Գևոն չթողեց որդուն ապարանք,
Ոչ էլ Թագուհին թողել էր գանձեր,
Բայց ինչ ունեին-չունեին նրանք՝
իրենց որբացած որդուն էր անցել:

Իսկ ի՞նչ ունեին: Լոկ ձայն կլկըլան, –
Մերթ այնպես մեղմիկ,
Ասես թե գինով լցնում են կուլան,
Մերթ այնպես զնգուն,
Ասես թե կիրճում հովն է շնկշնկում.
Մերթ այնպես խաղաղ,
կաքավն է ասես սաղմոսում «կղա».
Մերթ այնպես հորդուն,
Ասես ընկել ես ջաղացի ջրտուն...

Նրանք գիտէին իրենց Կուտինան՝
Անատոլուի խավար խորքերում:
Բայց նրանք, դիցուք, և գիտենային,
Թե իրենց պապի պապին ու քեռուն
Գաղթի ճամփան է բերել հասցրել
ինչ-որ Ցղնայից այս Կուտինային:

Այսքանը թեկուզ և գիտենային:
Ո՞վ պատմեր սակայն, որ գյուղն այդ Ցղնա
Եվ Մասյաց փեշը Գողթանն է չքնաղ:
Արդեն կիսակույր՝ տաճկախավարից,
Ո՞վ պատմեր նրանց Գողթան գավառից.
Գողթան գավառի երգասաններից՝
Վիպող-վիպասան մեր գուսաններից:

...Փանդիռը գրկած ու վինը ծնկան,
Իրենք իրենցով ու դիցով լեցուն՝
Դուռ-դարպասների սալքարին նստել,
Երգել են նրանք վեպը Սաթինկան,
Աչքերն են գովել Ալանաց դստեր,
Եվ խոսքը խելոք, և մեջքը բարակ,
Եվ Արտաշիսի սիգալը արագ՝
Ձեռքին շիկափոկ-ոսկեօղ պարան...
Իսկ Արտավա՜զդը, որին և տարան
Քաջքերը ի վեր Ազատն ի Մասիս...
Իսկ հապա հպարտ Տրդատի՜ մասին,
Որ սեգ սիգալով՝
Իր հուժկու քայլով
Գետերի թմբեր և ամբարտակներ
Ավիրեց տարավ...
Իսկ Շամիրա՛մը պագշոտ
Ու տաքշող,
Գեղեցիկ ապրած-գեղեցիկ մեռած
Գեղեցիկ Արա՜ն...

Հաճախ կույր ծնված, անուս ու թերուս,
Բայց միշտ ողողված կրակով ներքին,
Իրենց յոթնաղի տավիղը ձեռքին՝
Նրանք են երգել ծնունդն այն Աստծո,
Որ հուր հեր ուներ, բոց ուներ մորուս,
Երբ երկնում էր ծով, երկիր ու երկին,
Երբ ծուխ էր ելնում եղեգան փողից,
Երբ բոց էր ելնում եղեգան փողից...
Երգել են նրանք մեր պտղած հողից,
Գինուց, խաղողից,
Մեր սրտի դողից.
Երգել են նրանք մեր ցորեն հացից,
Մեր խինդ ու լացից,
Մարտում ընկածից.
Խորհել՝ երգելով,
Նվագով ցավել,
Երգել ձեռքերով՝
Պարել-կաքավել...

Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝
Փող ու թմբուկին խաղացող մատներ,
Լեռն ի վար վարգող եղնիկի ոտներ,
Եվ Նավասարդյան թարմ առավոտներ,
Եվ առավոտներ վառ Վարդավառի,
Եվ ծուխ ծխանի՝ հայրենի կրակ, –
Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝
Վիպասանները Գողթան գավառի:

...Ո՞ւմ մտքով կանցնէր, թե Գողթնից գաղթած,
Գերանը ջարդած ու սյունը խախտած
Ինչ-որ տնակի կիսախավարում,
Գողթնից շատ հեռո՛ւ, մի խորթ գավառում,
Որտեղ վարակը օտար շարավի
Ուտում էր մարմին ու հոգի կրծում, –
Ո՞ւմ մտքով կանցներ, և ո՞վ էր կարծում,
Թե պիտի շողա Գողթան շառավիղ,
Պիտի բոցկլտա Գողթան Պայազատ՝
Նույնքա՛ն հարազատ,
Նույնքա՛ն հա՛յ ազատ,
Որքան և նրանք,
Արժանի ժառանգ
Գողթան գավառի հայ գուսանների,
Փողհար-փանդռահար վիպասանների՝
Օտարի շնչից զանազանելի,
Այդքանով՝ նաև անհասանելի...

Ո՞վ է հասկացել քմայքը բախտի,
Եվ այն էլ... հայոց.
Հանկարծ կեռմանը ազգավեր գաղթի՝
Կածանը վայոց,
Դառնում է ճամփա համահավաքման,
Խոյանք է դառնում թռիչքը անկման...

