Բայց ահա
Նաև շոգն է կոտրվում՝ գոռոզության պես,
Եվ տեղը զիջում իր գինն իմացող համեստությանը:
Կապող անձրևի միջամտությեամբ
Երկիր ու երկին
Գրկվում են կրկին՝
Վերջ տալով իրենց սուր գժվածությանը:

Եվ աշունն էլի,
Չարչիների պես ու բոշաների,
Տեղից-տեղ գնում,
Դռներ է ընկնում
Եվ զբաղվում է իր ներկարարի սիրած փեշակով:

Չարչին բարձրականչ կհպարտանա
Իր հուլունքների հազար տեսակով,
Ասեղ ու շյուղեր, ծամոն կծախի
Պառավ տատերին, հարսներին շարմաղ:
Բոշան ցորենով զամբյուղ կփոխի
Եվ ինչով ուզես՝ մեծ ու փոքր մաղ:
Մինչդեռ աշո՜ւնը...
Նա բա՛ն չի ծախում,
Օդ ու եղանակ, գույներ է փոխում:
Մինչդեռ աշո՜ւնը...
Միայն բաշխում է՝
Ցորեն ու գարի,

Խմիչք ու փշատ,
Հազա՜ր մի բարիք
Եվ, ամենից շատ,
Անվարձ ու ձրի
Միայն նախշո՜ւմ է...

Եվ այնպես դանդաղ, որ չես նկատի,
Ավելուկների ծամերը կանաչ
Էյվանի դեմքին ու տան ճակատին
Դեղնում են հանկարծ, դառնում անճանաչ:

Ու քաղցրությունից ճաքող սեխերի
Անուշ բուրմունքով
Օծվում են կրկին բոստան-բաղերը,
Իսկ ձմերուկի կերված ճաղերը -
Լուսնի հաստ-բարակ փուլերի նման -
Հող ու փոշով են ամպոտվում հիմա:

Ընկուզենիներն իրենց սաղարթով
Այնպես են մեկից դառնում հուրհուրան,
Կարծես թե լինեն հսկա ծխամորճ,
Եվ որպես ծխի առկայծող քուլա՝
Մշուշն է սողում դաշտերի վրա
Ու պտույտ տալիս
Ծերուկների պես պպզած լեռների
Սանըր չտեսած-փոշոտ գլխի շուրջ:

Մինչ դեղձին պարկեշտ ու ծիրանին լուրջ
Իրենց սաղարթն են աշխատում կոճկել լիրբ քամու հանդեպ,
Հաստլիկ ուռենին ու ձիգ կեռասին
Պատրաստ են իսկույն իրենց լաչակը գլխներից քանդել՝
Մարդաթող հարսի,
Լաչառ կնկա պես:

Նորից, իսկապե՛ս,
Աշուն է, աշու՜ն:

Նորից սանդի մեջ ծեծում են կորկոտ,
Չավար են խաշում,
Տաք հնձաններում ճմլում են խաղող
Ու գինի քաշում:
Նորից արիշտան,
Որ ձողերին են շարեշար փռել,
Թաց՝ օրորվում է լուռ ու անշշուկ,
Չորացած՝ խշշում
Ու փշուր-փշուր
Թափվում է գետին՝
Խսիր-կարպետին:

Քամին կարծես թե բան է կորցրել
Եվ որոնելով ավլում է գետինն
Ու տեղից-տեղ է խաշամը քշում:
Եվ տերևների հաստ ծածկույթի տակ
Առվակ ու վտակ
Հոսում են ոչ թե խշշոցով ջրի,
Այլ կարծես անվերջ տժտըժում-թշշում՝
Իրենց մեջ ընկած բոց տերևների
Չմարող հրից:

Սերկեվիլները սրտի թրթիռով
Վերջինն են լքում անխռով այգին
Ու տեղափոխվում-մտնում են սնդուկ,
Որ հաստակաշի ու կողքապնդուկ,
Զառ խնձորների հարեվանութեամբ
Պլըլւեն սիրով ու գորովագին
Կանանց պահուսոի շորերին փոթ-փոթ
Եվ իրենց բույրը խենթորեն խառնեն
Նրանց մարմնային բուրմունքին տարփոտ:

Աշուն է, աշո՜ւն:
Լուսաստղը հիմա
Նույնիսկ ցերեկվա դռներն է մաշում
Եվ ճառագայթուն ու մեծ է այնքան,
կարծես թե բացված հովհար է որ կա:
Հովհարը սակայն
Ո՞ւմ է հարկավոր, երբ շոգ չէ արդեն,
Երբ եղանակը այնքան է ցրտել,
Որ նորից ահա տան խոնավ օդից
Մինչ աղը լալիս՝ լավաշն է ծաղկում,
Իսկ պաղ եղեամի հալվելուց հետո
Կալում մնացած կույտը ծղոտի
Կպչում է իրար,
Կարծես թե թաղքում
Մազերի նման շեկլիկ աղջըկա:

Անցած ձմրանը նշանվածների կոպերի տակով
Անհամբերութեամբ սահում է հիմա երազանքն այրող
Այն հարսանիքի,
Որ պիտի լինէր, բայց դեռ, ա՜խ, չկա:
Գիշերվա կեսին ոռնոցն է լսվում
Հոտ ու նախրի հետ սարից գյուղ իջած անկուշտ գայլերի,
Իսկ նույնքան անկուշտ ջրաղացների անխոնջ չախչըխկան
կոչնակի նման կանչելով անվերջ՝
Ճամփան է պահում աղունով բարձված սողուն սայլերի:
Եվ ահա՛ -
Կամաց քշեք սելերը...
Եվ ահա՛ -
Աշուն եկավ սարիցը
Եվ ահա՛,
Այստե՛ղ -
Երկինքն ամպել է...
Եվ ահա՛,
Այնտե՜ղ -
Էս լուսնակ գիշեր...
Եվ ահա՛ -
Այնպե՜ս՝
Միշտ նա է ներկա,
Նա՛ ՝
Շինականի հար հավատարիմ,
Հավետ անբաժան
Մեծ օգնականը.
Նա՛ ՝
Շինականի համկալ-ընկերը,
Հոտաղ-մշակը
Ու... երրորդ ձեռքը.
Նա՛ ՝
Ինքը... ե՜րգը:
__________________

Ե՛րգը...
Կարծես տնից ելած մի պանդուխտ էր բազմաթափառ
Եվ ուզում էր կրկին փարվել հայրենիքին
Հայրենիքն էր... նրա հոգին:
Ե՛րգը...
Կարծես մի թռչուն էր, որ չվելով բնազդաբար,
Ետ էր թևում գիշերն ի լույս և օրն ի բուն:
Եվ նրա շեն ականջն էր... բույն:

Այդ ակա՛նջը...
Ջրվորների,
Սարվորների ուրախ կանչը,
Ձույլ զանգերի ծույլ ղողանջը,
Առվի հիմար բլբըլոցը,
Ճրագների պլպըլոցը,
Հովի հունչը,
Թոնրի շունչը,
Մերժված սրտի խուլ մրմունջը,
Երազների ու ծաղկունքի փսփսուքը,
Ողբասացի կոծն ու սուգը,
Արտասուքը,
Որ ծնվելով վառ ցավի մեջ,
Դուրս չի պոռթկում,
Այլ կաթում է սրտի խորքում,
Ինչպես մթին անձավի մեջ,
Եվ այդ ահեղ կաթկթոցը
Միչև անգամ քար է ծակում.
Կեսչոր-կեսթաց փայտի նման
Վառվոդ լույսի ճթճթոցը,
Որ վառ ցրտի դեմ-հանդիման
Ոնց էլ լինի դուռ է փակում.
Չարաճճի քամու առաջ
Տերւների սրսըփումը՝
Աշնան վառած անհուր բոցում.
Նոր մայրացած ստինքների
Մեկմեկի հետ լուռ շփումը՝
Այգու նման բուրող ծոցում.
Ջրի ճամփին աղջիկների քչփչոցը,
Մինուճարի հեռու ճամփող
Մոր խելագար պաչպչոցը,
Տաք հնձանի կպչուն դռան զիլ ճռինչը,
Անգըղ տեսած թուխսի սարսափն ու կռինչը,
Նորածինի ազդարարիչ-հրամայող բարակ ճիչը, –
Ամե՛ն, ամե՛ն, ամե՛ն ինչը
Ալիք տալիս,
Գալի՜ս-գալի՜ս,
Ծովանում էր այդ ականջում,
Հազար ձևով այնտեղ հնչում,
Հետո տանջում ու պահանջում՝
Ելնե՜լ-թափվե՜լ սրտերից-սիրտ,
Հոգուց-հոգի,
Հույզով ցողել
Ու ողողել
Ամեն ոքի...

