Պատմական գիտությունների թեկնածու: 2006թ. ավարտել է ԵՊՀ կրոնի պատմության եւ տեսության ամբիոնի ասպիրանտուրան: 2007-ին պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն «Հայ առաքելական եկեղեցու բարենորոգչական շարժումը 1901-1906 թթ. (կրոնագիտական վերլուծություն)» թեմայով: Հեղինակ է ավելի քան 20 գիտական հոդվածների: 2003 թ. աշխատում է ԵՊՀ կրոնի պատմության եւ տեսության ամբիոնում որպես դասախոս:
Հովհաննես Հովհաննիսյան

Հայ առաքելական եկեղեցու կյանքում հոգևորականության դերի արժեքային վերլուծությունն ինչպես տեսական, այնպես էլ պատմական տեսանկյունից հետազոտական հսկայական դաշտ է, որն այսօր էլ չի կորցրել իր արդիականությունը: Քննարկվող հիմնահարցն առավել սրությամբ ներկայացավ հատկապես 20-րդ դարասկզբին, երբ միմյանց հակադրվեցին պահպանողական և ժամանակաշրջանի ազատական հոսանքների տեսակետները:

Հարկ է նկատել, որ գաղափարական բախում տեղի էր ունենում ոչ միայն հոգևորականների և աշխարհիկ-քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչների, այլև հենց հոգևորականության ներկայացուցիչների միջև: Այդ բախումն առավել սուր բնույթ էր ստանում հատկապես եկեղեցու բարենորոգության հարցերի քննարկման ժամանակ, որոնցից առավել հակասականը հոգևորականներին, մասնավորապես քահանաներին վերաբերող հարցերն էին:
Հայտնի է, որ 20-րդ դարասկզբին պետականության բացակայության պայմաններում եկեղեցին իրականացնում էր նաև հասարակական կյանքը կարգավորող բազմաթիվ գործառույթներ, որոնց իրականացնողները տեղերում հիմնականում ցածրաստիճան հոգևորականներն էին կամ քահանաները: Հոգևորականի անձի մեջ հասարակական-քաղաքական և հոգևոր գործառույթների համատեղ իրագործումը հակազդեցություն էր գտնում հասարակական-քաղաքական կուսակցությունների կողմից, որոնք անզիջում պայքար էին ծավալել հայ հասարակական կյանքի ազատականացման, աշխարհականացման, ինչպես նաև աշխարհիկ և հոգևոր ոլորտների զատորոշման համար:
Հայ ազատախոհական և ժողովրդավարական մտքի ներկայացուցիչները եկեղեցու և հատկապես նրա սպասավորների քննադատությունն իրականացնում էին հիմնականում արժեքային և աշխարհայացքային կողմնորոշիչների հիման վրա: Արժեքային դաշտում հիմնահարցի քննարկումը հետաքրքրական էր հատկապես այն տեսանկյունից, որ հոգևորականի` ժողովրդի հոգևոր կարիքների բավարարմանը կոչված այդ անձի ընտրությունները ծխական համայնքներում հաճախ վերածվում էին զավեշտալի բախումների, որոնց պատճառով այդ կոչումը և այդ կոչման ետևում կանգնած կառույցը զրկվում էին իրենց իրական իմաստից և վերածվում քաղաքական գործառույթներ իրականացնող մի մարմնի :
Փաստորեն, հայ ժողովրդի և Հայ եկեղեցու կյանքում իր բարձիթողի վիճակով աչքի էր ընկնում քահանաների խնդիրը, որի լուծմանն էլ ուղղված էին 20-րդ դարասկզբի եկեղեցական կյանքում ի հայտ եկած բարենորոգչական ուղղությունները: Օբյեկտիվ լինելու համար պետք է նշել, որ այս ոլորտում բարենորոգության պահանջը գալիս էր ինչպես հայ հասարակական-քաղաքական շրջանակներից, այնպես էլ ազատամիտ և պահպանողական հռչակված հոգևորականության ներկայացուցիչներից:
Ավելորդ չէ հիշատակել նաև, որ «եկեղեցի» եզրը մշտապես զուգորդվել է «հոգևորական» կամ «քահանա» հասկացության հետ: Պպտահական չէ, որ 20-րդ դարասկզբի բոլոր բարենորոգչական նախաձեռնությունների առանցքը կազմում էր Հայ եկեղեցու նվիրապետական դասի բարենորոգությունը : Սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ գործնական կյանքում նվիրապետական դասի կարևորագույն օղակը համարվում է քահանայական դասը, քանի որ քահանան է եկեղեցու ներկայացուցիչը ժողովրդի մեջ, և շատ դեպքերում նրա բարոյական նկարագրից է կախված ժողովրդի վերաբերմունքը Հայ առաքելական եկեղեցու հանդեպ:
Խնդրո առարկա հարցի կարևորությունը ապացուցում է նաև այն հանգամանքը, որ 20-րդ դարասկզբին Հայ եկեղեցու բարենորոգության հարցերով զբաղվող թե' պահպանողական և թե' լիբերալ հեղինակներն իրենց հոդվածներում ու վերլուծություններում բավականին մեծ տեղ են հատկացրել հատկապես քահանաների խնդրին: Այնքան մեծ են եղել հարցի սրությունը և նշանակությունը, որ ժամանակի հայկական մամուլում այն ստացել էր «Հին ցավ» անվանումը` դրանով իսկ ևս մեկ անգամ շեշտելով խնդրի վաղեմությունը և կարևորությունը հայ ժողովրդի և Հայ եկեղեցու կյանքում: Խնդիրն առավել էր բարդանում այն պատճառով, որ Հայ եկեղեցու կյանքի կարևորագույն ոլորտներից մեկը մշտապես ենթարկվում էր իրավիճակային լուծումների, դրա համար էլ չէր լուծվում եկեղեցու համար համակարգային նշանակություն ունեցող այդ հարցը:
20-րդ դարասկզբի հայ հասարակական կյանքում տեղ գտած երևույթների համատեքստում եկեղեցու բարենորոգության հարցը կարելի է բաժանել երկու հիմնական ոլորտների` քահանայական հարց և Ս. Էջմիածնի միաբանության հարց: Սրանք այն հիմնական հարցերն էին, որոնք փոթորկել էին Հայ եկեղեցու անդորրը և եկեղեցին կանգնեցրել բարդ հիմնախնդիրների առջև: Ընդունելով, որ վերոնշյալ երկու խնդիրներն առաջնային նշանակություն են ունեցել եկեղեցու կյանքում, այնուամենայնիվ, դարասկզբի նշանավոր բարենորոգիչների հոդվածները քննական վերլուծության ենթարկելիս տեսնում ենք, որ բարենորոգության առաջարկվող հարցերի շրջանակն իրականում եղել է առավել ընդգրկուն: Այն ներառել է եկեղեցու վարչական կառույցին, թեմերին, կաթողիկոսական ընտրությանը, կուսակրոնությանը, ծեսերին և մի շարք այլ խնդիրների առնչվող հարցեր:
Բարենորոգության կողմնակիցների տեսակետների վերլուծությունը թույլ է տալիս հանգել այն հետևությանը, որ նրանք բոլորն էլ միահամուռ շեշտադրում էին քահանայական դասի կրթվածության աստիճանը և վարքագիծը, քանի որ քահանան անմիջականորեն շփվում էր ժողովրդի հետ, ժողովրդին էր ներկայացնում եկեղեցին և իր անձով պայմանավորում համայնքի վերաբերմունքը եկեղեցու նկատմամբ : Քահանաների խնդրի քննարկումն առավել բարդանում էր նրանով, որ ժողովուրդը նրանց դիտում էր ոչ միայն հոգևոր խնդիրների, այլև նյութական պետքերի բավարարման տեսանկյունից. «Քահանան պիտի լինէր և Աւետարանի քարոզիչ, եկեղեցու պաշտօնեայ, և ուսուցիչ և գիւղատնտես և բժիշկ և փաստաբան ... » :