Ո՞վ է հասկացել քմայկը բախտի,
Եվ այն էլ... հայոց:
__________________

Ութսունմեկ թիվ: Վազարշապատ: Էջմիածին:
Միրգ ու փոշի: Անխիղճ արև:
Շողամրցում Մասիսների, Արագածի:
Սրբագործված հին-հին քարեր:
Եվ Մայր Արաքս: Եվ Մայր Տաճար:
Տաճարի շուրջ՝ սուրբ-սուրբ վանքեր,
Հնչող,
Շնչող,
Կանչո՜ղ զանգեր...
Եվ ճեմարան՝ մտքի կաճառ:

Ճեմարանի բակում արձակ,
Որտեղ էլ որ աչք ես ածում՝
Զարմանալի հավաքածու
Խոսվածքների, տարազների:
Ու բոլորի դեմքի վրա՝
Վա՛խ, սպասո՛ւմ, անքնությո՛ւն,
Խոսուն հետքեր երազների:

Ամեն մեկը՝ մի գավառից,
Եվ բոլորը՝ դեռ աղվամազ:
Ամեն մեկը խիտ խավարից՝
Երազում է լույսի մի մաս,
Նույնն է ուզում.
Ուոո՛ւմ, ուսո՜ւմ...

Եվ նրանց մեջ՝ սրան նայիր,
Հագին տարազ տաճկահայի.
Կարմիր շապիկ, կանաչ վարտիք՝
Վրան պնդաց մազե գոտիկ,
Նախշուն գուլպա՝ վրան զոլեր,
Ու պոչավոր մաշված սոլեր:
Դեմքը՝ գունատ, բայց խորոտիկ,
Իսկ հայացքը՝ քելե՜ր-ցոլե՜ր...

Ամենքն՝ իրար մոտիկ-մոտիկ,
Իսկ նա՝ անվերջ մեն ու մենակ:
Թե զարնէին սրտին դանակ՝
Մի պուտ արյուն դրւրս չէր հոսի:
Ո՞նց չմնա նա մեկուսի,
Ո՞նց խառնվի, ասի-խոսի,
Թե... հայերէն վատ է խոսում:
Բայց նա, մեկ էլ Աստված գիտի,
Թե ինքն ինչպե՜ս, ոնց է ուզում
Ուսո՜ւմ, ուսո՜ւմ:

Սակայն նրան
Ո՞վ կընդունի, այն էլ... որտե՜ղ -
Մի հոգևոր ուսումնարան,
Որի սանը մի օր պիտի
Հագնի սքեմ վարդապետի:
Իսկ նա....
Եվ նա վաղը պիտի
Երգի ի լուր և ի վճիռ
Համայն Հայոց Հայրապետի...

ՂՈՂԱՆՋ ՆԵՐՄԱՆ

Ու նա սկսեց... թուրքերէն երգել:

Մանկական ձայնը՝ սկզբում կերկեր,
Վայրկյաններ հետո ինքն իրեն գտավ,
Հունի մեջ մտավ
Ու գնա՜ց-գնա՜ց:
Կաթողիկոսը մթագնեց մնաց:
Մինչ հանկարծահաս զայրույթի ծնված
Կրակը վառվեց ծեր աչքերի մեջ՝
Հենց նոր սկսվող ժպիտը հանգավ:
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Սրբապղծորեն թուրք երգ է մխում...
Ա՛ստ՝ հայոց հոտի այս սուրբ փարախում,
Հովվապետն ինքը ականջ է կախում
Ինչ-որ մի մանկան անօրեն երգի...
Ա՛ստ, ուր հնչել են մեղեդիք ոսկի՝
«Հայր մեր», «Միայն սուրբ»,
«Արեգակն արդար»,
«Ով զարմանսլի»
Կամ «խորհուրդ խորին»,
Ուր զրաբարն է հնչել դարեդար
Եվ շարականն է հուզել բոլորին, -
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Սրբապղծության մանանեխ ընկավ...

Բայց Վեհափառը իր վեհ դերի մեջ՝
Ինչպես վայել է՝ անայլայլ մնաց:

Իսկ մանկան երգը... թա՛փ առավ գնաց:
Գնա՛ց-բարցրացա՜վ,
Ընկա՜վ-ցածրացա՛վ,
Քարեքար ընկավ, պատեպատ խփվեց,
Եվ հետո՝ կրկին պոկվե՛ց ու գնա՜ց,
Մի վայրկյան օդում կախ ընկավ մնաց,
Մի անտես թելով կարծես թե կապվեց
Եվ, մի պահ հետո հանկարծ ցած թափվեց,
Թափվեց՝ նշենու ծաղկաթերթի պես,
Հին վանքի ծեփի ճաքած շերտի պես...

Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձա՜յնը... զուլա՛լ.
Այդպես լեռնային վտակն է կարող
Քարերի վրա ծիծաղել ու լալ:
Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձայ՜նը... գերո՛ղ.
Մերթ բողոքում է ու գանգատ անում,
Մերթ՝ դառնում այնպես վսեմ ու բարի,
կարծես հինավուրց այս Մայր Տաճարի
Երկինք խոյացած զանգակատնում
կախել են մի նո՛ր-անլեզվա՜կ մի զանգ՝
Մի համակ հուզանք...

Թվաց՝ ամպերն են բացխուփիկ խաղում,
Թվաց՝ երկինքն է կապույտ ծիծաղում,
Թվաց՝ թե շոգը հանկարծ կոտրվեց,
Թվաց՝ թե մի հին երդում կատարվեց...
Կաթողիկոսը մի պահ մոռացավ,
Թե ինքը որտե՞ղ և ի՞նչ է անում,
Ովքե՞ր են շուրջը՝ իր Վեհարանում, –
Եվ այդքանի մեջ,
Ասես քնի մեջ,
Նա դանդաղ ժպտաց
Աչքերով իր թաց:
Հետո ժպիտը սկսեց հալվել
Ու հետզհետե անհետ վերացավ,
Մինչդեռ աչքերի թացն ավելացավ
Թացն ավելացա՛վ ու ավելացա՜ւ...

Փղծկացող Վեհը հազիվ բարբառեց.
- Որդյա՜կ իմ, ո՜րբ իմ...
Ու ձայնը մարեց:
__________________

Եվ վարանումից, վեճերից հետո
Իբրև եզակի մի բացառություն.
Կանոնագրքի մի զանցառություն,
Անհայտ օրենքի չգրված կետով՝
Լոկ ձայնի՛ համար
Համարվեց նա սան:

Այդ կիզիչ ամառ
Նոր բոթեր հասան:

Սուլթան Համիդը, ի փառս ալլահի,
Ի նշան ահի
Ամեն մի հայի
Եվ ի գիտություն
Իր երկար քթով ամեն տեղ մտնող
Այդ Եվրոպայի, –
Սուլթան Համիդը տարավ ու բերեց
Եվ -
Ապտակի տեղ,
Ապտակի նման -
Շրը՛խկ՝
«Հայաստան» բառը արգելեց,
Լեզվից, քարտեզից, գրքերից, քերեց.
-Ջնջում եմ, չկա՛յ,
Ալլա՛հը վկա:
Եվ չի՛ էլ եղել,
Եվ չի՛ լինելու.
Քանդողը ես եմ,
Ո՞վ է շինելու...

Իսկապես. քանդածն ո՞վ պիտի շիներ,
Թե Ալեքսանդըր ցարն էլ իր հերթին՝
Սուրբ խաչելության նշանը սրտին,
Քրիստոնեական ժպիտը շրթին՝
Իր «ամենագութ» ձեռքով ցարական
Հայոց պատմությունն, իբրև առարկա,
Արգելեց բոլոր հայ դպրոցներում.
- Չկա՛, չի՜ եղել...

Սուլթանն ու արքան
Ձեռք-ձեռքի տվին
Միևնույն թվին...

Իսկ ճեմարանո՛ւմ...
Թուրքախոս սանի կարոտ բերանում,
Անուշ մրգի պես, բայց չհալվելով,
Ինչ բառեր էին հիմա քաղցրանում,
Անհատությունից հանկարծ բարձրանում
Քաջն Հայկ, Արամ,
Տիգրան Մեծ, Արա,
Մաշտոց, Եղիշե, –
Ո՞ր մեկին հիշել...

Եվ չժանգոտած հին բանալիքը մերոպյան տառի,
Նախ՝ դժվարությամբ,
Բայց հետզհետե մի լուրջ բարությամբ,
Ուրախ զնգոցով անվերջ պտըտվեց կողպեքում բառի
Ու բացեց դռներ՝
Սխրագործության,
Դարպասներ բացեց՝
Ահեղ փորձության,
Եվ զարմանալի՛, անհավատալի՛, ճշմարի՛տ դեպքեր՝
Մահադարձութեա՜ն...
Իր այդ բանալուն հավետ պարտական՝
Ընկել էր տղան մի կախարդական,
Մի հեքիաթային վիթխարի դղյակ,
Որին մինչև այդ ինքն էր անտեղյակ:

Ե՛վ սերտարանում, և՛ իր պաղ խցում՝
Աղոտ լույսի տակ իր նավթավառի,
Մինչևիսկ եթե ականջն էր խցում՝
Փանդիռն էր հնչում Գողթան գավառի
Մարտ ու սեր երգող ձայնեղ գուսանաց.
Ե՛վ խրախճանքը հին Վարդավառի,
Ե՛վ մեհյաններում մորթվող տավարի
Բառաչը խռպոտ, բոռոցը հորդուն
Տարաձայնում էր արդեն կուսանաց
Քրիստոսասեր թախծոտ մեղեդուն.
Հետո խուժում էր, մեղեդուն խեղդում
Վայրի աղմուկը վայրի քուշանաց,
Դոփ ու տրոփը բարբարոս հոնաց
Ու քաղաքակիրթ -
Նույնքան բիրտ-
Հունաց...
Թե՛ խժաձայն սույլ հռովմեական մարտափողերի,
Թե՛ բութ խռխռոց պարսից ահավոր մարտափղերի.
Թե՛ սելջուկական սրերի շառաչ,
Թե՛ կտրիճների մահազդու հառաչ,
Թե՛ մոնղոլական աղեղից պոկված երկաթե նետեր՝
Ասես թշնամու հեռավոր մատեր,
Որ աչք են հանում մի աջ ու մի ձախ.
Թե՛ վահանների ծնծղան անծիծաղ,
Թե՛ շեփորումը զորապետերի,
Խոլ ելևէջը արյան գետերի,
Հրդեհի ձեռքում հողմերն անսահման, –
Արձագանքում են նրա ականջում,
Եվ ինքնամոռաց՝ «Մարէ՛ ջան, ամա՜ն», –
Տեղից ցատկելով ակամա կանչում,
Ճչում է ձայնով փոքրիկ գազանի
Եվ արթնացընում մի քնած սանի,
Որ վեր է թռչում, նույնպես վախեցած,
Աչքերն է ճմլում, մազերն է խառնում,
Վերակացուի անվամբ սպառնում
Եվ, մինչև անգամ իր տված հարցի
Պատասխանի դեմ ականջը խցած՝
Հակում է նորից իր գլուխը ցած՝
Մագնիսի նման ձգող չոր բարձին...
__________________

Ամիսներն են դանդաղ հոսում, –
Ու կարդում է նա Մանրուսում:

Թո՛ղ օրերը տրվեն վազքի, –
Նա զննում է մեռյալ Խազգիրք:

...Գանձե՜ր, գանձե՜ր՝ փականքի տակ,
Իսկ գանձերի տերն՝ անգիտակ:

Անբանալի-գոց գանձարան...
Կյանքդ լինի թող տանջարան.
Թեկուզ մեռնես, բայց ման արի,
Փնտրիր, գտիր այդ բանալին:

Եվ աչքերն է ցավով թարթում:
- Տարիները թող որ վազեն:
Աչքերի դեմ, քուն թե արթուն,
Չվերծանված խազե՜ր, խազե՜ր. -

Մեղեդիներ ու սաղմոսներ՝
Ոչ թե մինչև վանքի գմբեթ
Սուրբ խորանից երկարացած,
Այլ բրածո և քարացած.

Աստվածային վսեմ «Տաղ»-եր,
Որ ծալքերում մագաղաթի
Ժամանակն է փոշով թաղել.
Գանձի նման անգին «Գանձ»-եր,
Բայց ի՞նչ օգուտ, երբ չեն կարող
Կիզել անձեր,
Հոգի խանձել.

Արձանացած-անշարժ «Փոխ»-եր, –
Ինչխպե՞ս շարժել, տեղից փոխել.

Դիակնացած «Քարոզ» ու «Ճառ», –
Ի՞նչպես գտնել հարության ճար.

«Եղիցի»-ներ, «Ավետիս»-ներ, –
Ա՛խ, թե նրանց հնչող տեսներ...

Տարիներն են նորից հոսում,
Իսկ նրա դեմ՝ միշտ Մանրուսում,
Իսկ նրա դեմ՝ անվերջ Խազգիրք, –
Շո՛ւնչը, հոգի՛ն, տրո՛փն ազգի,
Որ դարձել է խաղ ու նշան,
Մագաղաթի թերթեր խշշան:

Կարծես թե մարդ հանկարծակի
Ընկել է լուռ մի շիրմատուն,
Ու լեզվազուրկ շիրմաքարեր,
Նախանձով են նայում մարդուն:

Շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր,
Եվ մամուռի ու փոշու տակ՝ շիրմագըրե՛ր,
Եվ ի՛նչ խոսուն շիրմագըրեր, –
Արծիվ , Աղավնեկ , Բազե , Վարուժնակ ,
Տանուտրակ , Ծիծեռն ու Տիրոցի ձագ.,
Յուրաքանչյուրը ինչպե՞ս է ճախրել ,
Եվ ո՞ւր է իջել, ինչպիսի՞ թևով...
Աղաչանք ,Հիվանդ , Տժգույն ու Լալկան.
Յուրաքանյուրը ինչպե՞ս է տխրել,
Ինչպե՞ս հառաչել, լացել ի՞նչ ձևով...
Դարբին ու Երկաթ , –
Ինչպե՞ս էր զնգում,
Ինչպիսի՞ սալի,
Ինչպե՞ս էր մարդու հոգին պար ածում...
Հովիվ ու Ոչխար., –
Ո՞նց էր շնկշընկում,
Ի՞նչ քար ու սարի,
Ի՞նչ շշուկով էր հոտը արածում...

Եվ նա վիրավոր աչքերն է թարթում:
- Թո՛ղ ժամանակը անշտապ վազեր:
Իսկ աչքերի դեմ՝ քնած թե արթուն՝
Նորի՛ց բերանփակ խազեր ու խազեր:
Խազեր Ձայնուժի.
Աստված չի՛ հուշի...
Խազեր Բանալի.
Ի՛նքըդ ման արի...
Խազեր Կոչական ու Կետադըրող.
Մի՛ հուսահատվիր,
կարո՛ղ ես, կարո՛ղ...
Խազեր Կիսանիշ և Ամանակի.
Կարիք ես զգում
Լոկ... ժամանակի՛...
__________________

Իսկ ժամանակը իրենն էր անում:

Ամիսներն ամսին՝ անցնում են տարիք,
Եվ զգում է նա... այդ ինչի՞ կարիք...

Դեղնած գրքերի փոշին բերանում՝
Նա դուռն է բանում իր խոնավ խցի
Ու դուրս է գալիս՝ փոքր-ինչ օդ ծծի:

Կանաչ բնառվից անվայել թռնում
Եվ այգիների ճամփան է բռնում:

Ճամփան տանում է դեպի Արարատ,
Դեպի Մայր Արաքս՝ ճոխ դաշտի միջով:

Գարուն է գալիս:
Օդը՝ անարատ,
Բույրով ու թույրով, լույսով է առատ
Ու նրա ջահել սրտի պես՝ ճիչով:

Գարուն է գալիս:

Ձներն են լալիս:
Որ առու-առու՝
Կրքից պղտորված,
Իրար գիրկ վազեն:

Բացվող գարնան հետ վերադառնալիս՝
Զույգեր են կազմում տատրակը, բազեն:

Ծառեր ու խոտեր ծաղիկ են տալիս,
Որ բնազդական-բուսական սիրով
Իրար փոշոտեն:

Որսի դուրս գալիս՝
Քիչ է մնում թե գազաններն անգամ
Իրար հոշոտեն:

Իսկ սի՛րտը, սի՜րտը...
Իսկ սիրտը մարդու,
Սիրո հովերից այլևըս արթուն,
Գարնան գետի պես մերթ՝ վարար հորդում,
Մերթ անձրևի պես լալիս է-լալի՜ս,
Ուզում է մեկին ասել,
«Ցանկալի՜ս»,
Ուզում է մեկին խեղդվելով ասել.
«Իմ երա՜զ ու սե՛ր,
Դու ե՞րբ ես գալու»...

Գարուն է, գարուն:

Դաղձի բուրմունքից հարբել է առուն
Եվ ափերին է մի գլուխ զարկվում ութաձև քայլով,
Ինչպես գինովն է Խփվում պատերին:
Նայողի աչքը խտուտ են ածում գույնով ու փայլով
Խլվլան փնջեր կարմիր պուտերի,
Կապույտ անմոռուկ ու խորոտ-մորոտ:
Ճամփի եզրերին, կարճլիկ ու կոլոտ՝
Բարեգութ դահճի ձեռքով գլխատված շարքն է թթերի,
Որ արդեն խուրձ-խուրձ շիվեր են տվել՝
Մեկի տեղ քսան ու դեռ ավելի,
Եվ հեռվից հիմա
Նման են արդյոք... մի փայտե պոչով մեծ ցախավելի՞,
Որ բիլ երկնքից պիտի որ ա՜յ ա՜յ - ամենավերջին
Ամպերը ջնջի,
Թե՞ կոթի վրա տնկված վրձինի,
Որ բիլ երկինքը ուր որ է պիտի կանաչ դարձընի...

Նա ինքնամոռաց գնում է առաջ:

Հրավիրականչ շեփորի նման՝
Հնչում է ցուլի կարոտի բառաչ...
Եվ ջրից թափուր սափորի նման՝
Քամու շնչի տակ անբառ երգում է փչակը ծառի:

Այգիների մեջ թաղված Տաճարի
Գմբեթն է միայն հեռվից երեվում
Ծաղկած ծառերի գլխավերևում՝
Անյայտ թռչունի գլխիվայր շրջված մեծ բույնի նման:

Մի վաղուց ջարդված կավե հին աման,
Նա՛ էլ չի փրկվել գարնան վարակից.
Նրա շուրջ բոլոր
Մամուռն է քաշել կանաչ պարագիծ:

Վիրավոր սնձի բացված երակից
Տաք արյան տեղակ պաղ կաթ է ծորում:
Դեղձենիների անբոց կրակից
Կայծեր են թռչում դիմացի ձորում:

Իսկ մամռակալած վիրավոր գուռին
Մի հին փճակված-բնաքանդ ուռի
Ծեր մուրացկանի ձեռքերի նման
Իր կոշտուկապատ ճյուղերն է մեկնել
Ու սրթսրթում է կարծես թե քաղցից...
Եվ դաշտն են ելել հարս ու աղջիկներ,
Որը՝ սիբեխի, իսկ որը՝ դաղձի:
Մերթ հեռանում են
Ու մերթ՝ կուտակվում,
Մեկ կռանում են
Ու մեկ՝ շիտակվում,
Մերթ՝ ուրախ ճիչով, ասես կարոտով՝
Իրար են պարզում լխտիկ թևերը,
Ցուցադըրում են, կարծես թե դիտմամբ,
Փակ մարմինների բոլոր ձևերը,
Որ... աբեղայի սիրտը խռովեն,
Որ... աբեղային անհուր խորովեն,
Որ... Աստված ու նա կռվեն-խռովեն...

Եվ մի անօրե՛ն,
Մի անվանելի՛,
Անանվանելի՜ ինչ-որ զգացում
Կպչում է նրա սրտին ու անձին՝
Կաթի պես սնձի:
նա շրթունքներն է ակամա կրծում,
Որ ցավը օգնի:
Իզուր է կարծում,
Թե ամենազոր գարնան դավերին
Կհաղթի ուժովն ինչ-որ ցավերի:
Եվ, ճարահատյալ, աչքերն է գոցում,
Որ սատանեկան տեսիլքն ավերի,
Բայց մթությունը... սա էլ իր սևով
Նրանց վառվռուն ձևերն ընդգծում,
Մաքրագըրում է, շեշտում ավելի:

Խաչակնքել է ուզում աբեղան
Բայց նրա աջը շարժվել չի ուզում,
Ոզում է կանչել մի բերան «մեղայ»,
Բայց... կապ է ընկնում և խոսնակ լեզուն:

Եվ բնազդաբար, նա սիրտն է բռնում սև սքեմի տակ,
Նա սիրտն է սեղմում ափերով իր տաք,
Որ չտրոփի այդպես խենթորեն,
Որ չտրոփի և... չտրաքի՝
Պղպջող գինու ափեափ լեցուն սափորի նման:

Մինչդեռ անվտանգ խուցի դարակին
Ննջում են տաղեր՝ կարոտ հորինման,
Մինչդեռ անփորձանք խուցի դարակին
Կարոտով նրա ճամփան են պահում
Անլեզու խազեր:

Նա ետ է դառնում, ուզում է վազել,
Գնալ ու նորից վերծանել համառ,
Որ ցավն աչքերի թերևս մի օր
Փոխարկվի մի նոր
Ցնծուն հանդեսի՝
Իր, ուրիշների... ականջի համար:

Նա ետ է դառնում իր ճամփի կեսից,
Որ գնա կրկին աչքի լույս մաշի
Եվ մի կերպ պրծնի իր սրտին կպած
Այդ կաթից սնձի,
Սոսնձից,
Խեժից, –
Եվ այդ վայրկյանին հանկարծ՝
Սոնա՜ յար,
Սոնա՜ յար, –
Թնդում,
Ու երգը խնդուն
Ընկնում է ետքից ու հետապնդում,
Կախվում է նրա փիլոնի փեշից,
Թառում է նրա փակված կոպերին,
Հալչում է նրա այրվող ափերին,

Ոտքերի առաջ թավալ է տալիս՝
Ճամփան է փակում և հիշեցնում,
Թե Վարդավառն է վերստին գալիս.
Սոնա՜ յար,
Սոնա՜ ...
Ցնծությամբ օծված ծաղիկ է ծնում,
Ծաղիկնեի պես դաշտերով ցանում
Ջանգյուլում կանչող հարս-աղջիկներին.
Սոնա՜ յար,
Սոնա՜ ...

Քայլը հնչում է նո՛ւյն չափով՝
Սոնա՜ ...
Կուրծքը շնչում է նո՛ւյն չափով՝
Սիրո՜ւն...

... Ու երբ, հոգնատանջ, աքլորականչին
Նա լուռ ննջում է,
Ինչ-որ մի Սոնա
Գալիս է թեքվում նրա ականջին
Ու շշնջում է,
Թե սարալանջին
Պառկած է քույրը՝ անունը Խումար
Ու երեսն էլ բաց՝ տեսնելու համար:
...Շողերով հինված իր գորգը թողել,
Առվի արծաթով երեսը ցողել,
Կանգնել է ճամփին մի շաղոտ Շողեր՝
Բոլոր գլուխը պսակած ծամով,
Աչքերը նման սուրբ աստվածամոր:
և «Իսկ դու՝ անխելքըդ, վախենամ քնես,
Վախենամ քնես, քնով ընկընես՝
Արտերըդ մնան առանց հերկելու,
Ու երբ վեր կենաս,
Վազելով գնաս՝
Հա՛ կանչիր Խումար, Շողեր ջան, Սոնաս, –
Խումար-իդ առան,
Սոնա-իդ տարան,
Շողեր-ըդ մնաց առանց գրկելու»...

Մի խառնակ երազ տանջում է նրան մինչև լուսադեմ:

... Նա մեկ տեսնում է, որ մի շեկ Սաթո թևերը կանթել,
Կանգնել է իրենց կալի պռնկին:
Քամին խլում է նրա մինթանան,
Որ նրա թմփլիկ ծնկները բանա
Ու ցույց տա խալը՝ ծալի մեջ ծնկի:
Հետո այդ խալը դառնում է հանկարծ մի պուտ սև՛ թանաք՝
Այն Շարակնոցում Սաղմոսավանքի,
Ու այդ կաթիլից իրար են ձուլվել զարդախազերը...
...Ու մեկ էլ քամին քանդում է հարսի դեղձան մազերը,
Եվ այդ մազերը - լարերի նման -
Ձգվում են մինչև ոտքերը նրա,
Ու շեկլիկ-մեկլիկ, աչքերով ծավի
Այդ հարսը հանկարծ... դառնում է տավիղ,
Եվ այդ ոսկելար, և այդ մսեղեն տավիղի վրա
Քամին նվագում ու... վերծանում է մեռած խազերը:
Ուզում է որսալ ու ձայնագըրել
(Ա՛յ, հիմա՜ -հիմա՜ լռած խազերի
Մեռած գաղտնիքը նա պիտի պարզի
Եվ իր մեծ գյուտով աշխարհը սարսի),
Բայց մինչ այդ արդեն նախանձոտ քամին այնպես է փչում,
Որ կտրատելով լարերը բոլոր՝
Վերև է ցցում.
Հիմա ո՛չ տավիղ,
Ո՛չ էլ վերծանվող մեռած խազերը:
Հիմա հուրհըրան բոցեր են թվում դեղձան մազերը,
Դեղձան մազերը թվում են հուր վառ՝
Բարակ ծխի հետ պարզված երկնքին:
Եվ հարսը հիմա դառնում է բուրվառ,
Ու շուրջը փռում բուրմունքը խնկի:
Աղջիկը բուրվա՞ռ, և որտե՞ղ է լսված...
Բայց հանկարծակի քամին դադարում
Եվ, գունդուկծիկ, բարդուն է թառում
(Ի՜նչ անտանելի շոգ է , տե՛ր Աստված)...
Ու դարձյալ նրա մազերը դեղձան,
Որ ծուփ-ծուփ էին՝ ծալեծալ դարձան.
Բուրվառ չէր արդեն,
Այլ կրկին
Մի կին,
Բոցավառ մի հա՞րս,
Թե՞ խարտյաշ աղջիկ,
Եվ տղամարդու հայացքից ազդված՝
Պտույտ է գալիս, որ թողնի փախչի
(Էդ ո՞ւր, անհոգի՛, էդ ո՞ւր, անաստվա՛ծ)...
Մինչ տեսիլքով է աչքը հիանում՝
Սուրացող հարսը մինթանի փեշով
Պտտահողմի պես սյուն փոշի հանում
Եվ թեպետ - շո՜գ է - քիչ զով է անում,
Բայց մի սեղան բուռ փոշի է ցանում
Խեղճի աչքերը...
Ու նա քնի մեջ
Ձեռն ակամայից աչքին է տանում,
Որ կսկըծում է ու մրմըռում է:
Աչքերը ձեռքով նա ճմըռում է,
Քնից արթնանում...
__________________

Հետեվում է տարին տարուն, միտքը՝ մտքին,
Հետեվում է դեռ նոր գտած ելքը մուտքին:
Ապրում է նա աչքը՝ գրքին,
Ուշքը՝ երգին:

Ե՜րգ և ուսո՜ւմ,
Շարակնոցնե՜ր ու Մանրուսո՛ւմ...
Մինչ օրերն են համըր հոսում՝
Մտքի հետ է միտքը խոսում.
-Խազե՜ր, խազե՜ր,- թող փորձ անի,
Գուցե՝ մի օր և վերծանի,
Ու ժողովուրդն ապերջանիկ
Նախանձելի բախտ ստանա,
Աղքատացած մի ընտանիք
Ծով գանձերով հարստանա:

Բայց խազն է խազ ու գիրքը՝ գիրք:
Իսկ գրքից զատ կա կյանք ու գիրկ,
Իսկ խազից զատ կան խաղ ու տաղ՝
Կենսաթրթիռ, լուսաթաթախ,
Որ ապրում են, շնչում-հնչում
Մարդկանց շրթին, իր ականջում.
Որ կենդանի մարդն է հյուսում
Ու կենդանի մարդին հուզում.
Որ հոսել են ու տեղ հասել
Ու չեն դարձել դեռ Մանրուսում,
Ու չեն դարձել մեռած խազեր...

