ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ
|
|
ARTARAMIS | Дата: Четверг, 2010-11-11, 10.07.14 | Сообщение # 1 |
Генерал-полковник
Группа: A D M I N
Сообщений: 1411
Статус: Offline
| ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹԸ 1 Առյուծ Մըհերը, զարմով դյուցազուն, Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն. Իշխում էր ահեղ, ու նըրա օրով Հավքն էլ չէր անցնում Սասմա սարերով։ Սասմա սարերից շա՜տ ու շատ հեռու Թնդում էր նրա հռչակն ահարկու, Խոսվում էր իր փառքն, արարքն անվեհեր. Հազար բերան էր — մի Առյուծ-Մհեր։ 2 Էսպես, ահավոր առյուծի նըման, Սասմա սարերում նստած էր իշխան Քառասուն տարի։ Քառասուն տարում «Ա՜խ» չէր քաշել նա դեռ իրեն օրում. Բայց հիմի, երբ որ եկավ ծերացավ, Էն անահ սիրտը ներս սողաց մի ցավ։ Սկըսավ մըտածել դյուցազուն ծերը. — Հասել էն կյանքիս աշնան օրերը, Շուտով սև հողին կերթամ ես գերի, Կանցնի ծըխի պես փառքը Մըհերի, Կանցնեն և՛ անուն, և՛ սարսափ, և՛ ահ, Իմ անտեր ու որբ աշխարքի վըրա Ոտի կըկանգնեն հազար քաջ ու դև... Մի ժառանգ չունեմ՝ իմ անցման ետև Իմ թուրը կապի, Սասուն պահպանի... Ու միտք էր անում հըսկան ծերունի։ 3 Մի օր էլ՝ էն գորշ հոնքերը կիտած Երբ միտք էր անում, երկընքից հանկարծ Մի հուր-հըրեղեն հայտնվեց քաջին, Ոտները ամպոտ կանգնեց առաջին։ — Ողջո՜ւյն մեծազոր Սասմա հըսկային. Քու ձենը հասավ աստծու գահին, Ու շուտով նա քեզ մի զավակ կըտա։ Բայց լավ իմանաս, լեռների արքա, Որ օրը որ քեզ ժառանգ է տըվել, Էն օր կըմեռնեք քու կինն էլ, դու էլ։ — Իր կամքը լինի, ասավ Մհերը. Մենք մահինն ենք միշտ ու մահը մերը, Բայց որ աշխարքում ժառանգ ունենանք, Մենք էլ նըրանով անմեռ կըմընանք։ Հըրեշտակն էստեղ ցոլացավ նորից, Ու էս երջանիկ ավետման օրից Երբ ինը ամիս, ինը ժամն անցավ, Առյուծ-Մըհերը զավակ ունեցավ։ Դավիթ անվանեց իրեն կորյունին, Կանչեց իր ախպեր Ձենով Օհանին, Երկիրն ու որդին ավանդեց նըրան, Ու կինն էլ, ինքն էլ էն օրը մեռան։ 4 Էս դարում Մըսըր անհաղթ ու հզոր Մըսրա-Մելիքն էր նըստած թագավոր։ Հենց որ իմացավ՝ էլ Մըհեր չըկա, Վեր կացավ կըռվով Սասունի վըրա։ Ձենով Օհանը ահից սարսափած՝ Թըշնամու առաջն ելավ գըլխաբաց, Աղաչանք արավ, ընկավ ոտները. — Դու եղիր, ասավ, մեր գլխի տերը, Ու քու շըվաքում քանի որ մենք կանք, Քու ծառան լինենք, քու խարջը միշտ տանք, Միայն մեր երկիր քարուքանդ չանես Ու քաղցըր աչքով մեզ մըտիկ անես։ — Չէ՛, ասավ Մելիք, քու ամբողջ ազգով Անց պիտի կենաս իմ թըրի տակով, Որ էգուց-էլօր, ինչ էլ որ անեմ, Ոչ մի սասունցի թուր չառնի իմ դեմ։ Ու գընաց Օհան՝ բոլոր-բովանդակ Սասունը բերավ, քաշեց թըրի տակ Մենակ Դավիթը, ինչ արին-չարին, Մոտ չեկավ դուշման Մելիքի թըրին։ Եկան քաշեցին՝ թե զոռով տանեն, Թափ տըվավ, մարդկանց գըցեց դես ու դեն, Փոքրիկ ճըկույթը մի քարի առավ, Ապառաժ քարից կըրակ դուրս թըռավ։ — Պետք է սպանեմ էս փոքրիկ ծուռին, Ասավ թագավորն իրեն մեծերին։ — Թագավո՛ր, ասին, դու էսքան հըզոր, Թըրիդ տակին է ողջ Սասունն էսօր. Ի՞նչ պետք է անի քեզ մի երեխա, Թեկուզ իր տեղով հենց կըրակ դառնա։ — Դո՛ւք գիտեք, ասավ Մըսրա թագավոր, Բայց թե իմ գըլխին փորձանք գա մի օր, Էս օրը վըկա, Սըրանից կըգա։ 5 Էս որ պատահեց, մեր Դավիթ հըսկան Մի մանուկ էր դեռ յոթ-ութ տարեկան. Մանուկ եմ ասում, բայց էնքան ուժեղ, Որ նըրա համար թե մարդ, թե մըժեղ։ Բայց վա՜յ խեղճ որբին աշխարքի վըրա, Թեկուզ Առյուծի կորյուն լինի նա։ Ձենով Օհանին ուներ մի չար կին։ Մին-երկու լըռեց, մի օր էլ կարգին Իրեն մարդու հետ սկըսավ կըռվել. — Ես մենակ հոգի, հազար ցավի տեր, Ի՞նչ ես ուրիշի եթիմը բերել, Նըստեցրել գըլխիս պարապ հացակեր... Հո՜ղեմ գըլուխը... ես գերի հո չե՞մ՝ Ամենքի քեֆի ետևից թըռչեմ... Մի կուռ կորցըրո՛ւ, կարգի՛ր մի բանի, Գընա, իր համար աշխատանք անի... Ու հետն սկսավ ողբալ ու կոծել, Իր օրը սըգալ, իր բախտն անիծել, Թե անբախտ եղավ աշխարքի միջում, Ոչ մի տեր ունի, ոչ մարդն է խըղճում... Գընաց Օհանը երեխի ոտի Մի զույգ ոտնաման բերավ երկաթի, Երկաթի մի կոռ շալակին դըրած, Ու արավ Սասմա քաղքի գառնարած։ 6 Քըշեց գառները մեր հովիվ հըսկան, Ելավ Սասունի սարերն աննըման. «Է՜յ ջան, սարե՛ր, Սասման սարե՜ր...» Որ կանչեց նրա ձենից ահավոր Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկավ սար ու ձոր, Վայրի գազաններ բըներից փախան, Քարեքար ընկան, դատարկուն եղան։ Դավիթը ընկավ նըրանց ետևից, Որին մի սարից, որին մի ձորից Աղվես, նապաստակ, գել, եղնիկ բըռնեց, Հավաքեց, բերավ, գառներին խառնեց, Իրիկվան քըշեց ողջ Սասմա քաղաք։ Կաղկա՜նձ ու ոռնո՜ց, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ... Քաղքըցիք հանկարծ մին էլ էն տեսան՝ Գալիս էն հըրես անհամար գազան. «Վա՜յ, հարա՜յ, փախե՜ք... » Մեծեր, երեխեք Սըրտաճաք եղած, Գործները թողած, Որը տուն ընկավ, որը ժամ, խանութ, Ու ամուր փակեց դուռն ու լուսամուտ։ Դավիթը եկավ, կանգնեց մեյդանում. — Վա՜հ, էս մարդիկը ի՜նչ վաղ են քընում. Հե՜յ ուլատեր, հե՛յ գառնատեր, Ելե՛ք, շուտով բացեք դըռներ. Ով մինն ուներ — տասն եմ բերել, Ով տասն ուներ — քըսանն արել... Շուտով ելե՛ք, եկե՜ք, տարե՜ք, Ձեր գառն ու ուլ գոմերն արեք։ Տեսավ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում, Ինքն էլ մեկնըվեց քաղքի մեյդանում, Գըլուխը դըրավ մի քարի՝ մընաց, Ու մուշ-մուշ քընեց մինչև լուսաբաց։ Լուսին իշխաններ ելան միասին, Գընացին Ձենով Օհանին ասին. — Տո՛ Ձենով Օհան, տո՛ մահի տարած, Էս խենթը բերիր, արիր գառնարած, Ոչ գառն է ջոկում, ոչ գելն ու աղվես, Գազանով լըցրեց մեր քաղաքն էսպես, Աստված կըսիրես՝ դի՛ր ուրիշ բանի, Թե չէ էս խա՛լխին լեղաճաք կանի։ 7 Ելավ Օհանը, Դավթի մոտ գնաց. — Հորեղբայր Օհան, հեռո՜ւ եկ, կամա՜ց, Ուլեր կըփախչեն։ — Մին էլ էնտեղից Մի բոզ նապաստակ, ականջները ցից, Խրտնեց ու ահից դուրս պրծավ հանկարծ։ Դավիթն էր. ելավ, ետևից ընկած Էն սարը քշեց, ետ բերավ էս ձոր, Բերավ, ուլերին խառնեց նորից նոր։ — Օ՜ֆ, ի՜նչ դըժվար է, հորեղբայր Օհան. Աստված օխնել է էն սև-սև ուլեր, Ամա բոզալուկ էս ուլեր, որ կան, Փախչում են, ցըրվում ողջ սարերն ի վեր. Էնքան եմ երեկ վազել, չարչարվե՜լ, Մինչև հավաքել ու տուն եմ բերե՜լ... Նայեց Օհանը, որ Դավթի հագին Ոտնաման չի էլ մընացել կարգին, Մահակն էլ մաշվել, մինչ բուռն է հասել, Մի օրվա միջում էնքան է վազել։ — Դավի՛թ ջան, ասավ, չեմ թողնի էսպես, Բոզալուկ ուլեր չարչարում են քեզ. Էգուց նախիրը կըտանես արոտ։ Ասավ Օհանը ու մյուս առավոտ Գընաց, նորից նոր մեր Դավթի ոտի Մի ջուխտ նոր տըրեխ բերավ երկաթի, Երկաթի մի կոռ հարյուր լըդրական Ու շինեց Սասմա քաղքի նախրապան։ 8 Քըշեց նախիրը մեր նախրորդ հըսկան, Ելավ Սասունի սարերն աննըման։ «Է՜յ ջան, սարե՛ր, Սասման սարե՛ր, Ի՜նչ անուշ է Ձեր լանջն ի վեր...» Որ կանչեց, նըրա ձենից ահավոր Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկավ սար ու ձոր։ Վայրի գազաններ բըներից փախան, Քարեքար ընկան, դատարկուն եղան։ Դավիթն էր. ընկավ նրանց ետևից, Որին մի սարից, որին մի ձորից, Գել, ինձ, առյուծ, արջ, վագըր բռնեց, Հավաքեց, բերավ, իր նախրին խառնեց Ու առաջն արավ դեպի Սասմա քաղաք։ Ոռնո՜ց, մըռընչյո՜ւն, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ... Վախկոտ քաղքըցիք մին էլ ի՜նչ տեսան, Հենց քաղքի վըրա անհամար գազան... «Վա՜յ, հարա՜յ, փախե՜ք...» Մեծեր, երեխեք Սըրտաճաք եղած, Գործները թողած Փախան, ներս ընկան տուն, ժամ կամ խանութ, Ամուր փակեցին դուռն ու լուսամուտ։ Դավիթը եկավ կանգնեց մեյդանում. — Վա՜հ, էս քաղքըցիք ի՜նչ վաղ են քընում։ Հե՜յ կովատեր, հե՜յ գոմշատեր, Ելե՛ք, շուտով բացեք դըռներ, Ով մինն ուներ — տասն եմ բերել, Ով տասն ուներ — քըսանն արել։ Շուտով ելե՜ք, եկե՜ք, տարե՜ք, Ձեր եզն ու կով գոմերն արեք։ Տեսավ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում, Ինքն էլ մեկնըվեց քաղքի մեյդանում, Գըլուխը դըրավ մի քարի, մընաց, Ու մուշ-մուշ քընեց մինչև լուսաբաց։ Լուսին իշխաններ ելան միասին, Գընացին Ձենով Օհանին ասին. — Ամա՜ն, քեզ մատաղ, ա՛յ Օհան ախպեր, Մեր եզն ու մեր կով թող մընան անտեր, Միայն սրանից ազատ արա մեզ։ Ոչ արջն է ջոկում, ոչ գոմեշն ու եզ, Մի օր էլ քաղքին փորձանք կըբերի, Արջերոց կանի, կըտա կավերի։ 9 Դավիթ չըդառավ, մի կըրա՜կ դառավ։ Ճարը կըտըրված՝ Օհանը բերավ Նետ-աղեղ շինեց ու տըվավ իրեն՝ Գընա, որս անի սարերի վըրեն։ Դավիթ նետ-աղեղն առավ Օհանից, Հեռացավ Սասմա քաղաքի սահմանից Ու դառավ որսկան։ նաց, մի կորկում Լոր էր սպանում, ճնճղուկ էր զարկում, Մըթանը գընում իրեն հոր ծանոթ Աղքատ, անորդի մի ծեր կընկա մոտ, Վիշապի նըման, երկա՜ր, ահագի՜ն Մեկնըվում, քընում կըրակի կողքին։ Մի օր էլ, երբ որ իր որսից դարձավ, Պառավը վըրեն սաստիկ բարկացավ։ — Վա՜յ Դավիթ, ասավ, մահըս տանի քեզ, Դո՞ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս։ Ձեռից ու ոտից ընկած մի ծեր կին — Ես եմ ու էն արտն աստըծու տակին, Ինչո՞ւ ես գընում, տափում, տըրորում, Իմ ամբողջ տարվան ապրուստը կըտրում։ Թե որսկան ես դու — նետ-աղեղըդ ա՛ռ, Ծըծմակա գըլխից մինչև Սեղանսար Քու հերը ձեռին մի աշխարհ ուներ, Որսով մեջը լի որսի սար ուներ. Եղնիկ կա էնտեղ, այծյամ ու պախրա. Կարո՞ղ ես — գընա, էնտեղ որս արա։ — Ի՞նչ ես, ա՛յ պառավ, էլ ինձ անիծում. Ես ջահիլ եմ դեռ, ես նոր եմ լըսում։ Ո՞րտեղ է հապա սարը մեր որսի... — Գընա՛, հորեղբայրդ — Օհանը կասի։ 10 Հորեղբոր շեմքում մյուս օրը ծեգին Դավիթը կանգնեց աղեղը ձեռքին։ — Հորեղբա՛յր Օհան, ինչո՞ւ չես ասել՝ Իմ հերը որսի սար է ունեցել, Այծյամ կա էնտեղ, եղջերու, կըխտար. Վեր կաց, հորեղբա՛յր, տար ինձ որսասար։ — Վա՜յ, կանչեց Օհան, էդ քու խոսքը չէր, Էդ ով քեզ ասավ, լեզուն պապանձվեր։ Էն սարը, որդի՛, գնաց մեր ձեռից, Էն սարի որսն էլ գնաց էն սարից, Էլ չկան այծյամ, եղջերու, կըխտար։ Քանի լուսեղեն քու հերը դեռ կար, (Է՜յ գիդի օրեր — ո՜րտեղ եք կորել), Ես շատ եմ էնտեղ որսի միս կերել... Քու հերը մեռավ, աստված խըռովեց, Մըսրա թագավոր զորքեր ժողովեց, Եկավ, մեր երկիր քարուքանդ արավ, Էս սարի որսն էլ թալանեց, տարավ. Եղնիկը գընաց, եղջերուն գընաց... Մեր գիրն էլ հալբաթ էսպես էր գրած։ Անցել է, որդի, քու բանին գընա, Մըսրա թագավոր ձենըդ կիմանա... — Մըսրա թագավոր ինձ ի՞նչ կանի որ... Ես ի՞նչ եմ հարցնում Մըսրա թագավոր. Մըսրա թագավոր թող Մըսըր կենա, Իմ հոր սարերում ի՞նչ գործ ունի նա... Վեր կաց, հորեղբա՛յր, նետ-աղեղդ առ, Կապարճըդ կապի՛ր, գընանք որսասար։ Ելավ Օհանը ճարը կըտըրված, Գընացին տեսան՝ էլ ի՜նչ որսասար. Անտառը ջարդած, պարիսպն ավերած, Բուրգերը արած գետնին հավասար... 11 Գիշերը հասավ, մընացին էնտեղ։ Ձենով Օհանն էր, իր նետն ու աղեղ Դըրավ գլխի տակ, հանգիստ խըռըմփաց. Դավիթը մնաց մտքի ծովն ընկած։ Մին էլ նկատեց, որ մութը հեռվում Մի թեժ, փայլփլուն կըրակ է վառվում։ Էն լուսը բըռնած՝ Վեր կացավ, գնաց, Գընաց ու գընա՜ց, բարձրացավ մի սար, Բարձրացավ, տեսավ մի մեծ մարմար քար Կիսից պատըռված, Ու միջից վառված Բըխում է լուսը պա՜րզ, քուլա-քուլա՜, Բարձրանում, իջնում ետ քարի վըրա։ Վար իջավ Դավիթ էնտեղից կըրկին, Վար իջավ, կանչեց Ձենով Օհանին. — Ե՛լ, էն պայծառ լուսը մի տես։ Լուս է իջել բարձըր սարին, Բարձըր սարին, մարմար քարին։ Ե՛լ, հորեղբայր, անուշ քընից. Էն ի՞նչ լուս է բըխում քարից։ Ելավ, խաչ քաշեց Օհանն երեսին. — Է՜յ, որդի՛, ասավ, մեռնեմ իր լուսին, Էն մեր Մարութա սարն է զորավոր։ Էն լուսի տեղը կանգնած էր մի օր Սասմա ապավեն, Սասմա պահապան Մեր սուրբ Տիրամոր վանքը Չարխափան։ Մըշտական, երբ որ կըռիվ էր գընում, Էնտեղ էր քու հերն իր աղոթքն անում։ Քու հերը մեռավ, աստված խըռովեց, Մըսրա թագավոր զորքեր ժողովեց, Մեր վանքն էլ եկավ քանդեց էն սարում, Բայց դեռ սեղանից լուս է բարձրանում... 12 Դավիթը էս էլ երբ որ իմացավ, — Անո՛ւշ հորեղբայր, հորեղբա՛յր ասավ, Որբ եմ ու անտեր աշխարքի վըրա, Հեր չունեմ՝ դու ինձ հերություն արա՛։ Էլ չեմ իջնի ես Մարութա սարից, Մինչև չըշինեմ մեր վանքը նորից։ Քեզանից կուզեմ հինգ հարյուր վարպետ, Հինգ հազար բանվոր մըշակ նըրանց հետ, Որ գան՝ էս շաբաթ կանգնեն ու բանեն, Առաջվան կարգով մեր վանքը շինեն։ Գընաց Օհանը ու բերավ իր հետ Հինգ հազար բանվոր, հինգ հարյուր վարպետ։ Վարպետ ու բանվոր եկան կանգնեցին, Չըրը՛խկ հա թըրը՛խկ նորից շինեցին, Առաջվան կարգով, փառքով փառավոր Բարձըր Մարութա վանքը Տիրամոր։ Ցըրված միաբանք ետ նորից եկան, Նորից թընդացին աղոթք, շարական. Ու երբ շեն արավ հոր վանքը նորից, Ձած իջավ Դավիթ Մարութա սարից։ 13 Համբավը տարան Մըսրա Մելիքին. — Հապա՜ չես ասիլ՝ Դավիթը կրկին Հոր վանքը շինել, իշխան է դառել, Դու օխտը տարվան խարջը չես առել։ Մելիք զայրացավ. — Գընացե՛ք, ասավ, Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին, Սասմա քար ու հող տակն ու վեր արեք, Իմ օխտը տարվան խարաջը բերեք։ Քառսուն կույս աղջիկ բերեք արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ եկանք աղան, Քառասունն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Իմ տանն ու դըռան ղարավաշ դառնան։ Ու Կոզբադին առավ զորքեր. — Գըլխի՛ս վըրա, ասավ, իմ տեր. Գընամ հիմի քանդեմ Սասուն, Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով դեղին ոսկի, Տեղը ջընջեմ հայոց ազգի։ Ասավ, Մըսրա աղջիկ ու կին Պար բըռնեցին ու երգեցին. Մեր Կոզբադին գընաց Սասուն, Կանայք բերի քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով ոսկի բերի, Մեր ճակատին շարան շարի, Կարմիր կովեր բերի կըթան՝ Գարնան շինենք եղ ու չորթան։ Ջա՛ն Կոզբադին, քաջ Կոզբադին, Սասմա Դավթին զարկեց գետին։ Ու Կոզբադին փըքված, ուռած, — Շնորհակալ եմ, քո՛ւյրեր, գոռաց, Մինչև գալըս դեռ համբերեք, Էն ժամանակ պիտի պարեք... 14 Էսպես երգով, Զոռով-զորքով Գոռ Կոզբադին մըտավ Սասուն. Օհան լըսեց՝ կապվեց լեզուն։ Աղ ու հացով, Լաց ու թացով Առաջն ելավ, Խընդիրք արավ. — Ինչ որ կուզես՝ առ, տա՛ր, ամա՛ն. Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման, Դառը դադած դեղին ոսկին, Միայն թե գըթա մեր խեղճ ազգին, Մի՛ կոտորիր, մի՛ տար մահու, Վերև՝ աստված, ներքևը՝ դու... Ասավ, բերավ շարան-շարան Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման։ Ու Կոզբադին կանգնեց, ջոկեց, Մարագն արավ, դուռը փակեց, Քառսուն կույս աղջիկ, սիրուն, արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան, Քառսուն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Մըսրա Մելիքին ղարավաշ դառնան։ Դեզ-դեզ կիտեց դեղին ոսկին. Սև սուգ կալավ հայոց ազգին։ 15 Հե՜յ, ո՞ւր ես, Դավի՜թ, հայոց պահապան, Քարը պատըռվի-դո՛ւրս արի մեյդան։ Քանդած հոր վանքը որ շինեց նորից, Ցած իջավ Դավիթ Մարութա սարից, Ժանգոտած, անկոթ մի շեղբիկ գըտավ, Գընաց՝ պառավի շաղգամը մըտավ։ Պառավն էր. եկավ՝ անե՜ծք, աղաղա՜կ. — Վա՜յ, խելա՛ռ Դավիթ, շաղգամի տեղակ Դու կըրակ ուտես, ցավ ուտես, ասավ, Քու աչքն աշխարքում մենակ ի՞նձ տեսավ. Կորեկըս արիր գետնին հավասար, Էս էր մընացել ձըմեռվան պաշար, Էս էլ կըտրում ես, Էլ ո՞նց ապրեմ ես։ Թե կըտրիճ ես դու, աղեղդ ա՛ռ գընա՛, Քու հոր աշխարքին տիրություն արա՛, Քու հոր գանձը կե՛ր, Թողել ես անտեր, Մըսրա թագավոր մեր ի՞նչն է տանում։ — Մըսրա թագավոր քու աչքն է հանում, Դանդալոշ Դավիթ. ղըրկել է հըրեն, Եկել են Սասմա քաղաքի վըրեն Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին, Թալան են տալիս բովանդակ Սասուն. Քառսուն բեռ ոսկի խարաջ են ուզում, Քառսուն կույս աղջիկ սիրուն, արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան, Քառսուն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Մըսրա Մելիքին ղարավաշ դառնան։ — Ի՞նչ ես, ա՛յ պառավ, էլ ինձ անիծում. Ցույց տուր մի տեսնեմ — որտե՞ղ են ուզում։ — Որտեղ են ուզում... Մահըս տանի քե՜զ. Դո՛ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս... Եկել ես՝ էստեղ շաղգամ ես լափում... Ոսկին Կոզբադին ձեր տանն է չափում, Աղջիկներ փըլեկ մարագն են լըցրած։ Շաղգամը թողեց Դավիթ ու գնաց։ Տեսավ՝ Կոզբադին իրենց տան միջին, Թափում է ոսկին թեղած առաջին, Սյուդին, Չարխադին պարկերն են բըռնել, Ձենով Օհանն էլ շըլինքը ծըռել, Կանգնել է հեռու, ձեռները ծոցին։ Տեսավ, աչքերը արնով լըցվեցին։ — Վե՛ր կաց, Կոզբադին, հեռո՛ւ կանգնիր դու, Իմ հոր ոսկին է — ես եմ չափելու։ — Կոզբադին ասավ. — Է՜յ, Ձենով Օհան, Կըտաս — տո՛ւր խարջը էս օխտը տարվան, Թե չէ՝ կըգնամ, միրուքըս վըկա, Մըսրա-Մելիքին կը պատմեմ, կըգա, Ձեր Սասմա երկիր քար ու քանդ կանի, Տեղը կըվարի, բոստան կըցանի։ — Կորե՛ք, անզգամ դուք Մըսրա շներ, Բա չե՞ք իմացել դուք Սասմա ծըռեր... Մեռա՞ծ եք կարծում դուք մեզ, թե՞ շըվաք, Կուզեք մեր երկիր դընեք խարջի տա՜կ... Բարկացավ Դավիթ, չափը շըպըրտեց, Տըվավ Կոզբադնի գըլուխը ջարդեց, Չափի փըշրանքը պատն անցավ, գընաց, Մինչև օրս էլ դեռ գընում է թըռած։ Ու ելան՝ թափած ոսկին թողեցին, Հայոց աշխարքից փախան գընացին Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին։ 16 Վա՜յ, վա՜յ, հորեղբա՛յր, ի՜նչ ասեմ ես քեզ. Մենք ունենք էստեղ դեղին ոսկու դեզ, Դու արել ես ինձ քաղաքի ծառան, Դու թողել ես ինձ օտարի դըռան... Հորեղբայրն ասավ. — Ա՛յ խենթ, խելագար, Ոսկին պահել եմ Մելիքի համար, Որ քաղցըր լինի աչքը մեզ վըրա։ Չըտըվիր, հիմի որ զորք առնի՝ գա, Սասմա քար ու հող հեղեղի, տանի, Ո՞վ դեմը կերթա, ո՞վ կըռիվ կանի։ — Դու կա՛ց, հորեղբա՛յր, թող գա, ե՛ս կերթամ, Կերթամ, ե՛ս նըրան պատասխան կըտամ։ Ու մութ մարագի դըռանը զարկեց, Փակած աղջիկներ հանեց, արձակեց։ — Գընացե՛ք, ասավ, ազատ ապրեցե՛ք, Սասունցի Դավթին արև խընդրեցեք։ 17 Էսպես ջարդված, արյունլըվա Փախան, ընկան հողը Մըսրա Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին։ Մըսրա կանայք հեռվից տեսան, Հեռվից տեսան, ուրախացան Ու ծափ տըվին կըտերներին. — Եկա՜ն, եկա՜ն, բերի՜ն, բերի՜ն... Մեր Կոզբադին գնաց Սասուն, Կանայք բերավ քառսուն-քառսուն, Կարմիր կովեր բերավ կըթան՝ Գարնան շինենք եղ ու չորթան... Հենց մոտեցան, նըկատեցին, Ծափ ու խնդում ընդհատեցին, Քըրքըջացին Ու կանչեցին. — Է՜յ, Կոզբադին մեծաբերան, Էդ որտեղի՞ց լերան-լերան, Լերան-լերան կըգաս փախած, Հաստ գըլուխըդ կիսից ճըղած։ Էն դո՞ւ չասիր՝ գընամ Սասուն, Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով ոսկի հանեմ, Հայոց երկիր ավեր անեմ։ Գացիր Սասուն քանց գել գազան, Ետ ես գալի քանց շուն վազան... Ու Կոզբադին խիստ բարկացավ. — Սո՛ւս կացեք դուք, լըրբե՛ր, ասավ. Ձեր մարդիկն եք տեսել դուք դեռ, Դուք չեք տեսել Սասմա ծըռեր։ Սասմա ծըռեր լերան-լերան, Նետեր ունեն մի-մի գերան. Սասմա երկիր քար ու կապան, Դըժար սարեր, ձոր ու ծապան. Նըրանց խոտեր — ինչպես կեռ թուր, Զորք ջարդեցին երեք հարյուր... Ասավ ու էլ չառավ դադար, Վըռազ-վըռազ, գըլխապատառ Վազեց իրեն թագավորին։ Խընդաց թագվորն իր աթոռին։ — Ապրե՛ս, ապրե՛ս, քաջ Կոզբադին, Արժե՝ կախեմ ես քու ճըտին Մեր ղուզղունի մեծ նըշանը — Պարգև քու մեծ հաղթությանը։ Ո՞ւր են, հապա առաջըս բեր Սասմա ոսկին ու աղջիկներ։ Ասավ Մելիք, ու Կոզբադին Գըլուխ տըվավ մինչև գետին. — Ապրա՜ծ կենաս, մեծ թագավոր, Զոռով փախա ես ձիավոր, Ո՞նց բերեի Սասմա ոսկին։ Մի խենթ ծընվեց հայոց ազգին, Ոչ ահ գիտի, ոչ տեր ու մեծ, Գըլուխըս էսպես տըվավ ջարդեց. «Չե՛մ տալ, ասավ, իմ հոր ոսկին, Չեմ տալ կանայք իմ հայ ազգին, Սասմա երկիր ձեզ տեղ չըկա... Քո թագավոր, ասավ թո՛ղ գա, Թող գա՝ ինձ հետ կըռիվ անի, Թե ղոչաղ է՝ զոռով տանի»։ Կատաղեց, փըրփըրեց Մըսրա թագավոր. — Կանչեցե՜ք, ասավ, իմ զորքը բոլոր. Հազար հազար մարդ նորելուկ մանուկ, Հազար հազար մարդ անբեղ, անմորուք, Հազար հազար մարդ բեղը նոր ծըլած, Հազար հազար մարդ նոր թախտից ելած, Հազար հազար մարդ թուխ միրուքավոր, Հազար հազար մարդ սիպտակ ալևոր, Հազար հազար մարդ որ փողեր հընչեն, Հազար հազար մարդ, որ թըմբուկ զարկեն... Կանչեցե՜ք, թող գան, հագնեն զե՜նք, զըրա՜հ, Կըռիվ տի գընամ ես Դավթի վըրա, Սասունն ավիրեմ, Հեղեղեմ, բերեմ։ 18 Էսպես անհամար զորքեր հավաքեց, Եկավ Սասմա դաշտ, բանակը զարկեց Ու ծանըր նըստեց Մըսրա թագավոր։ Էնքան ահագին բազմությունն էն օր Բաթմանա ջըրին եկավ ու չոքեց, Ով եկավ, խըմեց — գետը ցամաքեց, Սասմա քաղաքում մընացին ծարավ։ Ձենով Օհանին զարմանքը տարավ։ Քուրքը ուսն առավ, սարը բարձրացավ. Սարը բարձրացավ, տեսավ, ի՜նչ տեսավ։ Ճերմակ վըրանից դաշտը ճերմակել, Ասես՝ էն գիշեր ձըմեռը եկել, Սպիտակ ձյունով պատել էր Սասուն։ Լեղին ջուր կտրեց, կապ ընկավ լեզուն, Հարա՜յ կանչելով՝ փախավ տուն ընկավ. — Վա՜յ, փախե՜ք, եկա՜վ... հա՜յ, հարա՜յ, եկավ... — Ինչը՞ հորեղբա՛յր, ի՞նչը, ի՞նչն եկավ... — Ցավն ու կըրա՜կը Դավթի պինչն եկավ։ Մըսրա թագավոր ելել է, եկել, Եկել, մեր դաշտին բանակ է զարկել. Թիվ կա աստղերին, թիվ չկա զորքին... Վա՜յ մեր արևին, վա՜յ մեր աշխարքին... Ե՛կ, ոսկին տանենք, աղջիկներ տանենք, Չոքենք առաջին, պաղատանք անենք, Գուցե թե գըթա, Մեզ սըրի չտա... — Դու կա՛ց, հորեղբայր, դու դարդ մի՛ անիր.. նա՛, քու օդում դու հանգիստ քընիր. Հիմի ես կելնեմ Սասմա դաշտ կերթամ, Մըսրա-Մելիքին պատասխան կըտամ։ Ու գընաց Դավիթ ծանոթ պառավին. — Նանի ջա՛ն, ասավ, ժանգոտած ու հին Երկաթի կըտոր, անթարոց, շամփուր, Ինչ ունես, չունես, հավաքի՛ր, ինձ տուր, Մի էշ էլ գըտիր, որ վըրեն նըստեմ, Կըռիվ տի գընամ Մըսրա զորքի դեմ։ — Վա՜յ, Դավի՛թ, ասավ, մահըս տանի քեզ. Դո՞ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս... Քու հերըն ուներ կըռվի համար Հըրեղեն ձի, ոսկի քամար, Ծալ-ծալ կապեն, գուռզը պողպատ, Թամբ սադափեն, կուռ սաղավարտ, Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին, Զըրահ շապիկ, Թուր-Կեծակին, Դու եկել ես ա՛յ խենթ ու ծուռ, Ինձնից կուզես էշ ու շամփո՜ւր... — Ամա՛ն, նանի՛, չեմ լըսել դեռ։ Ո՜ւր են հիմի իմ հոր զենքեր։ — Հորեղբորըդ գընա հարցուր. Ո՞ւր են, ասա, հանի՛ր, բեր, տուր։ Բան է, թե որ չըտա սիրով, Աչքը հանիր՝ խըլիր զոռով։ 19 Դավիթ գընաց հորեղբոր մոտ. — Է՜յ հորեղբայր, կանչեց հերսոտ, Իմ հերն ուներ կռվի համար Հրեղեն ձի, ոսկի քամար, Ծալ-ծալ կապեն գուռզը պողպատ, Թամբ սադափեն, կուռ սաղավարտ, Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին, Զըրահ շապիկ, Թուր-Կեծակին, Կըտաս — բեր տուր... — Վա՜յ Դավիթ ջա՜ն, Ահից գոռաց Ձենով Օհան. Քո հոր մահվան տարուց-օրից Դուրս չեմ հանել ձին ախոռից, Ոչ սընդուկից Թուր-Կեծակին, Զըրահ շապիկ, ոսկի գոտին... Ինձ թող ամա՜ն, մի՛ սպանիր, Կուզես — հըրեն, գընա հանի՛ր։ 20 Հագավ Դավիթ զենքն ու զըրահ, Կապեց գոտին, Թուր-Կեծակին, Խաչն էլ իր հաղթ բազկի վըրա, Ելավ, հեծավ Առյուծ հոր ձին, Հոր ձին հեծավ ու մըտրակեց. Ձենով Օհան լալով երգեց. — Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս հըրեղեն մեր ձին, Ա՜խ, հըրեղեն մեր ձին. Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս մեր ոսկի գոտին. Ա՜խ, մեր ոսկի գոտին. Ափսո՜ս թանկ կապեն, որ հագին տարավ, Ա՜խ, որ հագին տարավ... Դավիթ բարկացավ, Ձին քշեց, դարձավ, Օհանը վախեց, Իր երգը փոխեց. «Ափսո՜ս, նորելուկ Դավիթըս կորավ, Ա՜խ, Դավիթըս կորավ»։ Էս որ իմացավ, Դավիթ մեղմացավ, Իջավ, Օհանի ձեռքը համբուրեց։ Ձենով Օհանն էլ, ինչպես հայր ու մեծ, Օրհնեց, խըրատեց նըրան հայրաբար, Դեպի Սասմա դաշտ դըրավ ճանապարհ։ 21 Սասունցի Դավթին ուներ մի քեռի, Անունը Թորոս, ահեղ աժդահա։ Սա էլ իմացավ համբավը կըռվի, Մի բարդի ուսին գալիս է ահա։ Գալիս է՝ հեռվից բարձըր գոռալով. — Ի՜նչ եք վեր եկել էս դաշտի միջում, Քանի գըլխանի մարդիկ եք կամ ո՞վ, Սասունցի Դավթին որ չեք ճանաչում... Բա չե՞ք իմանում, որ էստեղ է նա Գալու՝ խաղացնի իր ձին թևավոր. Չըքվեցե՜ք, հիմի ուր որ է կըգա, Եկել եմ սըրբեմ մեյդանը էսօր։ Ասավ ու քաշեց իր ուսի բարդին, Սըրբեց բանակից մի քըսան վըրան... Դավիթն էլ ահա սարի գագաթին Կանգնած՝ գոռում է վիշապի նըման. — Ով քընած եք՝ արթուն կացե՜ք, Ով արթուն եք՝ ելե՜ք, կեցե՜ք, Ով կեցել եք՝ զենք կապեցե՜ք, Զենք եք կապել՝ ձի թամբեցե՜ք, Ձի եք թամբել՝ ելե՜ք, հեծե՜ք, Հետո չասեք՝ թե մենք քընած — Դավիթ գող-գող եկավ, գընաց... Էսպես կանչեց ասպանդակեց, Ու, ինչ ամպից կեծակ զարկի, Մըսրա զորքի մեջտեղ զարկեց, Շողացնելով Թուր-Կեծակին։ Ջարդեց, փըշրեց մինչև կեսօր. Կեսօր արինն ելավ հեղեղ, Քըշեց, տարավ հազարավոր Մարդ ու դիակ ողջ միատեղ։ Կար զորքի մեջ մի ալևոր, Աշխարք տեսած ու բանագետ. — Տըղե՛րք, ասավ, ճամփա տըվեք, Գընամ խոսեմ ես Դավթի հետ։ Գընաց՝ կանգնեց Դավթի առաջ, Էսպես խոսեց էն ծերունին. — Դալար կենա՛, կուռըդ, ո՛վ քաջ, Սուրըդ կըտրուկ միշտ քո ձեռին։ Մի ծերունուս խոսքին մըտիկ, Տե՛ս, քու խելքը ինչ է կըտրում։ Ի՞նչ են արել քեզ էս մարդիկ, Հե՞ր ես սըրանց դու կոտորում։ Ամեն մինը մի մոր որդի, Ամեն մինը մի տան ճըրագ, Որը կինն է թողել էնտեղ Աչքը ճամփին, խեղճ ու կըրակ։ Որը մի տուն լիք մանուկներ, Որը ծնող աղքատ ու ծեր, Որը լացով քողն երեսին Նորապըսակ ջահել հարսին... Թագավորը զոռով-թըրով Հավաքել է, էստեղ բերել։ Խեղճ մարդիկ ենք՝ պակաս օրով, Մենք քեզ վընաս ի՞նչ ենք արել։ Թագավորն է քու թըշնամին, Կըռիվ ունես — իր հետ արա, Հե՞ր ես քաշում Թուր-Կեծակին Էս անճարակ խալխի վըրա։ — Լավ ես ասում դու, ծերունի՛, Ասավ Դավիթն ալևորին, Բայց թագավորն ո՞ւր է հիմի, Որ սև կապեմ նըրա օրին։ — Մեծ վըրանում քընած է նա, Է՛ն, որ միջից ծուխը կելնի. Էն ծուխն էլ հո ծուխ չի որ կա, Գոլորշին է իր բերանի։ Ասին. դեպի մեծ վըրանը Ասպանդակեց Դավիթն իր ձին, Քըշեց, գընաց ու դըռանը Գոռաց կանգնած արաբներին. — Ո՞ւր է, ասավ, ի՞նչ է կորել, Դուրս կանչեցե՛ք, գա ասպարեզ, Թե մահ չունի՝ մահ եմ բերել, Գըրող չունի՝ գըրողն եմ ես... — Մելիքն, ասին, քուն է մըտել, Օխտը օրով պետք է քընի. Երեք օրն է դեռ անցկացել, Չորս օր էլ կա, քունը առնի։ — Ի՜նչ, բերել է աղքատ ու խեղճ Խալխին լըցրել ծովն արյունի, Ինքը մըտել վըրանի մեջ՝ Օխտը օրով հանգիստ քընի՜... Քընել-մընել չեմ հասկանում, Վե՛ր կացրեք շո՜ւտ, դուրս գա մեյդան, Էնպես դըրան ես քընացնեմ, Որ չըզարթնի էլ հավիտյան։ Ելան՝ մարդիկ ճարահատված Շամփուր դըրին թեժ կըրակին Ու զարկեցին խոր մըրափած Մըսրա-Մելքի բաց կրընկին։ — Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ Էս անիծված լըվի ձեռից, Խոր մըռընչաց հըսկան հանդարտ Ու շուռ եկավ, քընեց նորից։ Ելան, բերին մեծ գութանի Խոփը՝ դըրին թեժ կըրակին, Ու կաս-կարմիր, կեծկըծալի, Շիկնած տըվին մերկ թիկունքին։ — Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ Էս անիրավ մոծակներից, Աչքը բացավ հըսկան հանդարտ, Ուզում էր ետ քընել նորից։ Տեսավ Դավթին։ լուխն ահեղ Վեր բարձրացրեց մըռընչալով, Փըչեց վըրեն, որ թըռցընի Էն աժդըհին մի փըչելով։ Տեսավ, տեղից ժաժ չի գալի, Զարմանքն ու ահ պատեց հոգին։ Արնոտ աչքերն ըսպառնալի Հառեց խոժոռ Դավթի աչքին։ Նայեց թե չէ, զգաց՝ իր մեջ Տասը գոմշի ուժ պակասեց։ Պառկած տեղից վրա նստեց Ու ժպտալով հետը խոսեց. — Բարո՛վ, Դավի՛թ, հոգնած ես դեռ, Ե՛կ, մի նստի՛ր, խոսենք կարգին, Հետո դարձյալ կըռիվ կանենք, Եթե կըռիվ կուզես կըրկին... Իր վըրանում բըռնակալը Քառսուն գազ խոր հոր էր փորել, Ցանցով փակել մութ բերանը, Վըրեն փափուկ խալի փըռել։ Ում որ հաղթել չէր կարենում, Շողոմելով կանչում էր նա, Նըստեցնում էր իր վըրանում Էն կորստյան հորի վըրա։ Իջավ Դավիթ ձիուցը ցած, Գընաց նըստեց... ընկավ հորը. — Հա՛, հա՛, հա՛ հա՛, քահ-քահ խընդաց Մըսրա դաժան թագավորը։ — Դե, թող հիմի գընա՝ խավար Հորում փըթի, էնքան մընա։ Ու ահագին մի ջաղացքար Բերավ, դըրավ հորի վըրա։ 22 Քընեց էն գիշեր Ձենով Օհանը։ Գիշերն երազում երևաց ծերին՝ Մըսրա երկընքում արև ճառագած, Սև ամպ էր պատել Սասմա սարերին։ Սաստիկ վախեցած վեր թըռավ տեղից։ — Վա՛յ, կընի՛կ, ասավ, մի ճըրագ արա՛, Գընա՜ց մեր անփորձ Դավիթը ձեռից, Սև ամպ էր իջել Սասունի վըրա։ — Հողե՜մ գըլուխդ, ասավ կընիկը, Ո՜վ գիտի՝ Դավիթն ո՛ւր է քեֆ անում... Դու էլ քեզ համար քու տանը ընկած՝ Ուրիշի համար երազ ես տեսնում։ Քընեց Օհանը։ Վերկացավ դարձյալ. — Կընի՛կ, Դավիթը նեղ տեղն է ընկած. Մըսրա վառ աստղը շողում էր պայծառ. Մեր աստղը հիվանդ ցոլքում դալկացած։ — Ի՞նչ եղավ քեզ, մա՛րդ, գիշերվան կիսին. Բարկացավ վըրեն կընիկըն աղմուկով։ Խաչ քաշեց էլ ետ Օհանն երեսին, Շուռ եկավ, քընեց խըռոված հոգով։ Մի ուրիշ պատկեր ավելի ահեղ. Տեսավ՝ երկընքի բարձըր կամարում Վառվում էր մըսրա աստղը փառահեղ, Սասմա աստղիկը սուզվեց խավարում։ Զարթնեց վախեցած։ — Տունդ քանդվի, կի՜ն։ Ես ո՜նց լըսեցի քու էդ կարճ խելքին. Կորավ մեն-մենակ մեր ջահելն անտեր. Վե՛ր կաց, շո՛ւտ արա, զենքերըս մի բե՛ր... 23 Ելավ Օհան, գոմը մըտավ, Զարկեց ճերմակ ձիու մեջքին. — Է՜յ, ճերմակ ձի, մինչ ե՞րբ, ասավ, Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Մինչև լուսը կըհասցնեմ». Ու ձին տըվավ փորը գետին. — Մեջքըդ կոտրի՛, լուսն ի՞նչ անեմ. Լաշին հասնեմ ես, թե՞ նաշին։ Կարմիր ձիու մեջքին զարկեց. Սա էլ երետ փորը գետին. — Ջա՛ն կարմիր ձի, մինչ ե՞րբ դու ինձ Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Մի ժամի մեջ, կարմիրն ասավ, Կըհասցընեմ Դավթի կըռվին»։ — Լեղի դառնա, սև մահ ու ցավ, Ինչ տըվել եմ քեզ՝ էն գարին։ Հերթը եկավ սևին հասավ. Գետին չերետ փորը սև ձին։ — Է՜յ, ջան Սևուկ, մինչ ե՞րբ, ասավ, Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Եթե ամուր մեջքիս մընաս, Ոտըդ դընես ասպանդակին, Մինչև մեկել ոտըդ շուռ տաս, Կըհասցընեմ», ասավ սև ձին։ 24 Սև ձին քաշեց Ձենով Օհան, Ձախը դըրավ ասպանդակին, Աջն էլ մինչև շուռ տար վըրան. Կանգնեց Սասմա սարի գըլխին։ Տեսավ՝ Դավթի նըժույգն անտեր Սարերն ընկած խըրխընջալով, Ներքև Մըսրա զորքը չոքած, Ինչպես անծեր ծըփուն մի ծով։ Օխտը գոմշի կաշի հագավ, Որ չըպատռի իրեն զոռից, Կանգնեց Օհան ամպի նըման Գոռաց Սասմա սարի ծերից։ — Հե՜յ-հե՜յ, Դավի՜թ, որտե՜ղ ես դու. Հիշի՜ր խաչը քո աջ թևի, Սուրբ Տիրամոր անունը տո՜ւր, Ու դուրս արի լույսն արևի... Ձենը գընաց դըմբդըմբալով՝ Դավթի ականջն ընկավ հորում. — Հա՛յ-հա՜յ, ասավ, հորեղբայրս է, Սասմա սարից ինձ է գոռում։ Ո՜վ Մարութա Աստվածածին, Ո՜վ անմահ խաչ պատարագի, Ձե՜զ եմ կանչել, — հասե՜ք Դավթին... Կանչեց, տեղից ելավ ոտքի, Էնպես զարկեց ջաղացքարին՝ Քարը եղավ հազար կըտոր, Կըտորները երկինք թըռան, Ու գնում են մինչև էսօր։ Ելավ նորից, կանգնեց ահեղ, Սարսափ կալավ դև Մելիքին։ — Դավիթ ախպեր, ե՛կ դեռ էստեղ, Սեղան նըստե՜նք, խոսենք կարգի՜ն... — Էլ չեմ նըստիլ ես քու հացին, Դու տըմարդի, վախկոտ ու նենգ. Շո՛ւտ, զենքըդ առ, հեծիր քու ձին, Դո՛ւրս եկ մեյդան, կըռիվ անենք։ — Կըռիվ անենք, ասավ Մելիք, Իմն է միայն զարկն առաջին։ — Քոնն է, զարկի՛ր, կանչեց Դավիթ, Գընաց, կեցավ դաշտի միջին։ Ելավ, կանգնեց Մըսրա-Մելիք, Իր գուրզն առավ, հեծավ իր ձին, Քըշեց, գընաց մինչ Դիարբեքիր Ու էնտեղից եկավ կըրկին։ Երեք հազար լիդր էր քաշում Հըսկայական իր մըկունդը. Եկավ, զարկեց. կորավ փոշում Ու երերաց երկրի գունդը։ — Երկիր քանդվեց կամ ժաժք եղավ, Ասին մարդիկ շատ աշխարքում։ — Չէ՛, ասացին, արնի ծարավ Հըսկաներն են իրար զարկում։ — Մեռավ Դավիթ էս մի զարկից, Ասավ Մելիք իրեն զորքին։ — Կենդանի ե՜մ, ամպի տակից Գոռաց Դավիթ Մըսրա-Մելքին։ — Հա՛յ-հա՜յ, մոտիկ տեղից եկա, Տե՛ս, ո՜րտեղից հիմի կըգամ։ Ու վերկացավ, կանգնեց հըսկան, Իր ձին հեծավ երկրորդ անգամ։ Երկրորդ անգամ քըշեց Հալաբ Ու բաց թողեց ձին Հալաբից. Բուք վեր կացավ, տեղ ու տարափ, Արար աշխարհ դողաց թափից։ Եկավ, զարկեց. զարկի ձենից Մոտիկ մարդիկ ողջ խըլացան։ — Գընա՜ց Դավիթ Սասմա տանից, Գուժեց գոռոզ Մըսրա արքան։ — Կենդանի՜ եմ, կանչեց Դավիթ, Մին էլ արի՜ — հերթն ինձ հասավ։ — Հա՛յ-հա՜յ, մոտիկ տեղից եկա, Կանչեց Մելիք ու վեր կացավ։ Երրորդ անգամ հեծավ իր ձին, Գընաց մինչև հողը Մըսրա, Ու էնտեղից գուրզը ձեռին Քըշեց, եկավ Դավթի վըրա։ Եկավ, զարկեց բոլոր ուժով, Ծանըր զարկով հըսկայական. Փոշին ելավ Սասմա դաշտից, Բըռնեց երեսն արեգական։ Երեք գիշեր ու երեք օր Փոշին կանգնեց ամպի նըման, Երեք գիշեր ու երեք օր Բոթը տըվին Դավթի մահվան։ Երբ որ անցավ երեք օրը, Էն ամպի պես կանգնած փոշում Կանգնեց Դավիթ, ինչպես սարը, Գըրգուռ սարը մեգ-մըշուշում։ — Մելի՛ք, ասավ, ո՞ւմն է հերթը։ Սարսափ կալավ գոռ Մելիքին, Մահվան դողը ընկավ սիրտը Ու տապ արավ գոռոզ հոգին։ Գընաց, խորունկ մի հոր փորեց, Իջավ, մըտավ վիհն էն խավար, Վըրեն քաշեց քառսուն կաշի Ու քառասուն ջաղացի քար։ Մըռընչալով ելավ տեղից Էն առյուծի առյուծ որդին, Իր ձին հեծավ ու փոթորկեց, Խաղաց, շողաց Թուր-Կեծակին։ Առաջ վազեց մազերն արձակ Մելքի պառավ մայրը ջադու. — Դավի՜թ, մազըս ա՛ռ ոտիդ տակ, Էդ մի զարկը ի՛նձ բաշխիր դու։ Երկրորդ անգամ թուրը քաշեց. Էս անգամ էլ եկավ քուրը. Դավի՜թ, եթե կուզես, կանչեց, Իմ սըրտին զա՛րկ երկրորդ թուրը... Վերջին զարկի ժամը հասավ, Ելավ Դավիթ երրորդ անգամ. — Էս մի զարկն ու աստված, ասավ, Էլ մարդ չըգա, պետք է որ տամ։ Ասավ, ելավ ու փոթորկեց, Թըռավ, ցոլաց Դավթի հուր ձին, Ձին փոթորկեց, փայլատակեց Ու ցած իջավ Թուր-Կեծակին։ Անցավ քառսուն գոմշի կաշին, Անցավ քառսուն քարերը ցած, Միջից կըտրեց ժանտ հըրեշին, Օխտը գազ էլ դենը գընաց։ — Կենդանի՜ եմ, մին էլ արի՜, Գոռաց Մելիք հորի տակից։ Դավիթ լսեց, շատ զարմացավ Իրեն զարկեց, Թուր-Կեծակից... — Մելի՛ք, ասավ, թա՛փ տուր մի քեզ։ Ու թափ տըվավ Մելիքն իրեն, Միջից եղավ ճիշտ երկու կես, Մեկն ընկավ դեսն ու մյուսը դեն։ Էս որ տեսավ Մըսրա բանակ, Ջուր կըտըրվեց ահ ու վախից։ Դավիթ կանչեց. — Մի՛ վախենաք, Ակա՛նջ արեք հալա դեռ ինձ։ Դուք ըռանչպար մարդիկ, ասավ, Զուրկ ու խավար, քաղցած ու մերկ, Հազար ու մի կըրակ ու ցավ, Հազար ու մի հոգսեր ունեք։ Ի՜նչ եք առել նետ ու աղեղ, Եկել թափել օտար դաշտեր. Չէ՞ որ մենք էլ ունենք տուն-տեղ, Մենք էլ ունենք մանուկ ու ծեր... Ձանձրացե՞լ եք խաղաղ ու հաշտ Հողագործի օր ու կյանքից, Թե՞ զըզվել եք ձեր հանդ ու դաշտ, Ձեր հունձ ու փունջ, վար ու ցանքից... Դարձե՛ք եկած ճանապարհով Ձեր հայրենի հողը Մըսրա. Բայց թե մին էլ զենք ու զոռով Վեր եք կացել դուք մեզ վըրա, Հորում լինեն քառսուն գազ խոր Թե ջաղացի քարի տակին, — Կելնեն ձեր դեմ, ինչպես էսօր, Սասմա Դավիթ, Թուր-Կեծակին։ Էն ժամանակ աստված գիտի, Ով մեզանից կըլնի փոշման. Մե՞նք, որ կելնենք ահեղ մարտի, Թե՞ դուք, որ մեզ արիք դուշման։
Այն հայը որ ազգը փոխի և այլ ազգ դառնա Մահվան օրը հայ արցունքի նա չարժանանա
|
|
| |
ARTARAMIS | Дата: Четверг, 2010-11-11, 10.08.42 | Сообщение # 2 |
Генерал-полковник
Группа: A D M I N
Сообщений: 1411
Статус: Offline
| ДАВИД САСУНСКИЙ I Лев-Мгер богатырь был родом таков: Сасуном владел он сорок годов. Столь грозен был Мгер, что птице чужой Не взлететь при нем над его страной. От Сасунских гор и в дальний предел О славе его слух страшный гремел, — Что велик ишхан*, всем смелым пример. На тысячи уст был один Лев-Мгер. _______________ * Ишхан — князь. _______________ II Так, грозный, как, лев, соседям на страх, Он князем сидел в Сасунских горах, Целых сорок лет, — и за сорок лет Не молвил он «ах!» ничему в ответ. Впервые теперь, как старость пришла, В бесстрашную грудь кручина вползла, Стал думать старик все думы одни: «Настали маи осенние дни. В плен к черной земле итти мне черед — А слава моя, словно дым, пройдет, Страх минет, и слух замрет обо мне В пустынной моей и сирой стране. Встанут каджей тьмы, встанут дэвов тьмы... Кого ж назовем наследником мы, Кто бы поднял меч, защитил Сасун?..» Так думал в тоске бездетный горюн. III Раз сидел он, хмур, головой поник, И виденьем вдруг был смущен старик: С небес огневой спорхнул херувим — Стопы в облаках — и предстал пред ним. «Блажен, исполин, сасунский старик! Престола небес твой голос достиг. Бог даст, у тебя народится сын, Но одно лишь знай, о гор властелин: В тот же день судьба свершиться должна — Умрете — и ты, и твоя жена». «Будь воля его! — Мгер молвил тотчас, — Как для смерти мы, так и смерть для нас. Коль наследник есть — тогда человек Потомством своим бессмертен вовек», Благовестник вновь в пыланье огня Отлетел в лазурь, и с этого дня Через девять лун и девять часов Сын Мгеру был дан, в исполненье слов. И львенку дает он имя — Давид, И брата призвать, Огана, спешит. Он сына и край ему поручил И вместе с женой навек опочил. IV А в Мсыре в тот век, могуч и велик, Престол занимал царь Мысрамелик. Услыхав, что Мгер ныне взят землей, На горный Сасун он пошел войной. Стал Оган-Горлан от страха чуть жив, Он встречал врага, главу обнажив, Стал молить его, припадал к ногам: «Ты будь, — говорил, — владыкою нам! Доколь под тобой суждено нам жить, Будем дань платить и верой служить, — Лишь ты пощади, не громи наш край, Лишь сладким на нас ты оком взирай», «Нет, — молвил Мелик, — пусть весь ваш народ Под мечом моим, как один, пройдет, Что я ни твори, что с вами ни будь — Сасунец не смей мечом шевельнуть». И пошел Оган, весь Сасун призвал, Всем скопом его под мечом прогнал. Лишь один Давид никак, нипочем Не хочет пройти под вражьим мечом. Насильно тащить Давида пришлось, Он людей разнес, раскидал всех врозь. Мизинцем Давид коснулся кремня — Из кремня взвились вдруг искры огня! «Я дурня убью, разделаюсь с ним!» — Говорит Мелик вельможам своим. «Всемогущ ты, царь, — те в ответ ему, — Покорен Сасун мечу твоему, Угроза тебе ль в ребенке таком. Хоть он превратись в огонь целиком?» «Ну, пусть — говорит Мелик, — но когда Нагрянет на нас отсюда беда, Клянусь этим днем — Будет зло все — в нем!» V Был велик Давид, хоть малы года. Лет семи-восьми был Давид тогда. Хоть мал был Давид, — силен до того, Что всяк человек — комар для него. Но несладкий рок сироте сужден, Хотя бы и львом он был порожден, Огана жена — презлая была; Молчала сперва, но потом, со зла Заспорила с ним, речь этак ведет: «Я одна, — твердит, — забот полон рот, А ты сироту взял — не было бед! На шее моей сидит дармоед! Пропасть бы ему!.. Ведь я не раба — Ради вас не стану я гнуть горба! Убери его, работать устрой, Пускай поживет своей головой». Начала тут слез ручьи проливать, Оплакивать жизнь, судьбу проклинать, Что несчастна, мол, и одна к тому ж, Заступника нет, не щадит и муж... Тут к парню Оган пошел-зашагал, Он лапти ему железные дал, Железный ему дал посох потом, — Стал на весь Сасун Давид овчаром. VI И погнал овчар-великан свой скот В несравненный край Сасунских высот. «Эй, горы, джан! Родные, джан!» Как он залился, окликать пошел, Оглушил раскат и гору и дол. Пустилось зверье из берлог, из нор — Разбежались врозь, разбрелись средь гор. По следу искать их начал Давид, Он в горы бежит, он в долы бежит. Лис, зайцев, волков, косуль наловил, В отару одну с ягнятами сбил. Ввечеру погнал их в Сасун, домой. Тут и шум, и крик, тут и визг и вой. Увидал тогда весь сасунский люд, Что звери толпой на город идут. «Дела бросай! — Себя спасай!» Тут, рад не рад, И стар и млад Скорей утекать — кто в лавку, кто в храм, Заперлись в домах, сидят по дворам, Явился Давид, на майдан идет: «И рано же тут ложится народ! Ягнят встречай! Козлят встречай! Эй, кто хозяин? Отворяй! За одного — все десять на! За десять — двадцать на сполна! Скорей вставай, сюда иди, Ягнят-козлят в хлева веди!» Глядит — не идут; что ни дом — замкнут, Разлегся и сам на майдане тут. Уснул — головой на камне, — устал; До самой зари сладким сном проспал. Наутро чем свет поднялись князья, К Огану пришли, все — одна семья: «Эй; Оган-Горлан, возьми тебя прах! К чему дурачка держать в пастухах! Где овца, где волк — ему невдомек, Весь Сасун зверьем набил пастушок. Бога ради, дай другой ему труд, Не то люди все со страху помрут». VII Встал Оган-Горлан, пошел на майдан, «Подале держись, эй, дядя Оган! Разгонишь козлят! Осторожно! Стой!» Из отары вдруг тут заяц косой — Оба уха врозь с перепугу — прыг... За серым Давид бежит напрямик. По горам бежал, по долам бежал, Вернул и опять к другим примешал. «Ой, дядя Оган! Я и сам не рад: Бог благословил тех черных козлят, А серые — те, которые тут, Врассыпную все — и в горы бегут. Намучился я, как бегал вчера, Насилу-то их довел до двора...» Посмотрел Оган — беда с пареньком: Вновь обувки нет приличной на нем, И посох-то весь об ладонь истер — Немало, видать, поизбегал гор. «Помогу тебе, — говорит Оган, — От серых козлят ты извелся, джан. Назавтра гони ты рогатый скот», Так молвил Оган. Наутро идет. Вновь пару лаптей железных дарит, Чтоб вновь хорошо был обут Давид, В сто лидров дарит он посох притом, — И в Сасуне стал Давид пастухом, VIII И погнал пастух-великан свой скот В несравненный край Сасунских высот. «Эй, горы, джан! Родные, джан! Как сладок склон Нагорных стран!» Как он залился, окликать пошел, Оглушил раскат и гору и дол. Пустилось зверье из нор, из берлог, — Разбрелись в горах, покинули лог, По следу искать их начал Давид, Он в горы бежит, он в долы бежит. Волков, медведей, львов, тигров словил, Их в стадо одно с коровами сбил, Ввечеру погнал их в Сасун, домой. Тут и шум и крик, тут и визг и вой. Перетрусил вновь сасунский народ — Тьмой-тьмущей зверье на город ползет: «Дела бросай! — Себя спасай!» Тут, рад не рад, И стар и млад Скорей утекать: кто в лавку, кто в храм, Заперлись в домах, сидят по дворам, Явился Давид, на майдан идет: «И рано же тут ложится народ! Коров встречай! Волов встречай! Эй, кто хозяин? Отворяй! За одного — все десять на! За десять — двадцать на сполна! Скорей вставай, сюда иди, Коров-волов в хлева веди!» Глядит — не идут; что ни дом — замкнут. Разлегся и сам на майдане тут. Уснул — головой на камне, — устал; До самой зари сладким сном проспал, Наутро чем свет поднялись князья, К Огану пришли, все — одна семья: «Эй; Оган-Горлан, возьми тебя прах! К чему дурачка держать в пастухах! Где овца, где волк — ему невдомек, Весь Сасун зверьем набил пастушок. Бога ради, дай другой ему труд, Не то люди все со страху помрут». IX Наказанье с ним! Не Давид — беда! В отчаянье впал сам Оган тогда, Он стрелы ему и лук смастерил, Чтоб в горы Давид стрелять уходил. Так лук и колчан Давид приобрел, Далеко в тот день за город забрел, — Охотником стал. В просяных полях Воробьев стрелял, перепелок-птах; К знакомке отца ходил вечерком, К старухе одной одинокой в дом. Велик, долговяз, — лежал, как вишап; У огня в углу раздавался храп. Однажды пришел с охоты Давид, Старуха в сердцах ему говорит: «Ой, чтоб тебя унес мой конец! Да таков ли ты, каким был отец? Старуха ведь я, без рук и без ног, Лишь поле да я, а над нами — бог! Что ж топчешь посев, что губишь спроста? Я была б с него целый год сыта! Коль охотник ты — свой лук забирай. Сеханасар, Цымцка и меж них весь край Держала рука отца твоего; Была для охот гора у него, — И козуля там, и олень, и лань. Коли сможешь — там охотником стань!» «Что ж, бабка, клянешь ты меня? Я мал, Впервые о том от тебя узнал. Где наша гора? Как найти ее?» «Твой дядя Оган тебе скажет все». Х Вот к Огану в дом, чуть забрезжил свет, Явился Давид получить ответ: «Что ж, дядя, молчал? Сказать бы пора, Отцовская где для охот гора? Козуля там есть и олень, и лань! Сведи же меня на ту гору. Встань!» «Ох, лучше бы ты про это не знал! Лишись языка, кто тебе сказал! Да, нашей гора была до поры, Но дичь той горы ушла с той горы. И козулям всем и ланям конец. Покуда был жив твой светлый отец (Счастливые дни — возвратишь ли вас?) — На горе той дичь едал я не раз... Он умер, и бог отвратил свой лик, Тут войско собрал царь Мысрамелик, Разгромил наш край, сады и дворы, Расхитил, угнал дичь с нашей горы, И ни лани нет, ни оленя там. Уж так на роду написано нам. Все прошло, сынок... ступай-ка домой. Мелик услыхать может голос твой», «Что сделает мне Мелик? Ничего. Позволенья, что ль, просить у него? Коль он мсырский царь, так Мсыр свой и знай. Чего ему лезть в наш нагорный край? Встань, дядя, бери свой лук и пойдем На ловчей горе пострелять вдвоем!» Огану пришлось тут встать и пойти. Пришли, а горы искать — не найти. Ограду снесли, повырублен лес; От самой горы даже след исчез. XI Там на ночь они остались сам-друг, Взял Оган-Горлан свой колчан и лук, Под голову их положил, храпит. В море дум меж тем погружен Давид. Вдруг видит — вдали словно свет зажгли, Могучий огонь сияет вдали... И вот на лучи Он пошел в ночи. Идет по горе, взобраться спешит, Взошел, поглядел: там мрамор лежит, Лежит, рассечен, Внутри просвечен, Из камня ж огонь, вырываясь, бьет, — Взовьется и вновь на камень падет. Спустился Давид с той вершины опять; Спустился и стал он Огана звать: «Встань, дядя, чего ты храпишь? Иди! Встань, дядя, скорей, на свет погляди! Яркий свет упал на ту высоту, На ту высоту, на глыбину ту. Встань, сон отряхни, поди посмотри, Какой это свет там горит внутри?» Встал Оган-Горлан, сотворил он крест: «Умереть бы мне за свет этих мест! То наша гора, то свет Марута! Монастырь здесь был, где глыбина та — Сасуна покров, Сасуна оплот, Заступницу здесь почитал народ; Обычно, когда собирался в бой, Молитву творил там родитель твой. Он умер, и бог отвратил свой лик, И войско собрал царь Мысрамелик. Пришел, монастырь он разрушил, смёл, — Но доныне свет нам струит престол». XII И когда Давид обо всем узнал, «Дядя, дядя мой дорогой! — сказал, — Вот я сирота на свете на всем, Без отца живу, так будь мне отцом. С горы Марута теперь не сойду: Я наш монастырь опять возведу. Прошу у тебя мастеров пятьсот, Пять тысяч людей для тяжких работ, Чтоб в недельный срок на работу стать — Каким прежде был, монастырь создать». Тут пошел Оган и привел народ, Пять тысяч привел, мастеров пятьсот; Работники все, мастера пришли, Стук-стук да тук-тук — все вновь возвели. Все — на прежний лад — краса, широта, — Монастырь возник горы Марута. И братия вновь сошлась в монастырь, И вновь по церквам зазвучал псалтырь. Когда ожила вновь обитель та, Спустился Давид с горы Марута. XIII До Мелика слух, до Мсыра достиг: «Спешим доложить, что Давид воздвиг Монастырь отца, что ишханом стал, — А подати ты семь лет не взимал», Осерчал Мелик: «Отправляйтесь вмиг, Бади с Козбади, Сюди с Чархади! Все камни поднять в сасунской стране, За семь лет всю дань истребовать мне! Сорок юных дев-красавиц добыть, Сорок низких жен — жернова крутить, Сорок рослых жен — верблюдов грузить, При доме моем служанками быть!» И Козбади возглавил рать. «Все, что велишь, готов собрать! Сасун разрушу и займу, Жен сорок сороков возьму. Да в сорока тюках казну, — Армянскую сотру страну!» Сказал, а женщин хор и дев, Кружась, выводит нараспев: «В Сасун наш Козбади идет, Жен сорок сороков возьмет, Да сорок золота тюков — Низать уборы для голов, Коров пригонит красных — впрок Нам масло будет и творог! Джан Козбади, джан Козбади! Давид перед тобой пади!» А Козбади — так спесью сыт. «Спасибо, сестры! — им кричит, — Пождите, возвращусь сюда, — Еще попляшете тогда!» XIV Вот рать в поход, Идет — поет... И Козбади в Сасун проник. Оганов отнялся язык, — Хлебь-соль в руках, А сам в слезах, Твердит, трясясь: «Помилуй нас! Хоть всё бери! Веди в полон Цветущих дев, сасунских жен, Бери казну, и кровь, и пот, — Но бедный пощади народ! Не истребляй, смири грозу. Бог — наверху, а ты — внизу». И вереницей вывел он Цветущих дев, сасунских жен. Закончил Козбади отбор, В сарай загнал их, на запор. Сорок дев сумел невинных добыть, Сорок низких жен — жернова крутить, Сорок рослых жен — верблюдов грузить, Мелику-царю — служанками быть. Увез казны немало груд. Объяла скорбь армянский люд. XV Эй, где ты, Давид, защитник армян? Хоть из камня выдь — явись на майдан!.. Как встала в горах вновь обитель та, Спустился Давид с горы Марута. Он ржавый себе полольник нашел, Пошел, в огород старухин зашел. Старуха к нему, и кричит-клянет: «Не репу жевать тебе, сумасброд, А огонь бы есть, заразу бы есть! На свете ужель одна я есть? Все просо мое ты сравнял с землей, Я репой одной буду жить зимой, — Ты и репу рвать? Где ж еды мне брать? Ты возьми свой лук, коли ты храбрец, Овладей страной, где княжил отец, Ты возьми добро отца своего, Без владельца ты оставил его. Царь Мсыра за ним уж прислал — смекни!» «За что ж на меня ты кричишь, нани? Не пойму, о чем говоришь сейчас. Что мсырский халиф увозит от нас?» «Что мсырский халиф увозит от нас! Да мсырский халиф лишит тебя глаз! Где ум твой, Давид! Он отправил рать, Чтоб город Сасун громить, обирать. Бади с Козбади, Сюди с Чархади Ограбить пришли наш Сасун родной: Сорок взять тюков казны золотой, Сорок дев-невест прекрасных добыть, Сорок низких жен — жернова крутить, Сорок рослых жен — верблюдов грузить, Мелику-царю — служанками быть». «Чего же меня ты клянешь, нани? Покажи, чего там хотят они?» «Чего? — Помереть бы тебе, юнец!.. Таков ли ты сын, каков был отец? За репой пришел — набиваешь рот, Козбади ж ведет вашим деньгам счет, Он девиц набрал, весь сарай набил». Тут ушел Давид, о репе забыл. Глядит: Козбади у дяди в дому, Сам мерит казну, — не дает никому. Сюди с Чархади — те держат мешки. Поодаль Оган, понур от тоски, Стал, руки скрестив, нахмурена бровь Давиду в глаза тут хлынула кровь. «Ты встань, Козбади, да стань к стороне, Отцову казну дай ты мерить мне!» Козбади сказал: «Оган, перестань! Даешь — так давай за семь лет мне дань, А не то уйду, клянусь бородой, Мелику скажу — нагрянет войной. Он весь ваш Сасун вконец разнесет, Пропахать велит, чтоб стал огород». «Вон, мсырские псы! Не случалось, знать, Сасунских вам удальцов встречать! Иль мертвыми нас тенями сочли, Чтоб требовать дань с сасунской земли?» Осерчал Давид, он мерку схватил, Он меркою лоб Козбади разбил. И стену пробил осколком Давид, — И осколок тот до сих пор летит. Побросав мешки золотой казны, Бежали из гор армянской страны Бади с Козбади, Сюди с Чархади... XVI «Ой, дядюшка, ой! Никак не пойму! Ведь денег мы тут накопили тьму, — Ты ж сделал меня в Сасуне слугой, Поставил меня у двери чужой». Отвечал Оган: «Эх ты, сумасброд! Сколько лет я блюл меликов доход, Чтоб сладко глядеть изволил на нас. Ты не дал... Теперь нагрянет как раз. Он камни и те снесет, как поток... А сразиться с ним кто бы выйти мог?» «Ты, дядя, постой, сам выйду я в бой, Отвечу ему, — ты, дядя, постой...» Ворота в сарай он с размаху пнул, Всем девушкам он свободу вернул. — На волю!.. и пусть молва говорит: «Мы солнца тебе желаем, Давид!» XVII Избитые, в крови,отсель До мсырских добрались земель Бади с Козбади Сюди с Чархади. Их видят женщины вдали, На крыши женщины взошли, Шумят, поют, в ладоши бьют: «Идут, идут! Ведут, ведут! Наш Козбади ходил в поход, Жен сорок сороков ведет, Коров ведет нам красных — впрок, Нам будет масло и творог, Подъехали — иной уж толк, Вдруг голос радости примолк, И — ну кричать, Ну — величать: «Эй, Козбади! А хвастал тож! Чего ж едва идешь-бредешь? Видать, идешь издалека? Твоя рассечена башка! А сам сулил — в Сасун пойду, Жен сорок сороков сведу, Казны я сорок нош сберу, Страну армян я в прах сотру! Ушел в Сасун, как лютый волк, Пришел, как пес, — зубами щелк!» На Козбади нахлынул гнев. «Молчать! — вскричал, рассвирепев, — Видали мы мужей, отцов, А не сасунских удальцов! То племя — горное оно Их стрелы — каждая с бревно, Край каменист, не подступись, Ущелья — вглубь, а горы — ввысь. Как сабли, травы по хребтам, Бойцов три сотни пало там». Сказав, решился, наконец, Итти к Мелику во дворец, Перед царем своим предстал, — На троне царь захохотал: «Ну, молодец же, Козбади! Повешу я, того гляди, Тебе орла большого знак За то, что уничтожен враг. Так где же всё? А ну, взгляну На дев сасунских и казну!» — Сказал Мелик, а Козбади — Возьми да в ноги упади. «Будь, государь, твой вечен дом! Насилу спасся я верхом. Казну возьмешь ли у армян? Родился у армян буян — Ему ничто лета и сан. Мне голову рассек буян — Отцов, мол, клад, — не дам его, Ни жен народа моего! В Сасуне места нету вам... Пускай ваш царь приедет сам, Тогда сразимся мы вдвоем: Пусть, — ежель смел, — берет силком!» Рассвирепел Мысрамелик. «Рать собирать! — раздался крик. — Тысячу тысяч зеленых юнцов, Тысячу тысяч — без бород, усов, Тысячу тысяч — с пушком на губах, Тысячу тысяч — в цветущих годах, Тысячу тысяч — кто с углем-бородой, Тысячу тысяч — с седой головой. Тысячу тысяч — в трубы трубить, Тысячу тысяч — в барабаны бить. Пусть явятся все, при мече, в броне, — Погляжу, каков Давид на войне, Сасун разгромлю, Как поток, залью». XVIII Несметную рать ввел в землю армян, На поле разбил под Сасуном стан И гордо воссел царь Мысрамелик. К Батману-реке тут каждый приник. Припадали пить, а рать велика, Все идут, все пьют, — иссякла река. Без воды страна оказалась вся, Князь Оган-Горлан тут диву дался. Влез в шубу Оган, добрел до горы. Взобрался, глядит — под горой шатры! От шатров бела равнина сама, Словно разом в ночь подошла зима, Словно белый снег весь Сасун застиг! Желчь стала водой, отнялся язык. Побежал домой, завопил: «Арай! Он нагрянул к нам, — арай! убегай!» «Кто нагрянул к нам? Кто пришел опять?» «Мор, огонь пришел, — чтоб Давида взять! Царь Мсыра пришел, Сасун воевать. Там в поле у нас построил он рать. Есть и звездам счет, — счету нет войскам. Горе нашей стране, и солнцу, и нам! Понесем казну, поведем девиц, Пойдем пред ним повергнемся ниц, — Умолить хочу Не предать мечу». «Ты, дядя, постой, ни к чему тоска, Ты поди домой, да поспи пока. Я встану, пойду на равнину сам, За всех нас ответ я Мелику дам». Отправился вновь к старухе Давид. «Нани моя, джан, — он ей говорит, — Кочергу, пруты, весь железный хлам, Что есть у тебя, собери по углам, Добудь мне осла, чтобы мог я сесть, — С Меликом хочу я сраженье весть». «Ох, чтобы тебя унес мой конец! Да таков ли ты, каков был отец? Где конь отцовский голубой? Где меч отцовский огневой? Отцовский пояс золотой И крест заветный боевой, Его наборное седло, Капа и булава его? А просишь, дурень, чтоб дала Тебе я прутья да осла!» «Зачем же, бабушка, серчать? Я молод, мне откуда знать? Я не слыхал о том словца. А где лежит доспех отца?» «У дяди своего спроси. Скажи: достань, давай, неси! А не захочет дать добром, Коли глаза, бери силком», XIX Пришел к Огану наш Давид. «Мой дядя добрый, — говорит, — Дай мне отцовского коня, Дай меч, который из огня, Отцовский пояс золотой Да крест заветный боевой, Его наборное седло, Капу и булаву его!» «Как умер Мгер, с того я дня Не выводил его коня, Не брал я молнии-меча, Оружья, лат с его плеча. Не растравляй, не говори! Все тут, — коль хочешь, сам бери!» XX Доспех отца надел Давид И пояс с молнией-мечом, На мощной длани крест висит, — Вот на коня он сел верхом, Прикрикнул — и коня пустил... Оган Горлан запел-завыл: «Жаль, трижды жаль, пропал наш конь голубой, Ах, наш конь голубой! Жаль, трижды жаль, он пояс взял золотой, Ах, пояс взял золотой! Жаль, на себе он Мгера капу увез, Ах, Мгера капу увез!» Стал Давид серчать, Повернулся вспять, — Тот оторопел, Иное запел: «Жаль, новый наш лев, мой Давид погиб! Ах, мой Давид погиб!» Услыхал Давид, — Он сойти спешит. Огану к руке подошел сперва. Оган, как отец и семьи глава, Дал совет ему и перекрестил И, благословив, на бой отпустил. XXI У Давида-льва был дядя один, Гроза-великан, — а звался Торос. Про сасунский бой узнал исполин. Он тополь взвалил на плечо, понес. Он кричит врагам с далеких холмов: «Иль больше у вас одной головы? Что за люди вы? Или кто таков Сасунец Давид, не знаете вы? Неизвестно вам: крылат его конь! Как явится с ним, да как пустит в пляс! Убирайся прочь, Сасуна не тронь, — Я пришел майдан очищать от вас!» Враз тополем он как хватил шатры, Их двадцать за раз сокрушил с плеча, А Давид стоит на верху горы, На поле глядит, как вишап, крича: «Кто спит еще — дрему сгоняй! А кто согнал — спеши, вставай! Кто встал — доспехи надевай! А кто надел — коней седлай! Кто оседлал — скакать пускай! Потом не лгать — легли, мол, спать, Давид явился, мол, как тать». Он прокричал и поскакал, — Огонь разящий, свет и гром — На вражье войско он напал, Сияя молнией-мечом. До полдня он рубил, топтал, И к полдню — крови был поток, Он бурно тёк, горяч и ал, И трупы тысячами влек. Во мсырском войске старец был, Он много видел на веку. «Пойду к Давиду, — дед решил, — Он не откажет старику...» Представ перед сасунским львом, Разумно молвил старец тот: «Век сила будь в мече твоем! Твоя рука тебе оплот! Послушать старика — не труд, И своему поверь уму: Чем провинился этот люд? Его ты губишь почему? Они все — дети матерям, Они — светильники в дому, Иной — жену оставил там, — Вдаль тяжело глядеть ему; Иной — свой дом, малюток в нем, Отца да мать, и всю семью, Иной — с завешенным лицом Подругу юную свою. То царь их пособрал везде, Согнал бичом, грозил мечом! Мы — бедняки, весь век в нужде, Перед тобой мы грешны — в чем? Твой враг — Мелик, виновник сеч; Коль боя жаждешь, — с ним сразись, Зачем же ты возносишь меч На тех, что горем упились?» «Ты молвил хорошо, старик, — Сказал Давид, но знать хочу, Укрылся где ваш царь Мелик, Как день его я помрачу?» «А вон, под тем шатром большим, Где дым валит, он крепко спит. А дым тот — вовсе и не дым: Из уст Мелика пар валит». Едва замолкнули слова, Давид к шатру верхом летит, А у шатра — араба два, И звонко крикнул им Давид: «Где царь ваш? Где врага найду? Пусть выйдет — встретимся в бою! Коль смерть неймет — я смерть ему, Не бьет никто — так я убью!» Они ответили: «Привык Семь дней без просыпу он спать — Уже три дня проспал Мелик, Через четыре может встать», «Несчастный люд согнал гурьбой, В крови он утопил людей! А сам в шатер ушел цветной, Спать завалился на семь дней? Он спит иль нет — мне дела нет! Будите, чтобы шел сюда! Спать уложу тебя, сосед, — Так не проснешься никогда!» Арабы встали — как им быть? Прут накалили на огне, Царя по пяткам стали бить, А царь лишь охает во сне: «Ох! Невозможно час один Забыться от проклятых блох!» — И только крякнул исполин, Невозмутим был царский вздох. Лемех достали от сохи, Его калили на огне И, раскаленным добела, Царя хватили по спине. «Ох! Не уснешь и час один От трижды клятых комаров!» — Вновь глухо крякнул исполин, Зевнул опять, уснуть готов... Но вдруг вскочил, глаза скосил: Пред ним — Давид! Мелик — рычать. И начал дуть изо всех сил, Чтоб великана прочь умчать. Глядит — тот с места ни ногой. Трепещет — подошла гроза! И взор свой, кровью налитой, Вперил в Давидовы глаза. Как увидал, — так мощи в нем На десять убыло волов. Присел на ложе, — а потом Поток полился льстивых слов. «Привет Давиду! Отдохни, Сядь, потолкуем, — говорит, — А там со мною бой начни, Коль боем ты еще не сыт». В шатре меж тем он яму рыл. До сорока локтей обрыв, Ковром он пасть ее покрыл, Сначала сеткою покрыв, Кого он побороть не мог, Тех зазывал к себе в шатер И льстиво — гостю невдомек — Сажал на гибельный ковер. Сойдя с коня, вошел Давид, Уселся и упал в провал... «Ха-ха-ха-ха-!., Хо-хо-хо-хо! — Свирепый царь захохотал. Коли сумел туда попасть, Там и сгниешь! Довольно жил!» И на погибельную пасть Огромный жернов наложил. XXII А Оган-Горлан уснул в эту ночь, И ночью во сне увидал старик: Где Мсыр — в небесах там солнце горит, А горный Сасун под тучей поник. С постели его тут поднял испуг, «Ты, жена, — сказал, — посвети-ка мне! Больно юн Давид, отбился от рук, — Ах, туча лежит на родной стране!» «Ой, прахом посыпь ты темя себе! Наверно, Давид где-нибудь в гостях. Ты лежишь — храпишь, а сны у тебя Бог знает, о чем — оттого и страх». Вновь уснул Оган, проснулся опять: «Ой, жена, Давид дождался беды. Ой, Мсыра звезда всех ярче горит. Но печален свет у нашей звезды». А жена кричит, стоит на своем: «Что сталось с тобой средь ночи глухой?» И Оган лицо осенил крестом, Отвернулся, спит, тревожен душой. И еще грозней ему снится сон, Он видит во сне небес высоту. Свет мсырской звезды — на весь небосклон, Сасуна ж звезда зашла в темноту. В испуге вскочил: «Сгинь дом твой, жена! Что слушать тебя, ты умом скудна! Там погиб-пропал наш мальчик Давид, Вставай да давай мне мой меч и щит». XXIII Пошел в конюшню; потрепал Коня он белого рукой: «Эй, белый конь, когда домчишь Меня к Давиду, ретивой?» «К рассвету», — говорит в ответ И — брюхом оземь