Այս առումով` քահանաների խնդրի վերաբերյալ իր դիրքորոշումով և առաջադրած լուծումներով առանձնանում էր մշակական հոսանքին պատկանող Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանը: Վերլուծելով խնդրո առարկա հարցը` եպիսկոպոսը բարենորոգություն իրականացնելու համար առանձնացնում էր փոխկապակցված հետևյալ հարցերը. ա) ունենալ կրթված քահանաներ, բ) կրճատել քահանաների թիվը. 2-3 գյուղի համար ձեռնադրել մեկ քահանա, գ) վերացնել կամավոր տուրքերը և ռոճիկ նշանակել, դ) եկեղեցիներում վերացնել գանձանակ շրջեցնելը, ե) վերացնել ժողովրդի մեջ մնացած հեթանոս սովորույթները, զ) եկեղեցիները զարդարել և բարեկարգել միօրինակ, է) աստվածապաշտությունը եկեղեցում դարձնել միօրինակ և այլն : Այս տեսակետից, եթե Կարապետ Տեր-Մկրտչյանի և Երվանդ Տեր-Մինասյանի հայացքների ձևավորման գործում դեր է խաղացել բողոքականությունը, ապա Արիստակես Սեդրակյանի հայացքներում ակներև է ուղղափառ (նիկոնական) եկեղեցու օրինակով բարենորոգումներ անցկացնելու ոգին:
20-րդ դարասկզբին խնդրո առարկա հարցն այնքան էր սրվել ու խորացել, որ հարցի անմիջական կարգավորմամբ զբաղվում էր Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը: Եկեղեցու «անապականությամբ» շահագրգիռ ամենակարևոր անձը լինելով` կաթողիկոսը որոշակի հոգևոր սահմանափակումներ հաստատեց հոգևորականների համար` օտարների աչքում պատկառանք ներշնչած Հայ եկեղեցու պատիվը պաշտպանելու համար: 1904 թ. նոյեմբերի 25-ին Խրիմյան Հայրիկը մի կոնդակ է հրապարակում, որով ապօրինի կենակցող քահանաներին արգելեց եկեղեցական հաղորդություն ստանալ և եկեղեցական ծեսի համաձայն թաղում կատարել: Այս կոնդակով վերահաստատվեց Ներսես Ե Աշտարակեցու հաստատած այն կանոնը, որով ապօրինի կենակցողները զրկվում էին հաղորդությունից և միայն զղջման դեպքում էին թոշակ ստանում: Նման մարդկանց մահվան դեպքում քահանան որևէ արարողություն չէր իրականացնում, այլ միայն հետևում էր դագաղին` երգելով «Ողորմած Աստուած»-ը: Կոնդակի հրապարակումից իսկ ակնհայտ է, թե ինչպիսի լրջություն էր ներկայացնում խնդիրը Հայ եկեղեցու համար, որ կաթողիկոս Խրիմյանին դրդել էր դիմել նման քայլի : Ցավոք, այս կոնդակի հրապարակումից հետո էլ խնդիրը վերջնականապես լուծում չստացավ, քանի որ այն կապված էր համակարգային նշանակություն ունեցող հոգևոր, կրթադաստիարակչական, բարոյական մի շարք խնդիրների հետ:
Այս տեսակետից հետաքրքրական է հատկապես սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրությունը, որտեղ քահանաների խնդրով զբաղվող հեղինակների մեծամասնությունն անվերապահ պնդում էր, թե խնդրի բարդությունն առաջին հերթին պայմանավորված էր իրավական նորմերի և կանոնների բացակայության փաստով: Այնուամենայնիվ, նման մոտեցում դավանող հեղինակներն անվերապահ ընդունում էին, որ առանց եկեղեցական կանոններին և բարոյական նորմերին հավատարիմ հոգևորականության անհնար են օրենքի պահպանությունն ու գործադրությունը: Չնայած գրեթե բոլոր բարենորոգիչներն անընդհատ շեշտում էին անձնականացումից վեր կանգնելու գաղափարը, այնուամենայնիվ, նրանք չէին կարող չընդունել, որ առանց բարեխիղճ հոգևորականների Էջմիածնի Մայր Տաճարը դատապարտված է: Առանց օրենքը հարգողի և գործադրողի այդ օրենքը սին է և փուչ. «… Օրէնք ու կանոն ապակիէ շրջանակներու մէջ դնելով պատէ կախելը, չփոխեր կացութիւնը, եթէ օրէնքը գործադրողները խղճամիտ և պարտաճանաչ չըլլան: Օրէնք և գործադրող իրար կը լրացնեն և առանց մէկ միւսին չըլլար, և ասոնցմէ մէկը առանձին արդիւնք չկրնար չարտադրել» :

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես