Լո՜յս տուր ինծի, Աստուա՜ծ անհերքելի,
Տիեզերքի անմեկնելի ճարտարապետ,
Ճակատագրի եւ ճանաչման ստեղծի՛չ,
Շունչի՛ մրրիկ, կեդրոնական կարողութիւն,
Սուրբ Սեղանիդ սարկաւագն Մեսրոպ`
Իր մշուշապատ մեծ երազին`
Քու ձեռքերէդ յստակութիւն կ'աղերսէ...

Օգնէ՜ ինծի, մեծապարգե՜ւ իմաստութիւն,
Ես` անցուպ հովիւ մեծ քարոզիդ,
Ես` եղկելի մահկանացու, ես տժգոյն տնտես`
Հայկազնեան ահեղ ցեղին…
Ես` տգէտ դպիր եւ անվաւեր վարդապետ,
Ես` անծածան դրօշ հաւատացեալ ամբոխներուդ,
Ես` անօժիտ վերածնո՛ղ եւ անանձրեւ այգեպան,
Ես` կոյր աղբիւր եւ կորաքամակ ճանապարհորդ,
Ես` անարժան օրհնաբան անվերջ փառքիդ,
Իմ անդպիր հօտիս համար լո՜յս կ’աղերսեմ…

Օգնէ՜ ինծի, Աստուա՜ծ բիւրեղ…
Ես` ողորմելի որոնիչ եւ անհետեւանք խուզարկու,
Ես` անքանքար քննիչ եւ անբերրի հիւլէ,
Ես` անաստիճան ճգնաւոր եւ անթռիչ հռետոր,
Դառնաժպիտ թափառական եւ աշակերտ անբանիբուն,
Երազատես մոլորեալ եւ անտաղանդ անրջող,
Ես` սահմանափակ պատուհան եւ փակեալ դուռ,
Ես` իմ հոգիիս հանդէպ փշրող երկա՜թ ալիք,
Ես` գերեզմանի՜ պահապան եւ մեռելո՜ց հաշուակալ,
Ես` հրեղէն հացիդ կարօ՜տ ցորենաքաղ...
Ես` աներդիք գիշերող եւ անսափոր ծարաւի,
Ես` մենաւոր մշակ տատասկներու մէջ կորուսեալ,
Ես` անճառագայթ աղջամուղջ. ես անլար քնար,
Դեռ անբարբառ Հայկազնեաց հոգիին`
Բացատրութեան Բանալի՜ մը կ’աղերսեմ…

Օգնէ՜ ինծի, Տարրերու հայր,
Ես` աչք աղօտ եւ տեսողութիւն անթափանց,
Ունայնամիտ ունկնդիր եւ չարալուր ականջ,
Աններդաշնակ երաժիշտ եւ մեղկաձայն երգիչ…
Ես` անհողագործ դաշտօրայ, շտեմարան թափուր,
Մեղանասպաս անհաց եւ ցամաքեալ գինեբաշխ,
Ես` անկոչ հրաւիրեալ Յիսուսական հարսանիքին,
Ես` անձէթ լուսարար եւ անմատեան մտածող,
Եւ անգորով գգուիչ եւ սիրազուրկ սիրահար,
Ես` անհրապոյր քարոզիչ եւ քարկոծեալ քրիստոնեայ,
Օժիտաբեր աղքատ եւ անոսկի հարուստ…
Ես` անհամբոյր շրթունք եւ հոգեզուրկ հեծեծող,
Ես` սի՛րտ անսէր եւ կուսութիւն անկատար,
Ես` անբեւեռ քալող եւ երերուն ուղեւոր...
Քու փրկութեան փարոսներէդ կաթի՜լ մը լոյս տուր ինծի…
Եւ երկնային դուռներուդ հետ հոգեկան
Կեանքին դռները դրախտին պէս թող բացուին…

Օգնէ՜ ինծի, անծի՜ր Աստուած…
Ես` անկարկաջ առուակ եւ խափանեալ ջրվէժ…
Ես` ուսուցիչ անուս եւ վարանեալ վարդապետ,
Ես` դպրութեանց դեռ անպսակ տնօրէն,
Ես` խեղճերու հանդէպ ինկո՜ղ վարագոյր...
Ես` որմ մթաշէն, գեհենական բանտարկեալ,
Ես` շիւղ կորուսեալ, հո՜ւն անպարգեւ…
Մացառապատ կածան, օձապտոյտ գետնուղի…
Ես` անհիւրընկալ օթեւան եւ անբազմոց մահամերձ…
Լապտերիդ լոյսը մի՛ մերժեր ինձ…:

Օգնէ՜ ինծի, համագումար Սկզբունք,
Մկրտութեան ես անմիւռոն աւազան,
Ես` աղօթքի կիսակործան գաւիթ,
Ես` անօրազուրկ հողագործ, անգերանդի հնձող,
Ես` անբոյր օծանող եւ դառնահամ իւղ,
Ես` անբալասան բժիշկ եւ պապակեալ պատրոյգ,
Ես` հողմակոծ անտառ եւ արտասուաթոր ուռենի…
Ես` անտ ատաղձ եւ բորբոսեալ գերան,
Ես` հողաշէն բուրվառ եւ անծխելի խունկ,
Ես` անողկոյծ որթառունկ եւ վարակեալ վարսակ,
Ես` անճշմարիտ ճակատ եւ անուղիղ ձեռք,
Ես` անկարող կարգաւոր եւ աննշխար քահանայ,
Ես` մենութեանս մէջ մխացող անկարաւան անապատ,
Այցելութիւ՜ն տուր ինձի...:

Օգնէ՜ ինծի, ո՜վ անբաղդատ Օրէնք,
Ես` վարանոտ մարդ եւ յուսահատ անձ…
Ես` ահաբեկ անհատ եւ շուարած շնչաւոր,
Ես` տարակոյսին մէջ տատանող հողմահալած,
Անլսելի աղաղակ եւ անարձագանգ շեփոր…
Ես` գօս տերեւ` աշուններէն վա՜ր ինկող...
Ես` չորացեալ ճիւղ եւ անհոտաւէտ վարդենի,
Ես` ուշիմութեան ուրուական,
Ես` կարճիմաստ իմացական եւ խոնարհած խելք,
Եկեղեցիիդ կամարներուն տակ հեծեծող`
Քրիստոնեայ ժողովուրդիդ դէմ յանդիման
Ես` Աստուածաշունչ մեծ Մատեանիդ
Օդարալեզու ընթերցող եւ անհարազատ թարգմանիչ...

Օգնէ՜ ինծի, անծայրածիր Ծանօթութիւն,
Գերազծօր Տէր, անհուն հնարիչ,
Լոյսի զենիթ, անկնճիռ իմաստ,
Ջուր երկնային, անանջրապետ հոգի,
Անհաշիւ բաշխող, երազներու սահանք,
Ճանաչումի դու ծածկողդ լուսեղէն
Իմ կործանեալ ուսիս վրա թող ծածանի,
Եւ` հսկումներու, հեծեծանքի, աղօթքներու
Այս իրիկուան, քառասներորդ գիշերին`
Աստուա՜ծ անյեղլի, Աստուա՜ծ անափունք,
Արարչագործ ձեռքդ իմ ուղեղիս երկարէ,
Հոն իմ գիւտս խմորելու…:
__________________

Ո՜վ Դիցուհի, ես մեղկութեան կրօններէն ահա իմ խիղճս լուացի
Ու պերճօրէն դէպի զՔեզ կը քալեմ։ Հողաթափներս դեռ սուրբ են։
Բաց մարմար դուռը մեհեանիդ, անոր դիմաց ես ճակատդ թող արիւնեմ...
Բա՛ց բագինըդ եւ տուր ինծի շէկ զօրութիւնը Արտաշիսեան նախնիքներուս...։

Լսէ՛ ինծի, Ոսկեղեն մա՛յր, Քո՛յր արգաւանդ, քո՛յր բարութեան,
Առատութեւանց պարգեւիչ եւ Տիրուհիդ հին հայոց,
Նաւասարդի առաւօտով Քու նախկին ցեղդ ահաւասիկ կը ցնծա՜յ...
Թոյլ տուր որ ես, ծնրադիր՛ ձեւիդ աչջեւ աղօթեմ...։

Լսէ՛ ինծի Հրաշքի՛ Վարդ, ոսկի ոտքով աստուածուհի,
Գիշերային սպիտակ Հարս եւ Տարփուհիդ Արեգական
Եւ լուսամարմին մերկութիւն Արամազդեան Առագաստի,
Արեւն իր մէկ ճառագայթով թո՛ղ քու բագինդ դարձեալ վառէ...։

Կը հաւատամ ես ի Քեզ։ Բագրեվանդեան բլուրներուն վրայ կանգուն,
Ե՛ս բազմադարեան դիցապաշտ եւ նիզակազէն քու որդիդ,
Իբր առաքեալ եւ խնդրարկու Քեզի կուգամ վեհօրէն,-
Լսէ՛ ինծի, Հայկեան բամբիռս ողթան հողէն է ծներ...

Ուխտի կու գամ։ Քղամիտ մը հասակէս վար եւ բարսամունքի դալար ոստեր ի ձեռիս,
Ահավասիկ արծաթ ցնցուղ մը վարդահիւթով՛ ստինքներդ օծելու...
Ահավասիկ խնկաման մը սափորաձեւ, ուր կործանոումդ իմ արցունքովս ես լացի...
Ու ստուերիս հետեվող եղնիկներով նուիրական՛ Քեզ կը քալեմ...։

Բագրեւանդեան բլուրներէն հեթանոս կեանքը հոսի,
Արեւորդիք գեղահասակ, բեհեզներով պարեգօտուած,
Աղեղներու, նիզակներու եւ նետերու վարժէն յետոյ, զոհարանիդ սեմին վրայ
Յաղթ ցուլերու պարանոցին իրենց սուրերը թող՛ սեւեռէն...

Թող՛ պտղաւորեալ հայ հարսներուն ուսերէն յստակ տարմը տատրակներուն
Դէպի անդրիդ թռիչք առնեն։ Վարդավառի ջրախաղերը թող բացուի՜ն...
Եւ վեշտասնամեա աղջիկներ բագինիդ շուրջ պարի ելած,
Իրենց մարմինը մոգական, ո՜վ զգաստութեանց Տիրամայր, թող քե՛զ բաշխեն...

Քսան դարու Քու վրէժդ թո՛ղ որ այսօր ես լուծեմ,
Ո՛վ աստուածուհիդ Անահիտ։ Ահավասիկ քու բագինիդ կրակներուն մէջ նետեցի
Իմ խորտակուած խաչափայտիս թեւերը թունավոր,
Եւ ցնծա՛ դուն, ո՛վ Ոսկեմայր, Լուսավորչի կողերէն, ժանտ ոսկոր մը քեզ կը ծխեմ...։

Կը պաղատիմ ես Քեզի, ո՛վ զօրութեանց Դուն աներկրորդ գեղեցկութիւն...
Դուն քու մարմնինդ արեգակին ընծայելով՛ բեղմնաւորուէ անոր տարրէն
Եւ անյաղթելի ահեղ Աստուած մը պարգեվէ դուն Հայութեան...
Քու ադամանդեայ արգանդէդ, ո՛վ Դիցուհի, ահեղ Աստուած մը ծնանէ՛ մեզ...
1914
__________________

Ա

Գաղափարներու ո՞ր հովիտներեն պիտի գաս և ե՞րբ պիտի լուսնաս, ո՜վ Հույս,

Ե՞րբ, որպեսզի ես ալ իմ երկու Ձեռքերս, կարոտեն ու սպասումեն դողդոջուն,

Արշալույսիդ քրքումներուն երկարեմ, կյա՜նք պաղատողի մը պես, երկարե՜մ...

Անոնց հոսանքին առջև իմ ազատության առաջին նայվածքս բանալու համար:

Բ

Եվ ի՜նչ ծովերեն խոր հուզում պիտի թափես մեր հոգիներուն աշխարհներեն ներս,

Ի՜նչ կնճիռներ պիտի ջնջվին մեր վշտակոծ ու տժգունած այտերեն,

Ո՜րչափ ժպիտ պիտի ծաղկի, հրեշտակորե՜ն, ո՜րչափ ժպիտ մեր աչքերուն մեջ,

Ո՜րչափ հառաչ պիտի մեռնի, ո՜րչափ արյուն և ո՜րչափ արցունք պիտի ցամքին...

Գ

Մոխիրներու հողը ծաղկաստան մը պիտի դառնա, դրախտային և անթառամ,

Եվ բազմահազար աղբյուրները, իրենց հեծեծանքը՝ հովիվներուն հետ՝ երգերու պիտի փոխեն,

Սև անձրևներուն տեղ՝ հայրենի աստղերեն, կապույտ եթերն է որ վար պիտի թորա,

Եվ գառնուկներ պիտի ծնին առվակին եզերքը և մարմանդներուն վրա...

Դ

Գեղուհիներու է՛ն գեղանին քու քղանցքիդ առջև իր խունկը և իր ծաղիկը պիտի թափե,

Եվ կեղծիքին տաճարները պիտի քանդենք քու Տաճարդ կերտելու համար.

Ժպիտե, այրի ցեղը վերջապես կանաչ պիտի հագնի, և դառնասիրտ թշնամին՝ սև...

Եվ գերեզմանները, մեր քայլերուն տակ, կմախքի անտառներե՜, դանդաղորեն պիտի շարժին:

Ե

Երազուն ճակատիս համար ամառվան տերևանքեն պսակներ պիտի հորինեմ,

Եվ ծիածանե վերարկուս, հովերուն հետ, ուսերուս վրա, արծիվի մը պես պիտի ծփա...

Ու եբենոսե սրինգս՝ շունչիս, կամ գեղաքանդակ քնարս՝ ձեռքս առած,

Ոսկիե դաշխուրանես, աստուածներու գինիեն, գինի՜, գինի՜, գինի՜ պիտի ըմպեմ...

Զ

Եվ հետո ես ցնծության և Հույսերու կարմիր Ջահերը կռապաշտորեն պիտի վառեմ...

Եվ անտառներուն համանվագը քու փառքիդ համար մրրիկներ պիտի երգե,

Սուրերը, մեր ծունկերուն դիմաց կոտրտելեն՝ արյունոտ կամ անբիծ, անցյալին պիտի նետենք,

Եվ Հայ զինվորին պղինձե շեփորը պիտի պատռի հաղթանակի Ռազմերգին որոտումեն...
__________________

Почему я написала книгу с библейским названием «Время любить и время ненавидеть»? А потому, что такое время было и будет всегда с одним народом или с другим. Ярче всего это время проявляет себя в ситуациях крайних, экстремальных, когда одна противостоящая сторона звереет, откинув кружева морали, а другая, не будучи в состоянии сопротивляться, способна только ненавидеть всей душой и беззаветно любить и помнить то, что безвозвратно потеряно.

Геноцид яркий тому пример. Об армянском геноциде 1915 года, организованном правительством Османской империи, когда в течение нескольких месяцев погибло около полутора миллионов человек нашего небольшого древнего народа, мы, жившие на территории бывшего Советского Союза, почти ничего не знали. Пресса безмолвствовала, уцелевшее старшее поколение молчало, поскольку велика была еще опасность отведать «жизни» в Ухтинских, Колымских и прочих лагерях. Но все проходит, прошло и то время. Как-то в начале восьмидесятых годов мне попал в руки сборник стихов западноармянских поэтов; даты смерти некоторых были помечены 1915 годом. Как известно, 24 апреля 1915 года вся армянская интеллигенция, проживавшая на исконно своей территории, захваченной Турцией, была арестована и уничтожена самыми изощренными способами. Армянский народ был обезглавлен и затем согнан со своих земель в мрачные пустыни, имя которым смерть.

Среди западноармянских поэтов я нашла фамилию мощного поэта Сиаманто и прочитала впервые его зажигательные стихи - стихи-предсказания, стихи-призывы.

Поэт был тяжело болен туберкулезом, но не болезнь точила его, а страшная опасность, нависшая над его народом. Это был мощный поэт одной темы.

И тут меня осенило. Имя Сиаманто редкое, может быть, редчайшее, но ведь я его не раз слышала в детстве от матери (мне было не более десяти лет), и мать всегда связывала это имя с именем старшей сестры Сатеник Джагетян (Саркисян); слышала я это имя и в шепоте других близких родственников, пока еще существовала наша семья, жившая в Тифлисе. Из урывков разговоров я уловила, что поэт Сиаманто и Сатеник познакомились в Швейцарии и Париже (Сорбонне), где вместе учились... Что Сатеник была единственной большой любовью в короткой жизни Сиаманто, завершившейся страшной насильственной смертью. Сатеник сама любила его так, как любят только раз, и пронесла эту любовь через всю свою долгую и очень трудную жизнь.

В этой жизни Сатеник потеряла все - первым погиб ее возлюбленный поэт, затем одни братья погибли в гражданскую войну, другие братья, ее муж и зятья - в сталинских лагерях. Единственный сын и невестка погибли в годы Отечественной войны.

Лично я, ее родная племянница, уехала навсегда из Закавказья. В суете повседневной нелегкой борьбы за жизнь история позабылась, обросла мхом времени. В начале восьмидесятых годов, заведуя кафедрой генетики в Ташкентском университете, я была командирована в Ереван и разыскала там свою тетушку Сатеник. Ей было далеко за восемьдесят, но она сохранила девичью (в хорошем смысле слова) память и каллиграфический почерк. Она рассказала мне многое. Меня более всего интересовали ее отношения с поэтом. Оказалось, что бесконечно любимый ею поэт с самого начала их знакомства был тяжко болен туберкулезом и учеба в Сорбонне перемежалась с лечением в санаториях. Сатеник по молодости не придавала серьезного значения его болезни, наоборот, сочувствие усиливало любовь. Он был красив, всегда элегантен даже в единственном костюме. Как и она, он любил Верхарна, импрессионистов, благоговел перед Роденом. Их объединяло слишком многое, «при чем тут болезнь», думала совсем еще молодая девушка. А его, больного, привязывали к жизни только две силы - это огромная любовь к Родине, которая была в беде, и любовь к Сатеник.