Ո՞ւր են դրանք, ո՞ւր են սակայն:
Այսօր թե կան՝
Վաղը չկան.
Շուրջն ամեն տեղ
Երգվում են դեռ,
Բայց երգվելուց թե դադրեցին,
Խազերի պես, մեկ էլ տեսար,
Համրացան ու քար կտրեցին:

Որտեղի՞ց են դրանք գալիս,
Եվ ի՞նչ ճամփով ո՞ւր են գնում,
Ի՞նչն է անցնող փրփուր տալիս,
Եվ ջրի պես ի՞նչն է մնում:

Ի՞նչն է այնտեղ ոգևորիչ,
ինչո՞վ է խորթ և հարազատ,
Ինչո՞վ մոտիկ, ինչո՞վ է զատ
Աշխարհիկը հոգևորից:

ի՞նչն է պայծառ, ի՞նչը՝ մթար,
Ո՞րն է քոնը, ո՞րն է օտար,
Ի՞նչն է եղծված կամ անվթար,
ի՞նչն է կոպիտ կամ նազելի...
Իսկ թե հանկարծ այդտեղ գտար
Բանալիքը մունջ խազերի՞...

ՂՈՂԱՆՋ ՕԾՄԱՆ

Եվ որտեղ երգն էր՝
Այնտեղ էլ նա էր...

...Ուրա՞խ է կյանքը,
Տխո՞ւր, դաժա՞ն է.
Միշտ ժողովրդից երգն անբաժան է.

Նա միշտ երգով է բանում ու դատում
Սիրում ու ատում,
Վիշտը փարատում.

Երգով է ուրախ,
Երգով է տխուր,
Երգով է վառվում, երգով է մխում.

Երգով է նա միշտ վարում ու հերկում,
Մանում ու ներկում,
Երեխա գրկում,

Երգով քաղում է,
Աղում-մաղում է.
Երգով է կնունք, հարսանիք անում, –

Երգով է օրը բացվում-տաքանում,
Երգով է նորից օրն իրիկնանոմ...

Իսկ նա՞...

Այդ ե՞րբ էր,
Այդ ե՞րբ էր,
Ե՞րբ էր.
Տասներկուամյա թշվառ մի որբ էր,
Երբ ձեռքից բռնած ճեմարան բերին,
Եվ որբուկ Սողոն Սողոմոն դարձավ:

Ու չար թե բարի այդ ճանապարհին
Ե՛ւըս տասներկու բոլորակ տարի
Ճեմարանի մեջ եկավ ու անցավ,
Ու Սողոմոնը... Կոմիտաս դարձավ՝
Ի խոր հարգանըս
Այն հոգեզվարթ կաթողիկոսի,
Որ տասներկու դար դրանից առաջ
Ապագա հունձի հունդերը ցրած՝
Ծիրը բաց արեց
Հայոց մեղեդու անթաղ ակոսի:

Նա բանաստեղծ էր
Ու երգաստեղծ էր.

Նա ուներ վառ ձայն
Ու նվագման ձիրք.

Եվ իր անվան հետ թողեց մի արձան՝
Խոսուն,
Բայց անձայն՝
«Նվիրեալք անձինք»:

Ձգվել էր դարը, ու երկարաձիգ
Դարի ետևից նորն էր սողացել.

Եվ հայ մեղեդին
Դար-դարի վրա
Կրակի նման վառ փողփողացել,
Տարուբերվել էր ծփան գետի պես,
Շեշտվել նետի պես,
Մխվել սրտերում
Ու դողդողացել:

Աշխարհասըփյուռ հայոց թեմերին
Պատարագատու բոլոր բեմերին
Քանիսնե՜րն էին մի պահ շողացել,
Քանիսներն էին...

Եվ սակայն ոչ ոք
Հայոց հինավուրց կաթողիկոսի անունը երբեք
Ո՛չ ստացել էր որպես թանկ ընծա,
Ո՛չ էլ գողացել:

Եվ հիմա - հանկա՛րծ - հայոց նորընծա
Երկրո՛րդ Կոմիտաս.
Որ Հայրապետի
Անվանը պիտի
Ամենայն ինչում
Տա նո՛ր մի հնչում,
Սուրբ հիշատակը մշտավառ պահի:

Ո՞ւմ մտքով կանցներ այդ վսեմ պահին,
Թե այդ նորընծա-նոր Կոմիտասը
Պիտի մոռանա իր պարտավորիչ
Անխոս ստացած պատվիրան դասը՝
Պիտի նա մի օր երախտավորից
Յուրովի դառնա մի չար ապերախտ՝
Պիտի կողոպտի մի թափուր դրախտ.

Հոգևոր պապի՝
Իր անվանատուր
Կաթողիկոսի անունն ստվերի,
Հակառակ անխոս տրված պատվերի՝
Եվ հիշատակը մոռացության տայ,
Իր շենշող կյանքի կարմիր բոցերով
Մատիտի նման թավ ընդգծելով
Իր մեծ նախորդի մեռածության տակ...

(Շարունակելի)
__________________