Ա՛յն, որ այնպես ցիրուցան էր,
Կամենում էր լինել հավաք,
Ա՛յն, որ միայն աղմուկ էր դեռ,
Ցանկանում էր դառնալ նվագ.
Ա՛յն, որ հնչյուն, անկապ ձայն էր,
Եղանակ ու երգ էր ուզում, –
Վարարումի ու հորդումի
Ելք էր ուզում:

Իսկ թղթերին՝
Հազար ու մի երգ-եղանակ,
Դարձած նոտա.
Իսկ թղթերին՝
Հազար ու մի խաղիկ-տաղիկ
Հայաշխարհիկ,
Նաև օտար:

Իսկ թղթից դուրս
Որքա՜ն երգեր,
Որ չեն տեսել ձայնագըրող,
Օտար ժանգը գոնե քերող
Հմուտ ձեռքեր:
Իսկ թղթից դուրս՝
Որքա՜ն-որքա՜ն
Շինականի ձեռքով ցանված,
Բայց չհնձված-անտեր բերքեր...

Ա՛յն, ինչ ականջն էր հավաքել,
Ա՜խ, թե հիմա իր շրթունքով
կրկնապատկված ետ տար կրկին,
Սիրով բաշխեր նրանց, ովքեր
Իրենց արյամբ ու քրտինքով
Խմորում են տվել երգին:

Իր հետ մեկտեղ այն ժամանակ
Գյուղացին էլ գուցե երգէր.
- Հ ով , հով, հո՜վն ընկաւ,
Դարդս ծո՛վն ընկավ»
__________________

Սակայն դարդը խեղճ ու կրակ գյուղացու
Եթե անգամ
Ծովն ընկավ,
Նույնիսկ ծովն էլ դարդի վրա գյուղացու
Իր ծովային աղաջրի փոխարեն
Կարծես դիտմամբ յուղ ածում,
Դարդը յուղով է օծում,
Որ... ջրի մեջ չընկղմի
Ու չդառնա կեր տղմի:
Կարիքների ալիքային մոլի ծա՜փ,
Զրկանքների կոհակացող խաղացո՜ւմ, –
Եվ նույն դարդը ողջ-առողջ
Շպրտվում է նորից ափ
Ու... կպչում է գյուղացուն,
Ինչպես շապիկը մեջքին,
Տաք քրտինքից թաց մեջքին,
Եվ ի՜նչ քրտինք.
Հիմա արդեն իսկապէ՛ս որ աղաջուր:

Զուր է գեղջուկն աղաչում
Եվ հույսի շողն իր աչքի
Նետում երկնի հրաշքին:
ՎԵրում՝
Աստված ծանրականջ,
Ցածում՝
Աղոթք ու զուր կանչ,

Անտեր՝ պատառ-պատառիկ,
Սարի լանջին կարկատան.
Ծխոտ-մրոտ պատ-առիք,
Բոբիկ ոտներ, հին քաթան.
Եվ հազար ու մի կարիք
Հազար ու մի ծակ ու ծուկ.
Պիտի ուզեն հարսնացու,
Առնեն շոր ու մատանիք,
Պիտի փոխեն ծածկը տան,
Պարտքը մարեն, հարկը տան
Ու կաշառեն ջրպետին:
Նաև պիտի... դեռ պիտի...

Պիտի վարեն ու հերկեն,
Վարեն-հերկեն
Ու երգեն.
– Օրհնյա՜լ է Աստված.
Հիշյա՜լ է Աստված. . .

Աքլորը կանչեց գոմի դռանը,
Դեռ նոր է բացվում աղոթարանը.
– Աստվա՜ծ, փառքըդ շա՜տ...
Եզնարած տղան թող անուշ քնի,
ութանավորը վեր կենա բանի.
– Աստվա՜ծ, փառքըդ շա՜տ...
Գութանն է գնում-գութանն է գալիս.
– Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . .
Ուրախությունից ակերն են լալիս.
– Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . .

Մաճկալը՝ մաճին,
Իմ պաչն իր աջին.
– Շուռ տուր, սև՜ արա:

Հոտաղը՝ լծին,
Մատաղ վարոցին.
– Ձե՛ն տուր, թև՜ արա:

Հո՛ արա, Շեկո՜,
Շո արա, Լաչի՜ն.
– Մեջը կորդ մնաց:
Քշիր հա՜, Նիկո՛,
Դաղի՛ր սատկածին.
– Գնաց հա՜ գնաց:

Գնաց հա՜ գնաց.
– Ոտըդ լե՛ն արա, –
Էն էլ ո՜նց գնաց:
Գնաց հա՜ գնաց.
– Տղա՛, ձե՜ն արա, –
Էլ բան չմնաց:

Արտը լեռ քար է,
Առը երկար է.
– Բայց խոփն էլ սուր է:
Քաղցած ենք, ծարավ,
Ա՛յ հարս, ի՜նչ դառավ.
Բա գալըդ ո՞ւր է:

Է-հէ՜յ, հորիվա՛ր, ճիպտի՛ն տուր,
Սևին հո՛ արա, Կապտի՜ն տուր.
– Կապո՛ւյտ եզ, չսատկե՜ս հա:
Թե հո ես անում՝ լա՛վ արա,
Բերան չես բանում, ա՛վարա.
– Վարել ենք արտի վատ կեսը:

Ծիր տանք հա՜ ծրենք,
Մեր դարդը ցրենք.
– Ես քեզ եմ ասում,
Սրա՛պ ջան,
Հողը սեվանայ:

Հացն եկավ: Բանանք,
Ուտենք կշտանանք,
Որ, քեզ եմ ասում,
Արա՛բ ջան,
Ուսըդ հովանա:

Ձեզ՝ Խոտի լավը,
Մեզ էլ՝ փլավը.
– Հորովե՜լ, հո:
- Դե՛, ելեք լծենք,
Խոփը հող գցենք.
– Հո՜, հորովե՛լ:
Նո՛ր ակոս բացենք,
խո՛ր ակոս բացենք
Է՛լ առավել:

Հաջող է տարին.
Նամուսով վարի՝
Մեկին յոթ կտայ:
Խոտի տեղ դու, տե՛ս,
Չոր ճիպոտ կուտես,
Ա՛յ եզ անպիտան:

Գիտե՜մ, ոտմաշ ես,
Ոտերի՛դ մատաղ,
Բա ե՞ս, Ծիրա՛ն ջան,
Իմ սի՜րտն է մաշած:
Քրտընքախաշ ես,
Իմ համե՜ղ հոտաղ,
Բա ե՞ս, Տիրա՛ն ջան,
Իմ սի՜րտն է խաշած:

Ականջ մի՛ դրեք.
Հո՜ արեք.
Դարդներըդ ցրեք.
Շո՜ արեք:

Դարդը քա՞ր կանի...
Աստված ճա՛ր կանի.
– Հորովե՜լ:

Աստված ինչ չանի՝
Մարդը դի՜նջ կանի.
– Առավե՛լ:

Եզո՜, շո՛ւտ արա, ո՜տ արա, ախպէ՜ր,
Դադրած մաճկալը քո ցա՜վը տանի.
– Պրծնենք ու գնանք:
վրան են զարկել սև ու մութ ամպեր,
Ձեռ ու ոտ արեք, ա՛յ, անձրև կանի.
– Մոլո՜ր կմնանք:

Ուժ տուր՝ վերջանա,
Ջանըդ դինջանա.
– Հո՜ արա, էյ ե՛զ:
Վարենք ու ցանենք,
Խոփը դուրս հանենք.
– Լինենք պարզերես:

Թող չկտրվի ակի ճռինչը,
Գութանի անուշ ճլվստիկ ձենը.
– Իր ձենի՜ն մատաղ:
Առանց գութանի աշխարքը ի՞նչ է,
Նրա վրա է աշխարքի շենը.
– Իր շենի՜ն մատաղ:

Հո՜ արա, եզո՛ ջան, հորովե՜լ,
Ծարավ ես՝ ես էլ եմ ծարավել,
Դադրած ես՝ ես քեզնից առավել,
Ինձ էլ է արևը խորովել.
– Հորովե՜լ:

Թե մեզնից Աստւած է խռովել՝
Աստըծուն ձեն կտանք առավել.
– Օրհնյա՜լ է Աստված,
Հորովել
Հիշյալ է Աստված,
Հորովեեեե՜լ...
__________________

Մեր խելքն էր մեզնից խռովել.
Մոռացած Կալ Երգ, Հորովել,
Մոռացած խալիկ, զվարթ տաղ՝
Նէյնիմ-ով ու Բէյթ-ով էինք
Շատերս մեր հոգին պարպում.
Թողած մեր գինին անխարդախ՝
Օտարի շէրբեթ-ով էինք
Մեզ խաբում
Եվ ոչ թե հարբում:

Մենք կայինք,
Մենք Դավիթ էինք,
Սակայն դեռ մեզ չգիտեինք.
Դեռ պառվի շաղգամի արտում
Քիչն ուտում,
Շատն էինք ջարդում՝
Մանկորեն ոտքի տակ տալիս:
Եվ մեկը պիտի գար ահա,
Մեզ նորից կայծակե տար թուր
Ու թամբեր Քուռկիկ Ջալալի,
Տար նաև մկունդ ու վահան,
Որ... Մսրա նւոցին ընդդեմ
Զգայինք մեզ Ձենով Օհան:

Սկզբում ինքն էլ վարանում՝
Գործում էր, բայց դժվարանում
Իր գործին տալ հարմար անուն:
Եվ ահա իր գործը նաև
Ստացավ անունն իր վայել.
- Աշխարհում դուք ձե՛ր երգն ունէք,
Ձե՛ր երգը, խլացա՛ծ հայեր...

...Ու թե հայ խաղի ու տաղի հանդեպ
Խլացել էին մեզնից շատերը,
Եթե մերային խեղճ ու վատերը
Մեր արդար հացն ու պանիրը թողած,
Աչք էին տնկում օտար փախլսւ-ին,
Ապա օտարը՝
Ամենա՛յն սիրով,
Ապա օտարը՝
Խոսքերո՛վ,
Գրո՛վ -
Թաքուն-բացայայտ մեզ էր բանսարկում՝
Մի ամբողջ ազգի հեշտորեն զրկում
Իր անկապտելի երգից ու պարից,
Մի ողջ ժողովուրդ կապում օտարից,
Օտար դռանը տնփեսա սարքում
Մի տղամարդու, որ շեն տուն ուներ,
Տան մեջ սյուն ուներ,
Սյան վրա՝ տանիք
Ու տանիքի տակ՝ հսկա ընտանիք,
Որ, ճիշտ է, գիտեր հյուրեր ընդունել,
Բայց գիտեր նաև ճանապա՜րհ դնել,
Ու թե կտուրը կաթեր անձրևից՝
Գիտեր վերստին պատել սվաղով...

Մինչդեռ խուլ, անլուր, և կամ չարալուր
Ականջներն օտար միշտ հակված էին
Հայոց երգի մեջ
Լսել սօսափը պարսկազենդական,
Հայոց տաղերում
Որսալ մեղեդին հույն-բյուզանդական,
Թուրք-թաթարական բայաթի-շարքին:

Հայերն աշխարհում բանսարկված էին.
Սրերից հետո,
Թրերից հետո՝
Հիմա էլ լեզվի թունավոր նետովև
Ա՛ռ –
Զարկված էին...

Քեզ հարվածողին որպեսզի զարկես
Եվ ունեցվածքըդ ու կյանքըդ փրկես,
Պիտի զարկողին իր զարկից զրկես:

Թե ոստայնի պես ստեր են հյուսում,
Եվ դու կեղծիքը ճեղքել ես ուզում,
Պիտի սովորես ստողի լեզուն:

Իսկ նա շատ հաճախ ինքն էլ էր զգում,
Որ իր հաղթ բազկում
Տալիք հարվածի թափը պակաս է.
Դատապաշտպանի իր լեզուն արդար
Պտտում է հազիւ,
Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է:

Մինչդեռ ուզում էր
Ու երազում էր
Պաշտոն ստանալ և դատախազի. –
Աշխարհի առաջ բարձրանալ տեղից
Ու հատ-հատ ասել.
– Խոսելն իզուր, ճառելն՝ անտեղի:
Միստը՛ր, աղա՛, սը՛ր,
Տիկնայք մեծարգո, պարոնայք ազնիվ,
Քար ու կշեռքին ի՞նչը կհասնի:
Այս՝ կշռաքարը, այս էլ կշեռքը.
Մեզանից՝ ահա մեր տաղն ու երգը,
Ձեզանից՝ կշեռքն ու կշռող ձեռքը:
Թող դժվարությամբ ու հսկա ջանքով
Բարձրանան-իջնեն կշռաթաթերը,
Անվստահությամբ ու կասկածանքով
Իրար հոտոտեն կշռաքթերը,
Եվ ճիշդը խոսի, լռեն ստերը:

Այս էր նա ուզում,
Այս օրը հուսում,
Բայց և զգում էր,
Որ հաղթ բազկում իր
Տալիք հարվածի թափը պակաս է.
Դատապաշտպանի ու դատախազի
Իր արդար լեզուն
Շարժվում է հազիվ՝
Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է:

Իսկ եթե սուտը հերքել ես ուզում,
Պիտի սովորես ստողի լեզուն՝
Հրաժարվելով դատարկ զեղումից:

Պետք է սովորել,
Իսկ ո՞րտեղ, ումի՞ց:
Պետք է սովորել,
Իսկ ո՞ւմ մոտ, իսկ ո՞ւմ...
__________________

Հայ դասատուներն իրենք են զգում,
Որ ջահել սանի առաջմղումից
Հոգնում կես ճամփին ու ետ են մնում:

Եվ Կոմիտասը Բեռլին է գնում:

Ու գերմանական քաղաքում խոժոռ
Ինչ-որ վանական՝
Աչքերը խոշոր,
Դեմքը՝ բանական,
Քայլքն՝ անբնական,
Պաղ անցորդների հայացքն է անվերջ վրան սևեռում,
Մինչ մոլեռանդի նայվացքը նրա՝
Որքան ներհայաց-նույնքան բևռուն,
Չի մեխվում սրա կամ նրա վրա,
Այլ պեղում կարծես անծանոթ հեռուն:
Եվ կոշտ ու կոպիտ գերմաներենը
Շուրջ երեք տարի, հարկադըրաբար,
Ճկվում է անվերջ նրա բերանում,
Սակայն չի ջարդվում վերջնականապես,
Կարծես թե թողած լեզուն կենդանի,
Գրում-կարդում է նորից գրաբար՝
Ճեմարանական խելոք սանի պես:

Ի՜նչ անենք. շատ էլ հոգ չէ, որ այդպես
Գերմաներենը նեղում է հային:

Կար այլ մի լեզու՝ համամարդկային,
Այդ լեզվով խոսող գերմաններ կային,
Ու չէր վերջանում նրանց զրույցը:

Կոտրելով բառի բարակ սառույցը
Ոչ իբրև օտար-սառն ու կեղծամիտ,
Այլ մեծ պապի պես՝ առանց կեղծամի,
Գալիս էր Բախը ու ծանըր նստում
Երգեհոնի դեմ, ֆիզհարմոնիայի
Ու բարի ժպտում մրահոն հային:

Եվ ալիքվում էր մի վսեմ Մեսսա,
Ու Բախը կարծես ասում էր.
- «Տեսա՞ր»:
Անհուն սրբությեամբ երկինք էր միտում
Մի հոգեսրբիչ հոյակապ Խորալ,
Եվ ծերուկ Բախը ջահելին դիտում,
Հարցնում էր կարծես – և գրաբարով,
- «Իմա՞ստը դորա»:
Իսկ այնուհետև՝
Օրատորիա-ի նարեկանման ծփացող մի ծով
Լռիկ մեղմությամբ, աղոթքի ճիչով
Դիզվում էր դանդաղ, փլչում շատ արագ,
Մինչդեռ ականջում մոլեռանդ հայի
Օրատորիա-ի ծփանքի միջով,
Խեղդելով խորթ ձայնն Օրատորիա-ի,
Իրենն էր հնչում՝
Մի նոր Պատարագ...

Ու մեկ էլ հանկարծ Մոցարտն էր գալիս,
Գեղեցիկ, ջահել, կայտառ ու խնդուն,
Եվ պաղ դահլիճում ծիծաղն էր թնդում:
Նա մերթ՝ բարեկիրթ մանկան պես՝ ուշիմ
Լսում էր հային, խփում էր ուսին,
Մերթ՝ հանպատրաստից երգ եղանակում,
Եվ մեկ էլ՝ խոսում համբույրից կույսի,
Սրա վեղարը ծաղրուծանակում,
Պատմում արկածներն իր և ուրիշի՝
Չափից ավելի անկեղծանալով:
Իսկ երբ տեսնում էր՝ իր կատակն է զուր,
Հուսահատորեն ձեռքը թափ տալիս,
Իբրև միջնարար՝ մի բերան հազում
Ու լրջանալով,
Անկեղծ ջանալով՝
Նորից էր ուզում հային համոզել,
Որ պէտք է այսպէ՛ս–ո՛չ այնպես խոսել:
Մէջտեղ էր գալիս ուրախ ֆիգարոն,
Դահլիճում սարքում շքեղ հարսանիք,
Իսկ նրա մտքո՜ւմ...
Աղջիկ-պատանիք
Սարից իջնելով ելնում են տանիք,
Որ մեկ էլ տեսնեն, թե ինչպես Սարոն
Անուշի տեսքը հեռվից որսալով,
Մոռացած ադաթ, ընկեր ու աշխարհ՝
Գետնում է Մոսուն...
- Դուք ինձ չե՞ք լսում,
Այս է ճիշտը, հե՛ռ, այս է պետք, պարո՛ն:
Իսկ հեռ-պարոնը լսում էր ուշիմ,
Ձմեռ ու ամառ
Ուսանում համառ,
Բայց և կրկընվում.
- Ուրիշն՝ ուրիշին,
Ես ի՛մը, ի՛մը, ես ի՜մն եմ ուզում,
Ի՜մը, դուք հասկա՞ն...
Ու չէր ավարտում «հասկանում եք»-ը:

Իսկ երբ այս հսկան
Եվ կամ թե ուրիշ վիթխարու մեկը
Հայ վարդապետի հոգին էր հուզում
Եվ գերեվարած տանում իր հետքով՝
Երբ նա չէր գտնում փրկումի դեղ-ճար,
Նրա բերանից ձգվում էր «Խղճա»-ն.
Հայցում էր Բախի մեներգ-աղոթքով...

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք,
Լսո՞ւմ ես արդյոք մենակ ու մենիկ
Զղջացող որդուդ: Մի՞թե չես զգում,
Որ հեռվից-հեռու անձայն գոռալով
Այդ քեզ է դիմում Բախի Խորալ- ով.
«Քեզնից հեռացա, բայց դարձա իսկույն»:

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք,
Այդ ինչպե՞ս, ինչպե՞ս դու դարձար կնիք
Եվ ինչո՞ւ դու հենց ընտրեցիր նրա՛ն
Ու դրոշմը քո, իբրև սուրբ խարան,
Դրեցիր վրան՝
Ասելով. «Ի՛մն ես,
Ո՜ւր էլ որ գնաս՝ իմ ճո՛րտը, ծառա՛ն,
Իմ մինուճարն ու հավատարի՜մն ես»:

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք...

Ժամեր շարունակ մենակ ու մենիկ,
Եվ համբերությամբ մի անհատնելի
Խեղդելով հոգու ներհակությունը՝
Պաղ ստեղներին հաղորդում էր նա
Իր ամենազգա ու ջերմ մատների
Սրսփումն այրող ու տաքությունը:
Նրա վեղարի թողած ստվերը
Ժամեր շարունակ անվերջ ընկնելով
Ֆիզհարմոնիայի սևափայլ ներկին՝
Մթագնում էր այն կրկին ու կրկին:
Գոթական ոճի գրադարանում
Նա, աղեղի պես, անշարժ կորանում
Եվ ամե՜ն ինչ էր շուրջը մոռանում:

Բայց ամեն անգամ իրիկնամուտին,
Երբ մոտենում էր գիշերը՝
Մթին,
Ինչպես փակեղը,
Եվ Վարդապետին
Փակեղի նման նեղություն տալիս,
Մի անկոչ հյուր էր մթան հետ գալիս, –
Ա՛խ, գալըս ո՜րն է, –
Կարոտից մարող կնոջ պես վազում,
Գոնե մի թեթև հարց էլ չէր տալիս, –
Հարց տալըս ո՜րն է, –
Ձևի համար էլ նույնիսկ չէր ասում,
Թե Վարդապետը ուզո՞ւմ է, –
Վազում
Եվ թևերն իր տաք՝
Մեկ-երեք-չորստակ՝
Փաթթում էր, պլլում պանդուխդի նրա կարեվեր սրտին:
Թո՛ղ նա վերստին
Կուսակըրոնի կոչմանն իր վայել,
Սրբորեն հաստատ իր տված ուխտին՝
Անկոչ սիրուհուն իրենից վաներ:
Թե դռնից հաներ՝
Պիտի երևար բաց լուսամուտին,
Լուսամուտի պես աչքերը փակեր՝
Հիմա էլ մտքի դուռը կթակեր.
- Ընդունիր տունըդ:
- Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ...
- Սուտլիկի՜ս մի տես,
Դու ինձ լա՛վ գիտես:
- Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ...
- Հայրենակարո՜տ....

Եվ Վարդապետի հայացքի դիմաց,
Նրա կարոտած աչքերին ի տես,
Ձգվում էր հանկարծ կածանը քարոտ.
Սարավանդակից գութանի խոփն էր հանկարծ պսպըղում.
Թոնրի պռնկին, սև պուտուկի մեջ, ապուրն էր պաղում.
Ճակատին շարված բոլոր «արծաթի» ծափերի ներքո՝
Արմաղան մի հարս նախշուն կարպետին ձավար էր մաղում.
Իրենց մացառե ցանցառ բեղի տակ
Ծիծաղում էին քարափներն անտակ՝
Աղունակների ու կաքավների
Խտուտ հարուցող կրկրան ձայնից.
Բարակ գոլորշին, անուշ խնկի պես,
Ծփում էր այգում, ելնում հնձանից.
Հարթ կտուրներին ծփծփում էին
Աներեսորեն կանաչած Խոտեր.
Ջահել ու բոբիկ կանացի ոտեր
Թփթփում էին
Ու տպում էին
Իրենց հետքերը աղուրի փոշում...

Հստակ էր այնպէ՛ս ու շոշափելի՜,
Տեսնում էր կարծես և ոչ թե հիշում:
Եվ աչքերն էին բացվում-մշուշվում
Ինչ-որ մորմոքից, որ անուն չունի.
Թիկունքի վրա զգում էր կարծես
Վազքը երթևեկ ինչ-որ մրջյունի.
Ու դուռը զարկող կարոտ կոչվածը, –
Էլ ի՜նչ հրավեր, –
Սենյակ էր խուժում
Եվ անմոռացն էր վերհիշում.
- Կռունկ...
Խաբրիկ մը չունի՞ս...
__________________

Չէ՛, կռունկ չկա՜ր Բեռլին քաղաքի երկնքում մթար,
Որ վարագուրված հայոց աշխարհից գեթ խաբրիկ մը տար:
Բայց Գուտենբերգին ծնած աշխարհում՝
Սև կռունկների սև երամի պես՝
Սև տառերն էին լրագըրերի էջերին թառում:

Եվ մի օր հանկարծ
(Ահավո՜ր վայրկյան) ...
Եվ մի օր հանկարծ այդ տառերը սև՝
Քիչ առաջ հանգած
Ածուխներ ասես՝
Մատներն են այրում գրաշարների,
Ու տաք ոսպի պես
Ընթերցողների լեզուն են վառում:

Նորի՜ց ու նորի՜ց
Հայոց աշխարհում
Մինչ թոնիրները՝ արյունից մարում,
Խաղաղ ծխացող լուռ երդիկներին
Աքաղաղի տեղ բոցերն են պարում:

Եվ լեղապատառ մայրերը հայոց
Զո՜ւր են մրմնջում աղոթքը կերկեր,
Համըր Տիրամոր նիհար ծնկերին
Իզո՜ւր են այդպես աղերսով փարում.
Եթե ունենար
Որևե հնար՝
Խեղճ տիրամայրը իրեն կփրկեր,
Մինչդեռ քիչ հետո ինքն է դառնալու
Պիղծ հանաքների,
Կեռ դանակների
Եվ ա՛յն հրդեհի չար կրակին կեր,
Որ նորից հիմա
Մարդկային մսեր ու ոսկորներ է շան պես ճարակում:

Տարաբախտ երկրի
Եվ Աստծուց թափուր երկնի արանքում,
Իբրև ամոթի ծանըր վարագույր,
Փռվում էր ծուխը,
Եվ ճենճահոտը օդի շերտերն էր այնպես վարակում,
Որ – անժամանա՜կ –
Կռունկներն անգամ թողին-չվեցին
Եվ ուր թեվեցին՝
Ահ ու սարսափից լեզուն կապ ընկած
Հայ մանչուկների խմբերի նման՝
Կը՛վ-կը՛վ հա՜ կը՛վ-կը՛վ՝
Անվերջ կվվեցին,
Անլուր աշխարհին իմաց տվեցին,
Որ հայոց երկրի ձորերում անտակ,
Կիրճերում խորունկ...
Ա՛խ,էլ ի՞նչ կռունկ,
Երբ հիմա վառման թոնիր էր դառձել
Թոնիրի երկիր Հայաստանն ինքը,
Ու թոնրին դրված սև խուփ էր կարծես
Հայոց երկինքը...

Եվ ո՞ւր է ինքը.
Այստե՛ղ՝ Բեռլինո՜ւմ, –
Սրամիտ բախտի ինչպիսի՜ հանաք,
Ճակատագրի ի՜նչ ծաղրուծանակ:
Է՛հ, հայի կյանքում ինչե՜ր չեն լինում.
Վաղուց է զրկվել նա զարմանալու կարողությունից:

– Երբ ռուս-տաճկական կռվում հերթական
Ռուսաց սվինը, թուրն ու բերդանկան
Անձնատուր արին ճամփին հանդիպող
Թուրքական բազում բերդ ու բերդակալ, –
Է՛լ գերմանացի,
Է՛լ ֆրանսացի,
Է՛լ անգլիացի՝
Յուրաքանչյուրը խփեց իր ծնկան,
Ու բոլորը մեկ ձեռ ու ոտ ընկան,
Սան-Ստեֆանո քաղաք գնացին՝
Այնտեղ գումարվող Վեհաժողովին,
Որ... Պետերբուրգը հաղթութեյան դաշտից
Իր սպասածից քիչ բերք ժողովի:

Երկար նստեցին, ուշ-ուշ վեր կացան,
Դրսից ժպտալով՝ ներսից բարկացան,
Անգամ լռելով՝ իրար հասկացան,
Ու երբ, վերջապես, պիղատոսաբար
Մաքուր լվացած իրենց ձեռքերով
Հայկական հարցը մեջտեղ բերեցին,
Քանի տաք էր դեռ՝ մերթ վերցըրեցին,
Մերթ էլ վերստին ներքև դրեցին,
Եվ ամեն մեկը մատներն իր վառեց:
Բայց ամեն մեկը այնքա՛ն շատ ճառեց,
Մինչև որ հարցը բավական սառեց, –
Ու ցիների պես ընկնելով վրան՝
Կտուցով, ճանկով լա՜ւ քրքըրեցին,
Առան-տվեցին, տվեցին-առան
Ու վերջում... հարսի լեցուն կոնքերով
Փեսայի աչքին լավամարդ դառան.

Այս ու այն կողմից միավորների զերոն քերեցին
Ու մնաց մի թիվ,
Որ էլ չի քամվի՝ ինչքան էլ քամես,
Ու մի թիվ մնաց... համեստից համեստ.
Մնաց 16 –
«Հայկական հոդված» –
Հայկական հարցի բզկտված մարմնից
Ոչ թե մինչևիսկ դաշույնով հատված,
Այլ քաշքշոցո՜վ, այլ եղունգներո՜վ
Մի կերպ ծվատված...

Սակայն... աշխարհում ինչե՜ր չեն լինում:
Սակայն... աշխարհի ցմփոր տերերին դա էլ շատ թվաց:
Եվ ահա նրանք վերստին եկան վեհաժողովի՝
Այս անգամ արդեն այս նույն Բեռլինում,
Հայկական հարցը –
Հուշաթելի պես –
Մատին փաթ տված:

Երկար վիճեցին, տվեցին-առան.
– Հայ պատվիրակը թող նստի դռանն...
Ամենքը մի-մի պողպատե կռան՝
Իջա՛ն մեր սալին.
- Վա՜յ տամ մեր հալին...
Մեր արյան դիմաց՝ ծախսեցին թանաք.
– Ա՜յ քեզ խաչապաշտ թրի հաղթանակ –
Աղվեսությանը խառնած շնություն,
Ներհակությանը՝ միաբանություն,
Մեր արցունքի դեմ մի կում ջուր տվին,
16-ն այսպես մի կերպ շուռ տվին:

Աչքըդ լո՜ւյս լինի,
Դու օգտվեցի՜ր թվաբանությո՛ւն.
Շուռ գալով՝
Աճեց քո 16-ը –
Դարձավ 61:

Իսկ մեր հա՜րցը, մե՞նք:
Իսկ Հարցը Հայոց քամվեց վերստին՝
Կարծես թե՝ թափված արյան համեմատ.
Մի թիզ էր եթե Սան-Ստեֆանոյում,
Բեռլինում արդեն նա դարձավ մի մատ:

Այո՛, այստեղ էր՝ այս նո՛ւյն Բեռլինում,
Որ բարեխընամ մի Վեհաժողով
Որոշում հանեց... հայ հողազուրկին
Չբավարարել վեց արշին հողով,
Այլև ընդամե՜նը – չխենթացընել
Մահվան ու ջարդի մշտական դողով...
Քաղցած հավի պես, քուն թե արթմնի,
Հայն էլ ինքն իրեն տեսնում էր անվերջ
Ինքնավարության կորեկով լեցուն հսկա մարագում,
Ինքնավարություն, որ հիմա դառձավ... բարենորոգում:

Բարենորոգո՜ւմ...
Գլուխը քա՛րը.
Թո՛ղ լիներ թեկուզ բարենորոգում,
Բայց ոչ թե թղթին, ոչ թե թանաքով:
Բարենորոգո՜ւմ...
Եթե ամեն ինչ
Ջարդում ես քարով ու դագանակով,
Փրթում ես թրով ու կեռ դանակով,
Խուժանի խուժմամբ՝ ասես հանաքով,
Նաև լրջորեն՝ կարգին բանակով, –
ի՞նչ ես նորոգում.
Իհարկե լա՛ցը,
Որ չի չորացել,
Եվ կոտորա՛ծը,
Որ չեն մոռացել...

Եթե անջրդի հող ես ոռոգում,
Ի՞նչ է, եթե ոչ բարենորոգում...
Եվ ահա Կարմիր սուլթանն իսկապես
Հայի... ջուր դարձած արյունի գետով
Հայոց անջրդի հողն էր ոռոգում,
Եվ այդ էր կոչվում բարենորոգում՝
Այս նույն Բեռլինի 61 կետով:
Եվ հիմա – դատարկ այս որոշման տակ,
Իբրև մի կնիք վավերացումի,
Կարմիր սուլթանը՝ պաղ թանաքի տեղ
Լավ թաթախելով մեր արյան մեջ տաք՝
Դնում էր վայրի մի կրունկ...

– Կռո՜ւնկ –
Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, էլ ի՜նչ սև Կռունկ,
Սրտավե՛ր պանդուխտ.
Ո՞րտեղ ես տեսել երկինք հասցընող
Փրկարար սանդուղք.
Ո՞վ կըկշտանա՝
Հացի փոխարեն թե նրան տան թուղթ...

Սրտամե՜ռ պանդուխտ,
Էլ ինչ ես այդպես լալիս,
Ձայն տալիս
Կռո՜ւնկ հա Կռո՜ ւնկ,...
Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ,
Թե՝ ճռնչոցով դարպաս ու դրունք
Հայոց հույսի դէմ ուժգին փակվեցին,
Թե հայոց Ուխտի
Հոգնատանջ ուղտի
Երկու ծնկներն էլ երեքտակվեցին.
Նորից մոլեգնեց մահվան հարսանիք,
Եվ Պոլսից մինչև պատժված Սասուն՝
Հայոց աշխարհի ամե՜ն մի մասում
Անբան անասուն դառնալը թվաց մի մե՜ծ արժանիք.
Թող կթե՛ն, շորթե՛ն,
Միայն... չմորթե՜ն,
Միայն...
__________________

Եվ խորհել, որ այդ նույն պահին,
Երբ թուրք սուլթանը այսպես վեհաշուք
Տոնում էր ծնոննդն ու չմեռնելը հոբելեար Մահի,
Միևնույն պահին
Այդ նույն աշխարհում
Գարուն էր գարո՜ւն:

Քարայծը նորից
Իր քարածիկի դունչիկն էր լիզում կիրճում ու սարում՝
Լեզվի ծայրով էլ թույլ չդիպչելով բերնի ընկույզին.
Արագիլն էլի
Ծեր խնձորենու, ծաղկի բոցի մեջ իր ոտն էր վառում՝
Վերցնում ու դնում միևնույն ճյուղին.
Իբրև կշտամբանք ուշացած մարդուն՝
Իր իսկ սեփական նախաձեռնությամբ լույս աշխարհ եկած
Մի ինքնագլուխ արեվածաղկի աչիկն էր թարթում
Հերվա բոստանից.
Գութանի խոփը ժանգից էր նեղվում,
Ինչպես որ մարդը՝ իր դեմքին կպած սարդի ոստայնից,
Բահն աղջկա պես ուզում էր փարվել
Ու հետո մարել կարոտած հողի կրքոտ հպումից.
Սամին ուզում էր անկրակ այրվել՝
Եզան մկանուտ վզի շփումից.
Լծացու բարդին գոհ չէր երևում սուր կացիններից.
Դեղձենիներից մարջան էր կաթում,
Շեփորիներից՝ երկնքի կաթիլ,
Եվ ձյունի փաթիլ՝
Ակացիներից...

Անցած աշնանը հարսնացածների մայրությունը սուրբ
Զարթնում է հանկարծ՝
Ծնվելիք մանկան
Թույլ քացիներից...
Շողերն են ընկել օրորոցի մեջ խաղացող մանկան
Հինգջահյան ձեռքի պարզված մատներին,
Ինչպես մոմերին՝ բոցը բարակող...
Առվույտից թափուր հսկա մարագով
Պաղ ստվւերների հսկա ամբոխն է դես ու դեն անում,
Լուռ հրմշտոցով իրար ոտ կոխում, ջարդում իրար կող.
Դուրս գալ են ուզում, բայց սիրտ չեն անում...
Անուն են ուզում, ծաղկունքն անանուն,
Ծաղկունք անվանի ուզում են նորից,
Քնքշանքով իրենց անունը լսել
Կույս աղջիկների շրթերից լուսե...
Գարուն, է գարո՜ւն:...

Անփորձ ու անգետ մի ճուտ հիմարիկ
Փակ բողբողջների ստվերին ընկած՝
Երևի սիսեռ կամ ոսպ կարծելով՝
Կտցահարում է հա՜ կտցահարում...
Կիսով չոր ու թաց խաղաղ բակերում,
Կալատակերում,
Ու ծիլ են տվել
Աշնան կալսումից հողում մնացած հատիկներն արդեն,
Աքաղաղն այնպես գոռոզ է քայլում
Անկիրթ հավերի անփակ հարեմում՝
Աչքը շուռ տալով մեկ դէս ու մեկ դեն,
Ասես երեկվա ասկյարը այսօր դարձել է սպա ...
Սարալանջերին, հարսնիքի նման,
Կրքոտ պուտերը բռնել են նազպար՝
Հարսների նման մոռացած մի պահ,
Որ աշխարհում կա բիրտ առեվանգիչ...
Մի տարի առաջ թուրք թնդանոթի երկաթե ճանկից
Վիրավոր վանքին
Սրբատաշ քարի պաղ վերակապ է վերստին ճարում
Ձեռքը ճարտարի
Նորից հաճարին
Սեփական խեժով
Թսւրքի գնդակից տեղ-տեղ պատռված կեղևն է կարում...

Գարուն է, գարո՜ւն,
Բայց մարդասպանին դա չի խանգարում,
Դա չի խանգարում,
Որ արյամբ հորդի հայկական առուն,
Որ դիակներով քարափն անհատակ
Իր պռունկներով գա հավասարվի...

Ա՜խ, եթե անգամ քարե սիրտ ճարվի,
Մարդկային սրտում բա կրա՞կ կարվի...

Որտե՞ղ էք տեսել որ թել-ասեղով,
Կտրված երակ վերստին կարվի...

Այս արհավիրքից, զուլումից այս չար
Դէ ե՛կ տնավե՜ր մի՛ խելագարվի...
__________________

Բայց նա այս անգամ չխելագարվեց:
Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարվեց,
Դեռ չխանգարվեց և այն ժամանակ,
Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասավ,
Եվ, իբրև կյանքի նոր ծաղր ու ծանակ,
Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսավ
Եթե ոչ արնոտ նույն ահն ու մահը,
Ապա երկվորյակ ախն ու վախը նույն,
Նույն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը:
Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր,
Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր.
Ու մոլորված էր գլխիկոր հայը:

Այստեղ էր արդեն ցար նիկոլա՜յը...
Վաթսունմեկ թվի ձեվափոխությամբ
Լոկ թղթի վրա ջնջված չարիքը
Եվ չնվազած նույն հին կարիքը՝
Ենթակա պարապ տեղափոխության,
Ձուկ դարձած՝ լողում-չէին խեղդվում
Ճորտատիրության անփոփոխ ծովում,
Ու ծառանում էր հեղափոխության
Մակընթացային կանաչ ալիքը:

Եվ Նիկոլայի աչքը ոխակալ
Ամենուր ու միշտ
Եվ ամենքի մեջ,
Անգամ երազում,
Տեսնում էր անվերջ
Միայն «տեռորիստ», «հեղափոխական»,
Միայն «դավադիր», միայն «սոցիալիստ».
Թվում էր նրան կայսրությունն իր ողջ
Մի անծայրածիր ստեպ օձալից...

Եվ կայսերական բանտին ու բերդին
Բյուրավոր հայեր զոհվելու տարան,
Դեմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝
«Հեղափոխական» և կամ «դավադիր»:
Քա՜րշ տվին տարան,
Որ այնտեղ մորթեն
Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝
Ի սեր Հիսուսի արդար հավատի.
Գառնուկներ անմեղ՝
Լոկ նրա՛ համար,
Որ միսն էր հարմար՝
Որ միսն էր համեղ՝
Ու եթե նաև հորթեր բազմամեղ՝
Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի,
Որ սին հույսերի քաղված բոստանում
Հորթուկի նման տրտինգ են տվել...

Այսպես է.
Որտեղ շատ են խոստանում,
Միշտ էլ այնքան են հետո խստանում,
Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր:

Եվ կամոք ցարի՝
Նրա ոխակալ
Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝
Հավետ անմոռաց մեր Գոլիցինը,
Երկու գլխանի արծիւը կրծքին
Այդ մոլի ցինը,
Փակում է հայոց դպրոցներն ամեն.
- Ովսա՜ննա... ամե՜ն,
Եվ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ
Թուրքավարի է կամենում ծամել՝
Խոտ է որոնում... ջրված մարգերում.
- Ովսա՜ննա... ամե՜ն:
Հայոց դարավոր գիրն են արգելում,
Բռնագրավում վանքի հողերը.
Գանձերը չեղած,
Եղած փողերը,
Պեղում մառանը,
Շտեմարանը,
Որ մի անգամ էլ քամվածը քամեն:
- Ովսա՜ննա... ամե՜ն...

Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը...
Բայց ինպէ՞ս փակես մի ազգի լեզուն,
Մի ժողովրդի խոսուն բերանը:
Լեզուն կարող է սարսափից լալկվել
Կապ ընկնել ահից,
Բայց ոչ թե փակվել:

Արգելել գի՜րը,
Այրել գրքե՜րը...
Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի,
Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը:

Այսպես է.
Միշտ էլ երբ համն են հանում՝
Ուղիղ հակառակ բան են ստանում:

Եվ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝
Ուխտյալ հայատյաց այդ Գոլեցինը
Մինչև իսկ արդեն ռուսացած հայից
Մոլի հայ սարքեց:
Կրկընվեց հինը. –
Ուր հայերենը վաղուց էր մնջում՝
Հնչում էր հիմա,
Նույնիսկ մռնչում.
Ով հայ գրքի դեմ աչքերն էր փակում,
Արդ սովորում էր հայ գիրը
Թաքո՜ւն.
Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը,
Բերան ողողում օտարի երգով,
Հիմա գրգըռիչ մի հպարտութեամբ
Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով,
Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը,
Հա՛յ նվագի տակ ուրախ պար գալիս,
Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս
Հայ երգն էր հուզում,
Հայ խոսքն էր հոսում
Հակառակությա՜ն ոգին էր խոսում,
Հակառակության այն զարմանալի՛,
Անիմանալի՛,
Արտառո՜ց ոգին,
Որ պարգեված է եթե ամենքին,
Ապա հայ հոգում այնքան է առատ,
Կարծես բախշելիս բնավ չե՜ն նայել,
Իսկ թե նայել են՝
Բա՜ն չեն խնայել,
Փռել են այնպե՛ս շռայլ ու առատ,
Որ չես հասկանում՝
Ազգային արա՞տ,
Թե՞ արժանիք է...
Այն է թերևըս,
Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել,
Որ մեզ սպանել,
Ծնել է նաև
Ու որով գուցե ապրում տակավին
Եվ աշխարհումըս կոչվում ենք հայեր...

Ինչպես մարդկանց մեջ՝ անցողիկ կյանքում.
Այդպես պատմության ծանըր երկայնքում
Երևի նաև լինում են ցեղեր.
Երևի նաև ազգեր են եղել.
Որոնց վիթխարի մարմինը թեպետ
Գինու տկի չափ արյուն է տանում.
Բայց դա արյուն է. որ չի լերդանում.
Մի քերծվա՛ծք, մի վե՛րք,
Ու բանը բուրդ է.
Կողքը պատըռված գինու տկի պես
Քամվում է իսկույն.
Եվ անհետանում.
Չքվում է ազգը կամ ժողովուրդը...

Իսկ մեր արի՜ւնը...
Նա ջրի՛, ցեխի՛
Եվ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՜
Ամե՜ն ինչի մեջ իսկույն լերդանում.
Փակում էր վերքի բացված բերանը:
Եվ այդ մակարդը, նույն այդ մերանը
Որդուն է անցել հորից ու մորից.
Եվ արյունաքամ,
Կիսամեռ անգամ,
Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ
Հոգեդարձի պես փրկվել ենք նորից...
__________________

Ա՜խ իմ ժողովուրդ
Ես դեռ չկաի՜,
Որ քեզ պես ես էլ քեզ հետ տոկայի՝
Ծալվելու պատրաստ մեջքդ գրկելով:

Սակայն դու,
Որ քո պատմագրքերով
Մի ձիգ ցուցակ ես
Ու լեցուն ցանկ ես
Նահատակների՛,
Զոհի՛,
Հսկայի՛,
Դու չես զգացել երբևե կարիք
Նաև քաջերի,
Անբեկ աջերի,
Որ կրծքիդ վրա
Դարձել են զրահ,
Որ սուրբ են պահել պատիվդ ազգային
Իրենց պարզ կյանքով-մահով հսկայի:

Ա՜խ իմ ժողովուրդ
Ես դեռ չկաի՜,
Բայց կտրիճ որդիք մի՞թե քիչ կային,
Որ – հողի տակից – զենք էին պեղում
Եվ քո արյան դեմ սև արյուն հեղում:

Սասո՜ւնը...
Արդեն ո՞րերորդ անգամ
Նորից տեր դարձավ նոր Դավիթ մանկան,
Որ – ինչո՞ւ սակայն –
Կոչվեց... Անդրանիկ:
Ահեղ ջարդերի ճարակող բոցում
Ամեն սասունցի դարձավ սասնայ ծուռ,
Սասնա տուն դարձավ ամեն ընտանիք,
Սասնա դյուցազուն՝ թե՛ մեծ, թե պուճուր,
Որ – բավակա՜ն է –
Քառսունծամ կույսեր, հարսներ արմաղան
Օսմանցու համար էլ երկանք չաղա՛ն,
Որ – բավակա՜ն է...

Խանդութ խաթունի գովքի փոխարեն,
Ասասնա զըմբզըմբան ջրերի նման,
Հնչեց սարերում, ճամփեքում ոլոր
Աջ ու ձախ հորդած
Երգը քաջորդաց
Մարտաշունչ «Լօ-լօ»-ն
«Վայ զուլում-վայ»-ը մի պահ խեղդելով...

Կիլիկիո տունը՝
Անառ Զէյթունը,
Որ մեն ու մենակ,
Սակայն միակամ
Կռվել-հաղթել էր քառասուն անգամ,
Հիմա՝
Քառասունմե՛կերորդ անգամ,
Շեկ բուրվառի հետ
Սև վառոդ խնկեց,
Խաչը վերստին դրոշակ տնկեց,
Ճորտության գիրը կրկին հերքելով՝
«Սուր ու թուր, գնդակ ու հրացանը
Մեր խաղալիքն է» խրոխտ երգերով:
Միակուռ դարձավ, ինչ ցիր ու ցան էր:
Կամք-սիրտ-նպատակ
Իրար հոդվեցին:

Եվ մեր դարավոր թշնամու սրտում
Յուղոտ գնդակներ ճենճահոտվեցին:

Նրանց էր լսում մի ողջ Հայրենիք,
«Պատերազմիկ ենք,
Ոչ թե վայրենիք»:

Նրանց էր լսում թշնամին սաստված.
«Դուք ունեք սուլթան,
Մենք ունենք Աստված»:

Նրանց ձայնի մեջ լսեցինք մեզ մենք,
«Մարդ կոտորելը
Սովրեցանք ձեզմեն»...

Ու եկեղեցիք պահքի մեջ մտան՝
Սգավորվեցին
Ամբողջ չորս ամիս,
Քանզի քայլում էր Մաքառումն ինքը
Իբրև գինովցած մի Բարեկենդան:
Սուրբ սեղանների վարագույրները
Փակված մնացին
Ամբողջ չորս ամիս,
Քանզի բացվել էր Հերոսությունը,
Որպեսզի իր տաք
Կրունկների տակ
Ազատությունը ահարկու թնդա :

Հարսներ,
Աղջիկներ,
Մայրեր,
Մանուկներ
Մերկացան իրենց արդ ու զարդերից,
Հագան քուրձ,
Ինչպես հագնում են զրահ:
Եվ ամեն հայ սիրտ
Դարձավ մի սրահ,
Ուր վհատությունն էր հոգեվարում
«Կա՛մ-կա՛մ»-ի հատու հարվածների տակ,
Եվ Ազատության ոգին էր պարում
Որպես վրնջող մի խենթ հովատան:

110,000 զորքի հանդիման
Մարտնչում էին 6000 քաջեր:
Չմարդկայնացած թուրքի հանդիման
Մարդեղինացած մի ազգ էր խաչել
Իր բախտն իր վրա:

Եվ սո՛ւրը նրա,
Որ ամբողջ վե՜ց դար սնար էր դարձել
Մեր մանուկների օրոցքի համար,
Սուրբ մատյանների գրքածածկերից
Խենեշ ժպիտով կարել էր բարձեր
Իր հաստ-իգացող նստուկին հարմար, –
Եվ սուրը նրա
Դիպավ մեր խոփին,
Մեր թարթիչ-նետով զինավառ կոպին,
Մեր մամիկների ասեղին ճարտար,
Մեր մանուկների հայացքին արդար,
Մեր մանգաղների շեղբերին տոկուն,
Մեր Թոնիրների խաչերկաթներին, –
Երբեք չմեռած Հայկյան մեր ոգուն,
Որ ճառագայթող տասը մատներին
Չէր դրել հինա՝
Հոմանու նման,
Այլ քսել արյուն՝
Հովաննու նման,
Որ Հայտնության օրն ի վերջո հասնի,
Եվ ամեն մի ազգ արժանին տեսնի...

Իր վարդապետի մթին վեղարով
Թե ուզեր՝ գուցե և նա էր կարող
Հարկադիր մարտին միջամուխ լինել՝
Գոտեպնդումի խոսքերով զինել
Հուսահատվածին,
Քաջին մաքառող,
Որպես նորօրյա մի Ղևոնդ երեց:
Սակայն պայքարի զոհասեղանին
Նա բոլորովին ուրի՜շ զենք դրեց:
Իր ժողովրդի
Երգահան որդին
Իր ե՛րգը բերեց
Քաջորդաց մարտին,
Իր «Լօ-լօ»-ն՝
Մի ջո՛կ,
Մի դասա՛կ,
Մի գո՛ւնդ,
Եվ կռվողների հոգին հանեց թունդ,
Մեկին տասն արեց
Եվ հարյուր՝ տասին,
Նա՛
Խրոխտ «Լօ-լօ»-ն լուռ Կոմիտասի:

Սիփանա սարը գոռ արձագանքեց՝
Խռպոտ Նեմրութից չափը խլելով.
– Սիփանա՛... Լօ՜-լօ՜ ...
«Սուրբ Կարապետ»-ի զանգը զիլ զանգեց,
Ամեն մի զանգը՝ մի-մի... յո՜թ հոլով
– Կտրիճնե՛ր, Լօ՜-լօ՜ ...

Վարագա լեռը, Շամիրամ-առուն
Նույն մեկ բայն էին անվերջ խոնարհում.
– Սուրը հագեցավ...

Ներկված Եփրատը ափերին տալով.
Վանա ծովակը տրտում խնդալով՝
Իրար ձայն տվին.
- ... Դրեցին պատյա՜ն...

Ո՛չ,
Չհագեցան սրերն, իհարկե,
Սակայն իսկապես դրվեցին պատյան,
Ու երազելով մի ահեղ ատյան՝
Հայ մաքառումը,
Կտո՜ր առ կտո՜ր,
Յուրաքանչյուրը՝ մի կարմիր հատոր,
Այս անգամ նորից չավարտվեց.
Հատվեց՝
Բացականչության ու կախման կէտով...

Հայի արյունը նորից լերդացավ,
Ու վերքը դարձավ ապաքինելի:
Կսկիծ ու մրմուռ,
Ճմլող սրտացավ
Աչքերի խոսուն ապակիներին
Գրեցին, թե երբ ի չիք կդառնան...

Ձմեռը նորից գարուն է դառնում,
Ամառն է կրկին հետևում գարնան,
Ամառվա տեղը գարունն է բռնում,
Եվ նախ՝
Վախվորած,
Շվար ու մոլոր,
Ապա՝
Աննկատ և ակամայից
Ժպիտն է խաղում շուրթերին հայի.
Թևերն է ծալում ուժասպառ Լօ-լօ-ն,
Կոկորդն է ցամքում Վայ-աման-վայ-ի,
Նորից է հնչում ուրախ Նայ-նայ-ը:

Իսկ որտեղ երգը՝
Այնտեղ էլ նա է...

(Շարունակելի)
__________________