Однако судьба разлучила их. Когда родители узнали о ее любви к крупнейшему, но больному поэту, они воспротивились ей. Путь в Париж из Закавказья был закрыт. Тем не менее они долго переписывались. Сиаманто признавался, что «время и расстояние между ними ужасает его». Люди действительно думали, что время разобьет сон любви. Но это только так казалось. «Любовь даже не замирала», - признавалась тетя Сатеник лично мне. Сиаманто, будучи разлучен с Сатеник, полностью отдался работе, немного окреп. Он надеялся увидеть ее. И увидел спустя много лет. Накануне первой мировой войны и геноцида Сиаманто вырвался на Кавказ, где тайно встретился и попрощался с Сатеник. По ее словам, они побывали в Армении, куда он рвался всей душой и был очарован дорогой через Дилижан, Севан до Эчмиадзина. Они вернулись через Тифлис в Батум, откуда на паруснике он добрался до Трапезунда и через бушующую ненавистью Турцию - в Константинополь. Она провожала его. Это был конец, и оба знали об этом. Сатеник прочитала о смерти поэта из газет. Что было между ними за этот короткий промежуток времени - это их тайна, я не могла проникнуть в нее. И был мальчик. А может быть, мальчика не было и это был чужой мальчик. Что можно узнать из полунамеков старой женщины. Доказательством нашего свидания с Сатеник был натюрморт, подаренный ей моей матерью-художницей и передаренный мне.

По сути дела повесть «Время любить и время ненавидеть» посвящена не только Сиаманто, но и его возлюбленной женщине Сатеник. Ведь он прожил всего 37 лет, а она около 90. В ее жизни любовь к Сиаманто была лишь эпизодом, но Главным эпизодом, протянувшимся красной нитью через всю ее жизнь и освещавшим ее вечным светом. Ведь без него она прожила более пятидесяти лет. Поскольку имеется ряд разночтений о судьбе и датах встреч Сиаманто и Сатеник, то в повести я заменила имена героев, назвав его Сирано, а ее Шамирам, изменив также имена и фамилии братьев. А разве «Луна и грош» Сомерсета Моэма - это точная биография Гогена? За годы, прожитые после гибели поэта, Шамирам постигали удары за ударами.

Когда семья окончательно распалась, Шамирам, чтобы выжить, смирилась и вышла замуж. Он обожал ее, зная всю предысторию, она была холодна, но в меру благожелательна. Потом наступили тридцатые годы. Ее муж и двое оставшихся в живых братьев также были репрессированы и сошли со сцены. Шамирам осталась с подростком-сыном и двумя племянницами - круглыми сиротами.

И тут начались ее злоключения, человек преобразился, ей надо было выжить и сберечь своего родного сына любой ценой, которого она в душе или в действительности считала сыном Сиаманто. Она так хотела. Теперь в этом был смысл ее жизни. Ради мальчика она, не стыдясь, переступала через любые моральные ценности и просто человеческую совесть.

Перед арестом старшего брата (управляющего банком Закфедерации) она намеренно спровоцировала острый приступ шизофрении у его жены и навсегда отправила ее в психиатрическую лечебницу. Зачем больной человек в доме? Затем изгнала сирот-племянниц из их квартиры и отправила к престарелой бабушке. На суде заявила, что они - дети репрессированного члена семьи (ее родного брата) и их присутствие отрицательно сказывается на воспитании ее сына. Другая племянница, оказавшись в таком же положении - без родителей, попросила у нее приюта- Шамирам отказала и ей под тем же предлогом. Жизнь ожесточила Шамирам.

После ареста мужа она с легкостью расторгла с ним брак и даже не проводила уходивший на Север поезд с заключенными. Что стало с Сатеник-Шамирам? И спасло ли все это ее? Нет, конечно. Более того, судьба нанесла ей последний жесточайший удар, такой же жестокий, как гибель Сиаманто.

Наступила война 41-го года. Сына, как офицера, призвали на фронт, перед отправкой он женился. Спустя полгода пришло сообщение, что сын погиб. А спустя еще полгода невестка погибла от сыпного тифа, оставив грудного младенца на руках пятидесятилетней женщины. Мальчик вырос, она раскаялась в своих поступках. Таков был финал ее тяжкой жизни, и возможно, ее последняя мысль: «Нельзя совершать зло даже во имя добра и спасения близких».

Наталия Саймон (Симонгулян)
__________________