— Վո՜ւյ, էծ ջան, ղուրբանդ լինեմ,— ասում ա ամաչկոտ հարսը,— թե ուզում ես, ես քեզ կպաչեմ, մենակ թե սկեսրարիս էս բանը չասես։

Դե էծը՝ էծ ա, էլի իրա համար միրուքը տմտմբացնում ա։

— Չէ, չէ, էծ ջան, մի ասի, առ, կուզե՞ս քամարս քեզ տամ, մենակ թե մի ասի,— աղաչում ա հարսը, հանում ա մեջքիցը իրա քամարը՝ կապում էծի փորին։

Էծը քամարն ի՞նչ անի, ավելի ա գլուխը փախս տալի։

Հարսը տեսնում ա, որ էծը վճռել ա խաբարը տանի սկեսրարին.

— Ի՞նչ անեմ տեր աստված,— ասում ա,— առ, էս վրիս շալն էլ առ, մենակ թե չասես, ես ամոթու կմեռնեմ, ես ամոթու գլուխս կսպանեմ,— շալն էլ ա գցում էծի մեջքին։

Էհ, թե հավին նալը, թե էծին՝ շալը։ Էծը ուզում ա գլուխը շալիցն ազատի։ Խեղճ հարսի սիրտը քիչ ա մնում, թե տրաքի.

— Էլ ուրիշ բան չունեմ,— ասում ա,— էս մի հուլունքն ա մնացել վզիս, էս էլ առ, կապեմ վզիդ, մենակ թե սուս կենաս։

Էս էծը շշկլված, ուզում ա հարսի ձեռիցն ազատվի, գլխով տալիս ա, վեր գցում հարսին, պոզով դեյրի փեշը պատռում։

Հենց սրանց ղալմաղալի վախտը տուն ա մտնում սկեսուրը.

— Աղջի էս ի՞նչ խաբար ա։

Հարսը պատմում ա, թե ինչ ա պատահել։

— Վույ, քոռանամ ես, — ասում ա սկեսուրը,— օրը ցերեկո՞վ, ամա՜ն, մենակ թե ալևորը չիմանա, տանով-տեղով խայտառակվեցինք-գնացինք։

Հիմի հարս ու սկեսուր, էրկուսով են չոքում էծի առաջին, համա ինչ անում են, չեն անում, էծը գլուխը տմբացնում ա, յանի թե՝ չէ որ չէ, պետք ա, որ խաբարը տանեմ։
Էս աղաչանք-պաղատանքի վախտը տուն ա գալիս սկեսրարը.

— Էս էծին խի՞ եք թողել օթախը,— ասում ա,— այ հարսի, մի թաս ջուր տուր, ճաշվա էն աղի կողակը սիրտս վառեց։

Արի տես, որ էծը հիմի գնացել, ջրի կժի կողքին ա կանգնել։

— Աղջի, չէ՞ ասի ջուր տուր, խմեմ։

Հարսը էծի վախիցը քարացել ա, տեղումը մնացել։

— Ի՞նչ ա պատահել մեր հարսին, այ կնիկ, խի՞ չի ինձ ջուր տալի։

— Ալևոր,— ասում ա սկեսուրը,— քեզանից թաքցնեմ, աստծուց ի՞նչ թաքցնեմ, էսօր,— ասում ա,— օթախը ավլելու վախտը մեր հարսը, որ կռացել ա, թե թախտի տակն ավելի, բիրդան քամի ա բաց թողել։ Էծը էդ բանը լսել ա։ Ինչ արինք, չարինք, ճար չելավ, էծը կանգնել ա պպին՝, թե չէ որ չէ, պետք ա պատմեմ սկեսրարիդ։ Խեղճ հարսը իրա քամարն էլ, շալն էլ, հուլունքն էլ տվել ա էծին, համա ճար չի լինում։ Հիմի խեղճը վախենում ա էծիցը, որ մոտենա կժիցը ջուր ածի, տա քեզ։

Սրանց միջի խելոքը կեսրարն ա լինում.

— Նոր էլ ի՞նչ,— ասում ա,— բանը բանից անց ա կացել։ Օրը ցերեկով թախտի տակին ասի՞ր, էդ ես փորձած չունեմ։ Վախիլ մի հարսի, հրես ես էթամ մեր գրբացի մոտ, տենանք թե էդ պատահմունքը բարի՞ն, թե չարին կատարի,— ասում ա ալևորը, գնում գրբացի դուռը։

— Էսօր,— ասում ա,— մեր հարսը օրը ցերեկով օթախը ավլելիս որ կռացել ա, թե թախտի տակն էլ ավլի, բիրդան մի քամի ա բաց թողել, հիմի, հորդ օղորմի, մի գիրդ թաց արա, տենանք թե էդ պատահածի բարի՞ն կատարվի, թե՞ չարին։

Սրանց գրբացն էլ շատ խելոք ու իմաստուն ա լինում։

— Այ տնաշեն,— ասում ա,— էստեղ ի՞նչ կա, որ հլա գիր էլ բաց անեմ։ Հայտնի բան ա՝ նայած քամուն, թե որ լազաթին, ձենով ա էլել բարին կկատարի, թե հու չէ՝ անձեն ա ելել չարին կկատարի։

Ալևորը վռազ ետ ա գալի տուն, հարց ու փորձ ա անում կնկանը, իմանում ա, որ հարսը քամին զիլ ձենով ա բաց թողել, մարդ ա ղրկում զուռնաչոնց ետևից։ Դե իրանք էլ, աստծու տվածից, ունևոր օջախ։ Կեր ու խում,

քեֆ ու ուրախություն են սարքում։ Քանի որ էդ տեսակ պատահածը բարին պետք ա կատարի։

Սրանց տան տղեն, էդ ամաչկոտ հարսի մարդը իրիկնադեմ հանդիցը որ տուն ա գալիս, զուռնա դհոլի ձենը ականջն ա ընկնում։

— Էս ի՞նչ խաբար ա մեր տանը,— հարցնում ա դռանը հավաքված հարևաններին։

—Բա դու իշի ականջումը քնա՞ծ ես,— ասում են հարևանները,— հրեն սաղ աշխարքը դիտի, որ քու կնիկը օրը ցերեկով օթախն ավլելու վախտը որ կռացել ա, թե թախտի տակն էլ ավլի, բիրդան զիլ ձենով քամի ա բաց թողել։ Գրբացն ասել ա, որ էդ տեսակ պատահածը բարին կկատարի։ Դրա համար ա, որ մեծ քեֆ ու ուրախություն են սարքել։

Խեղճ տղեն էս որ՝ լսում ա.

— Տեր աստված,— ասում ա,— շատ գիժ եմ տեսել, ես էլ մի շատ խելոքներիցը չեմ, ամա մեր տան գժերը դիմանալու բան չեն։ Գլուխս առնեմ գնամ,— ասում ա,— մի ուրիշ տեղ, տենամ ուրիշ շաշեր էլ կա՞ն, թե հլե մենակ սրանք են։

Սա էլ տուն չի մտնում։ Ճամփեն ծռում ա ու ճամփա ընկնում, թե ո՞ւր, ինքն էլ չգիտի։ Մին էլ էն ա տեսնում, որ մութը վրա կոխեց։

— Տեր աստված,— ասում ա,— ի՞նչ անեմ, մենակ, կես գիշերով, էս գողի-ավազակի տարին, ճամփի միջին... էս ո՞ւր եմ ընկել...

Մի քիչ տեղ էլ որ անց ա կենում, ըհը՛, հրենիկ մի տան ճրագ ա էրեվում։ Դու մի ասի, իրա դառը մտքերովը տարված, սա չի իմացել, որ հարեվան գեղն ա ընկել: Մոտկանում ա առաջին տան դուռը ծեծում, թե՝

— Ղոնախ չե՞ք ընդունի։

— Խի՞ չենք ընդունի,— ասում են,— ղոնախն աստծունն ա։

Մախլաս, գլխներդ էլ ինչ ցավացնեմ։ Էս մարդը էստեղ գիշերը ղոնախ ա մնում։ Առավոտը, որ լիսը բացվում ա (բարին բացվի ձեզ վրա, ձեր որդկերանց վրա), սա վեր ա կենում, որ էրեսը լվանա, որ նոր մարդու էրևա (դե, հու չէր կարող անլվա «Բարի լիս» ասի («աստծու բարին» լսի), համա արի տես, որ կժի միջին ջուր չի լինում մնացած։

— Աղջի, աղջի, — ձեն ա տալիս աղջկանը տանտիրուհին,— մի աղջկավարի, թռի ջուր բեր, որ մեր ղոնախը լազաթին լվացվի։ Դե քեզ տեսնեմ, թեզ արա։

Էս աղջիկն ա: Սա որ գալիս ա մենձ ծառի տակի ախպրի կուշտը, ինքն իրեն միտք ա անում թե`

— Հիմի ես, որ մարդի գնամ, ունենամ մի տղա, անումը դնեմ Կիկոս, գդակը պոպոզ, գա վեր էլնի էս ծառին, վեր ընկնի քարին։ Նստում ա էստեղ ու լաց լինում, «Վայ Կիկոս ջան, վա՜յ...»։ Դե, ի՞նչ մեր լիներ, որ լաց չլիներ։ Մոր սիրտ ա՝ քար հո չի՞։

...Իհարկե, դուք իսկույն հասկացաք, որ սա այն ժողովրդական հեքիաթի սկիզբն է, որ մեր անմահ Հովհաննես Թումանյանը մշակել ու դարձրել է «Կիկոսի մահը»։ Իհարկե կարդացել եք։ Կարող է պատահի, որ ինձանից էլ լսած լինեք... էնա դիտեք ինչով ա վերջանում։

Հիմի ետ դառնանք, գանք ո՞ւմ, ետ դառնանք գանք Կիկոսանց։ Էստեղ Կիկոսի քելեխն են ուտում։ Ամաչկոտ հարսի մարդն էլ նրանց հետ նստած ա։ Թամադեն վեր ա կենում խոսքը տալիս Կիկոսի պապին։

— Այ ժողովուրդ,— ասում ա Կիկոսի պապը,— տղա-թոռ կորցնելը հանաք բան չիմանաք, ամա ի՞նչ արած,— ասում ա,— աշխարքի օրենքն ա, ծնվիլը որ կա՝ մեռնիլն էլ կա։ Հիմի լաց ու կոծով Կիկոսին հո չենք կենդանացնի։ Անուշ արեք,— ասում ա,— անուշ արեք Կիկոսի օղորմաթասը, որ նրա անարատ, անմեղ հոգին երկնքումը աստծու գոքին նստած հրեշտակների հետ ծափ տա, պար գա, ծիծաղի...

Էստեղ թամադեն բերանը սրբում ա, բեղերը սրում, ոլորում, աչքերը չռում ա դեպի երկինք.— Պատվելի սեղանակիցներ,— ասում ա,— վերև աստված, ներքև՝ մենք։ Բա էսքան էլ խելոք, էսքան էլ ճարտար լիզո՞ւ։ Բերնիգ ղուրբան, Կիկոսի պապ։ Էկեք, պատվելի սեղանակիցներ,— ասում ա,— առաջի բաժակը խմենք օղորմածիկ Կիկոսի խելքի ծով պապի կենացը, չունքի ամեն օջախի մեջ, որ մի խելոք մարդ չլինի, էն տունը չի կառավարվի...

— Վա՛յ ձեր տունը քանդվի,— ասում ա ամաչկոտ հարսի մարդը,— ես իմ գժերիցը փախա, եկա ընկա էս գժերի ձե՞ռը։ Ես հենց գիտեի մենակ մերոնք են՝ շաշ, մեզանից շաշերն էլ կա՞ն։ Ջահանդամը, դե որ բանը էդպես ա, լավն էն ա գնամ մեր տուն։ Իմ հալալ, անմեղ, անարատ, ամաչկոտ կնկա մոտ, մեր գժերի մոտ։ Մեկ չի՞։ Գիժը գիժ ա էլի...

* * *

— Համա դե, հայտնի բան ա, հարս էլ կա` հարս էլ։ Մի ջահել, նորապսակ հարս ա լինում։ Էս հարսը շատ համեստ ու ամաչկոտ ա լինում։ Մի օր էս հարսը օթախն ավլելու վախտը, որ կռանում ա թե թախտի տակն էլ աւվլի, բիրդան քամի ա բաց թողնում: Ամոթու կարմրում ա, ուզում ա թե գետինը մտնի, յարաբ հու մարդ չիմացավ։ Մին էլ շուռ ա գալիս, տեսնում, որ հրեն, իրենց էծը բաց դռնովը մտել ա օթախը, իմացել ա...

— Վո՜ւյ, էծ ջան, ղուրբանդ լինեմ,— ասում ա ամաչկոտ հարսը,— թե ուզում ես, ես քեզ կպաչեմ, մենակ թե սկեսրարիս էս բանը չասես։

Դե էծը՝ էծ ա, էլի իրա համար միրուքը տմտմբացնում ա։

— Չէ, չէ, էծ ջան, մի ասի, առ, կուզե՞ս քամարս քեզ տամ, մենակ թե մի ասի,— աղաչում ա հարսը, հանում ա մեջքիցը իրա քամարը՝ կապում էծի փորին։

Էծը քամարն ի՞նչ անի, ավելի ա գլուխը փախս տալի։

Հարսը տեսնում ա, որ էծը վճռել ա խաբարը տանի սկեսրարին.

— Ի՞նչ անեմ տեր աստված,— ասում ա,— առ, էս վրիս շալն էլ առ, մենակ թե չասես, ես ամոթու կմեռնեմ, ես ամոթու գլուխս կսպանեմ,— շալն էլ ա գցում էծի մեջքին։

Էհ, թե հավին նալը, թե էծին՝ շալը։ Էծը ուզում ա գլուխը շալիցն ազատի։ Խեղճ հարսի սիրտը քիչ ա մնում, թե տրաքի.

— Էլ ուրիշ բան չունեմ,— ասում ա,— էս մի հուլունքն ա մնացել վզիս, էս էլ առ, կապեմ վզիդ, մենակ թե սուս կենաս։

Էս էծը շշկլված, ուզում ա հարսի ձեռիցն ազատվի, գլխով տալիս ա, վեր գցում հարսին, պոզով դեյրի փեշը պատռում։

Հենց սրանց ղալմաղալի վախտը տուն ա մտնում սկեսուրը.

— Աղջի էս ի՞նչ խաբար ա։

Հարսը պատմում ա, թե ինչ ա պատահել։

— Վույ, քոռանամ ես, — ասում ա սկեսուրը,— օրը ցերեկո՞վ, ամա՜ն, մենակ թե ալևորը չիմանա, տանով-տեղով խայտառակվեցինք-գնացինք։

Հիմի հարս ու սկեսուր, էրկուսով են չոքում էծի առաջին, համա ինչ անում են, չեն անում, էծը գլուխը տմբացնում ա, յանի թե՝ չէ որ չէ, պետք ա, որ խաբարը տանեմ։
Էս աղաչանք-պաղատանքի վախտը տուն ա գալիս սկեսրարը.

— Էս էծին խի՞ եք թողել օթախը,— ասում ա,— այ հարսի, մի թաս ջուր տուր, ճաշվա էն աղի կողակը սիրտս վառեց։

Արի տես, որ էծը հիմի գնացել, ջրի կժի կողքին ա կանգնել։

— Աղջի, չէ՞ ասի ջուր տուր, խմեմ։

Հարսը էծի վախիցը քարացել ա, տեղումը մնացել։

— Ի՞նչ ա պատահել մեր հարսին, այ կնիկ, խի՞ չի ինձ ջուր տալի։

— Ալևոր,— ասում ա սկեսուրը,— քեզանից թաքցնեմ, աստծուց ի՞նչ թաքցնեմ, էսօր,— ասում ա,— օթախը ավլելու վախտը մեր հարսը, որ կռացել ա, թե թախտի տակն ավելի, բիրդան քամի ա բաց թողել։ Էծը էդ բանը լսել ա։ Ինչ արինք, չարինք, ճար չելավ, էծը կանգնել ա պպին՝, թե չէ որ չէ, պետք ա պատմեմ սկեսրարիդ։ Խեղճ հարսը իրա քամարն էլ, շալն էլ, հուլունքն էլ տվել ա էծին, համա ճար չի լինում։ Հիմի խեղճը վախենում ա էծիցը, որ մոտենա կժիցը ջուր ածի, տա քեզ։

Սրանց միջի խելոքը կեսրարն ա լինում.

— Նոր էլ ի՞նչ,— ասում ա,— բանը բանից անց ա կացել։ Օրը ցերեկով թախտի տակին ասի՞ր, էդ ես փորձած չունեմ։ Վախիլ մի հարսի, հրես ես էթամ մեր գրբացի մոտ, տենանք թե էդ պատահմունքը բարի՞ն, թե չարին կատարի,— ասում ա ալևորը, գնում գրբացի դուռը։

— Էսօր,— ասում ա,— մեր հարսը օրը ցերեկով օթախը ավլելիս որ կռացել ա, թե թախտի տակն էլ ավլի, բիրդան մի քամի ա բաց թողել, հիմի, հորդ օղորմի, մի գիրդ թաց արա, տենանք թե էդ պատահածի բարի՞ն կատարվի, թե՞ չարին։

Սրանց գրբացն էլ շատ խելոք ու իմաստուն ա լինում։

— Այ տնաշեն,— ասում ա,— էստեղ ի՞նչ կա, որ հլա գիր էլ բաց անեմ։ Հայտնի բան ա՝ նայած քամուն, թե որ լազաթին, ձենով ա էլել բարին կկատարի, թե հու չէ՝ անձեն ա ելել չարին կկատարի։

Ալևորը վռազ ետ ա գալի տուն, հարց ու փորձ ա անում կնկանը, իմանում ա, որ հարսը քամին զիլ ձենով ա բաց թողել, մարդ ա ղրկում զուռնաչոնց ետևից։ Դե իրանք էլ, աստծու տվածից, ունևոր օջախ։ Կեր ու խում,

քեֆ ու ուրախություն են սարքում։ Քանի որ էդ տեսակ պատահածը բարին պետք ա կատարի։

Սրանց տան տղեն, էդ ամաչկոտ հարսի մարդը իրիկնադեմ հանդիցը որ տուն ա գալիս, զուռնա դհոլի ձենը ականջն ա ընկնում։

— Էս ի՞նչ խաբար ա մեր տանը,— հարցնում ա դռանը հավաքված հարևաններին։

—Բա դու իշի ականջումը քնա՞ծ ես,— ասում են հարևանները,— հրեն սաղ աշխարքը դիտի, որ քու կնիկը օրը ցերեկով օթախն ավլելու վախտը որ կռացել ա, թե թախտի տակն էլ ավլի, բիրդան զիլ ձենով քամի ա բաց թողել։ Գրբացն ասել ա, որ էդ տեսակ պատահածը բարին կկատարի։ Դրա համար ա, որ մեծ քեֆ ու ուրախություն են սարքել։

Խեղճ տղեն էս որ՝ լսում ա.

— Տեր աստված,— ասում ա,— շատ գիժ եմ տեսել, ես էլ մի շատ խելոքներիցը չեմ, ամա մեր տան գժերը դիմանալու բան չեն։ Գլուխս առնեմ գնամ,— ասում ա,— մի ուրիշ տեղ, տենամ ուրիշ շաշեր էլ կա՞ն, թե հլե մենակ սրանք են։

Սա էլ տուն չի մտնում։ Ճամփեն ծռում ա ու ճամփա ընկնում, թե ո՞ւր, ինքն էլ չգիտի։ Մին էլ էն ա տեսնում, որ մութը վրա կոխեց։

— Տեր աստված,— ասում ա,— ի՞նչ անեմ, մենակ, կես գիշերով, էս գողի-ավազակի տարին, ճամփի միջին... էս ո՞ւր եմ ընկել...

Մի քիչ տեղ էլ որ անց ա կենում, ըհը՛, հրենիկ մի տան ճրագ ա էրեվում։ Դու մի ասի, իրա դառը մտքերովը տարված, սա չի իմացել, որ հարեվան գեղն ա ընկել: Մոտկանում ա առաջին տան դուռը ծեծում, թե՝

— Ղոնախ չե՞ք ընդունի։

— Խի՞ չենք ընդունի,— ասում են,— ղոնախն աստծունն ա։

Մախլաս, գլխներդ էլ ինչ ցավացնեմ։ Էս մարդը էստեղ գիշերը ղոնախ ա մնում։ Առավոտը, որ լիսը բացվում ա (բարին բացվի ձեզ վրա, ձեր որդկերանց վրա), սա վեր ա կենում, որ էրեսը լվանա, որ նոր մարդու էրևա (դե, հու չէր կարող անլվա «Բարի լիս» ասի («աստծու բարին» լսի), համա արի տես, որ կժի միջին ջուր չի լինում մնացած։

— Աղջի, աղջի, — ձեն ա տալիս աղջկանը տանտիրուհին,— մի աղջկավարի, թռի ջուր բեր, որ մեր ղոնախը լազաթին լվացվի։ Դե քեզ տեսնեմ, թեզ արա։

Էս աղջիկն ա: Սա որ գալիս ա մենձ ծառի տակի ախպրի կուշտը, ինքն իրեն միտք ա անում թե`

— Հիմի ես, որ մարդի գնամ, ունենամ մի տղա, անումը դնեմ Կիկոս, գդակը պոպոզ, գա վեր էլնի էս ծառին, վեր ընկնի քարին։ Նստում ա էստեղ ու լաց լինում, «Վայ Կիկոս ջան, վա՜յ...»։ Դե, ի՞նչ մեր լիներ, որ լաց չլիներ։ Մոր սիրտ ա՝ քար հո չի՞։

...Իհարկե, դուք իսկույն հասկացաք, որ սա այն ժողովրդական հեքիաթի սկիզբն է, որ մեր անմահ Հովհաննես Թումանյանը մշակել ու դարձրել է «Կիկոսի մահը»։ Իհարկե կարդացել եք։ Կարող է պատահի, որ ինձանից էլ լսած լինեք... էնա դիտեք ինչով ա վերջանում։

Հիմի ետ դառնանք, գանք ո՞ւմ, ետ դառնանք գանք Կիկոսանց։ Էստեղ Կիկոսի քելեխն են ուտում։ Ամաչկոտ հարսի մարդն էլ նրանց հետ նստած ա։ Թամադեն վեր ա կենում խոսքը տալիս Կիկոսի պապին։

— Այ ժողովուրդ,— ասում ա Կիկոսի պապը,— տղա-թոռ կորցնելը հանաք բան չիմանաք, ամա ի՞նչ արած,— ասում ա,— աշխարքի օրենքն ա, ծնվիլը որ կա՝ մեռնիլն էլ կա։ Հիմի լաց ու կոծով Կիկոսին հո չենք կենդանացնի։ Անուշ արեք,— ասում ա,— անուշ արեք Կիկոսի օղորմաթասը, որ նրա անարատ, անմեղ հոգին երկնքումը աստծու գոքին նստած հրեշտակների հետ ծափ տա, պար գա, ծիծաղի...

Էստեղ թամադեն բերանը սրբում ա, բեղերը սրում, ոլորում, աչքերը չռում ա դեպի երկինք.— Պատվելի սեղանակիցներ,— ասում ա,— վերև աստված, ներքև՝ մենք։ Բա էսքան էլ խելոք, էսքան էլ ճարտար լիզո՞ւ։ Բերնիգ ղուրբան, Կիկոսի պապ։ Էկեք, պատվելի սեղանակիցներ,— ասում ա,— առաջի բաժակը խմենք օղորմածիկ Կիկոսի խելքի ծով պապի կենացը, չունքի ամեն օջախի մեջ, որ մի խելոք մարդ չլինի, էն տունը չի կառավարվի...

— Վա՛յ ձեր տունը քանդվի,— ասում ա ամաչկոտ հարսի մարդը,— ես իմ գժերիցը փախա, եկա ընկա էս գժերի ձե՞ռը։ Ես հենց գիտեի մենակ մերոնք են՝ շաշ, մեզանից շաշերն էլ կա՞ն։ Ջահանդամը, դե որ բանը էդպես ա, լավն էն ա գնամ մեր տուն։ Իմ հալալ, անմեղ, անարատ, ամաչկոտ կնկա մոտ, մեր գժերի մոտ։ Մեկ չի՞։ Գիժը գիժ ա էլի...

* * *

— Համա դե, հայտնի բան ա, հարս էլ կա` հարս էլ։