конь лихой. «Сломи хребет! Что мне рассвет? Поспею к гробу я с тобой!» Он треплет красного коня, И — брюхом оземь огневой. «Джан, красный конь, когда домчишь Меня к Давиду, ретивой?» «Да в час единый, — конь сказал, — Домчу к Давиду; я — лихой!» «Овес, что я тебе давал, Да станет ядом и чумой!» Тут к вороному подступал, Не рухнул наземь вороной. «Джан вороной, когда, — сказал, — Меня домчишь к Давиду в бой?» «Коль будешь крепко ты сидеть — Коснешься стремени ногой, Другую не успеешь вдеть, — Домчу!» — ответил вороной. XXIV Он вороного оседлал, И — в стремя левою ногой, Пока же правую вдевал, Уж был в Сасуне вороной. Глядит: Давидов конь, один, Уныло бродит по горам. А мсырцы посреди равнин — Что море — нет числа шатрам, Семь бычьих шкур он надевал, — Боялся: от избытка сил Не разорваться б! Тучей встал И с кручи горной возгласил: «Эй, эй, Давид! Где ты? Услышь! Недаром носишь ратный крест! Святую деву помяни, Явись под солнцем этих мест!» Пророкотал донесья клич К Давиду под тюремный кров, «Эй, эй, — сказал, — то дядя мой, С горы Сасуна этот зов! И богоматерь Марута И древний крест мой боевой, В мой трудный час взываю к вам...» — И прянул витязь удалой. По жернову ударил он, Разбил на тысячу кусков, Взвились обломки в небосклон, — Так и летят ряды веков. Из ямы вышел: грозен встал, — И задрожал Мелик пред ним: «Мой брат Давид, ко мне поди, Садись за стол, поговорим». «Теперь твой хлеб не для меня, Лукав ты, низок и труслив. Бери доспех, седлай коня, И вступим в бой, пока ты жив». «Ну, вступим в бой! — сказал Мелик, — Но ударять сначала — мне», «Пускай — тебе!» — сказал Давид И стал средь поля на коне, Взял палицу Мысрамелик, Помчался, во весь дух гоня, Он залетел в Диарбекир — И вновь назад погнал коня. Три тысячи был лидров вес Огромной палицы одной. Ударил он — в пыли исчез, Заколебался шар земной. «Землетрясенье? Рухнул мир?» — В смятеньи спрашивал народ, «О нет, то жаркой крови пир, То великанов бой идет!» «Один удар — и пал Давид!» — Войскам провозгласил Мелик. Но из-под тучи крик гремит: «Я жив!» — Давида грозный крик... «Ай, ай, — разбегу мало нам! Гляди, как налечу сейчас!» — Вскричал Мелик. Могуч и прям, Сел на коня второй он раз. Теперь уж скачет он в Алепп, Оттуда вновь погнал коня. От вихря пыли мир ослеп, Под бурей задрожал, стеня. Разит. Услыша грозный гром, Оглохли люди, нем язык. «Осиротел сасунцев дом!» — Спешит похвастаться Мелик. «Я жив! — воскликнул вновь Давид, — Скачи еще — черед не мой!» — «Ай, ай, разбегу мало нам!..» — Мелик воскликнул, сам не свой. Мчал в третий раз он горячо, И в Мсырский ускакал предел, И с палицей через плечо Вновь на Давида налетел. Изо всех сил ударил он, Ужасен гром был, мир поник, Окутан прахом небосклон, Покрылся тьмою солнца лик, И вот три ночи и три дня Стоял подобьем тучи прах, Была три ночи и три дня Давида смерть на всех устах. Три долгих дня ушло, и вот В стоявшем тучей прахе том Живой Давид горой встает — Горою в сумраке густом. «Теперь, — он молвил, — мой черед!» Припав к земле, дрожит Мелик, — Смертельный пал на сердце гнет, Душой кичливой царь поник. Он сам в ту яму, в глубь и тьму Под земляной забрался кров, — Забился он под сорок шкур, Залег под сорок жерновов. И с места прянул, и вскричал Сын-лев, достойный льва-отца. Сверкнул, взыграл, забушевал Меч-молния в руке бойца. Но мать меликова вопит, Вопит и пряды рвет седин: «Топчи мне волосы, Давид! Но мне даруй удар один!» Вторично меч Давид вознес, Сестра меликова — к нему: «Давид, теперь, — вопит сквозь слез, — Рази по сердцу моему!» И час последний наступил. Давид сказал: «Господь, прости! Я два удара уступил, Но третий должен нанести». Тут дядя выступил Торос, «Его разрубишь пополам, Потом, Давид, — он говорит, — Мы тело взвесим по частям. Две половины мертвеца Да будут равны, — говорит, — Иль больше моего лица Не увидать тебе, Давид». Воспрял Давид и поскакал, Мчит бурно конь — сдержать нельзя. Забушевал и засверкал Меч-молния, и пал разя. Сквозь сорок буйволовых кож, Сквозь сорок мельничных камней. Он пополам рассек царя И вглубь прошел на семь локтей. «Я жив! — Мелик из тьмы вопит, — Рази еще, — да не рассечь!» Тогда разгневался Давид, Вновь сыплет искры дивный меч. «А ну, встряхнись, Мысрамелик!» Мелик встряхнулся, и тогда Распались половины вмиг, Одна — сюда, одна — туда. И вражья рать простерлась в прах. Встал ужас, лица леденя. Давид воззвал: «Оставьте страх, Приблизьтесь, слушайте меня... Жизнь ваша, пахари, темна! Голодный, голый вы народ. Мук ваших тысяча одна И тысяча одна — забот. Зачем вы взяли стрелы, лук, Пришли — в чужих полях засесть? У нас ведь тоже дом и плуг, И старики, и дети есть. Иль опостылел вам покой И ваши сельские труды, Иль надоело под горой Вам сеять, жать, сбирать плоды? Идите, люди, как пришли, В свой Мсыр родимый сей же час. Но, если из своей земли Вы вновь подыметесь на нас, — Хоть в яму брошен будь Давид, Будь тяжким жерновом накрыт, Как ныне, молнией-мечом Давид Сасунский вас сразит. Бог весть, при встрече боевой Кто пораскается в тот час: Мы — в грозный вышедшие бой, Иль вы, напавшие на нас!» Пер. С. Шервинский
Այն հայը որ ազգը փոխի և այլ ազգ դառնա Մահվան օրը հայ արցունքի նա չարժանանա
|
|
| |
ARTARAMIS | Дата: Четверг, 2010-11-11, 10.09.27 | Сообщение # 3 |
Генерал-полковник
Группа: A D M I N
Сообщений: 1411
Статус: Offline
| Հովհաննես Թումանյան ԱԽԹԱՄԱՐ Ծիծաղախիտ Վանա ծովի Փոքրիկ գյուղից առափնյա, Ծովն է մըտնում գաղտագողի Ամեն գիշեր մի տըղա: Ծովն է մըտնում առանց նավակ, Բազուկներով առնացի Ջուրը ճողփում, լող է տալի Դեպի կըղզին դիմացի: Խավար կըղզուց պարզ ու պայծառ Մի լույս կանչում է նըրան, Մի վառ փարոս նըրա համար, Չըմոլորի իր ճամփան: Սիրուն Թամարն ամեն գիշեր Այնտեղ կըրակ է անում, Եվ ըսպասում է անհամբեր Այնտեղ` մոտիկ դարանում: Ծըփում ծովն ալեծածան, Ծըփում է սիրտը տըղի. Գոռում է ծովն ահեղաձայն, Նա կըռվում է կատաղի: Եվ Թամարը սըրտատըրոփ Արդեն լըսում է մոտիկ Ջըրի ճողփյուն, ու ողջ մարմնով Սիրուց այրվում է սաստիկ: Լըռեց: Ծովի խավար ափին Կանգնեց սեւ-սեւ մի ըստվեր... Ահա եւ նա... իրար գըտան... Կասկածավո՜ր լուռ գիշեր... Միայն ալիքը Վանա ծովի Մեղմ դիպչում են ափերին, Հըրհըրելով հեռանում են Շըշունջներով անմեկին: Նըրանք ասես փըսփըսում են... Ու աստղերը կամարից Ակնարկելով բամբասում են Լիրբ, անամոթ Թամարից... Բամբասում են կուսի սըրտում... Ժամ է արդեն... ու կըրկին Մինն ալեկոծ ծովն է մըտնում, Մյուսն աղոթում եզերքին... «Ո՞վ է ջահել էն խիզախը, Որ հենց հարբած իր սիրով, Սըրտից հանած ահն ու վախը Ծովն անցնում է գիշերով։ Ծովն անցնում է մյուս ափերից Մեր Թամարին համբուրում... Աղջի՞կ խըլի նա մեր ձեռի՜ց... Ի՞նչի տեղ է մեզ դընում...»։ Էսպես ասին վիրավորված Կըղզու միջի ջահելներ Ու Թամարի ձեռքով վառած Լույսը հանգցրին մի գիշեր: Մոլորվեցավ խավար ծովում Լողորդ տըղան սիրահար, Ու բերում է հողմը, բերո՜ւմ Հառաչանքներն՝ «Ա՜խ, Թամա՜ր...»։ Մոտ է ձայնը. խոլ խավարում, Ժայռերի տակ սեպացած, Ուր ամեհի ծովն է գոռում, Մերթ կորչում է խլացած, Ու մերթ լըսվում ուժասպառ. «Ա՜խ, Թամա՜ր...»։ Առավոտյան ծովը ծըփաց, Ափը ձըգեց մի դիակ, Նըրա շուրթին, պաղ, կարկամած, Ասես մեռած ժամանակ Սառել էին երկու բառ. «Ա՜խ, Թամա՜ր...»։ Այն օրվանից սըրա համար Կըղզին կոչվեց Ախթամար։ 1891
Այն հայը որ ազգը փոխի և այլ ազգ դառնա Մահվան օրը հայ արցունքի նա չարժանանա
|
|
| |
ARTARAMIS | Дата: Четверг, 2010-11-11, 10.10.08 | Сообщение # 4 |
Генерал-полковник
Группа: A D M I N
Сообщений: 1411
Статус: Offline
| Ованес Туманян АХТАМАР Каждой ночью к водам Вана Кто-то с берега идет И без лодки, средь тумана, Смело к острову плывет. Он могучими плечами Рассекает лоно вод, Привлекаемый лучами, Что маяк далекий шлет. Вкруг поток, шипя, крутится, За пловцом бежит вослед, Но бесстрашный не боится Ни опасностей, ни бед. Что ему угрозы ночи, Пена, воды, ветер, мрак? Точно любящие очи, Перед ним горит маяк! * * * Каждой ночью искры света Манят лаской тайных чар: Каждой ночью, тьмой одета, Ждет его к себе Тамар. И могучими плечами Бороздит он лоно вод, Привлекаемый лучами, Что маяк далекий шлет. Он плывет навстречу счастью, Смело борется с волной. А Тамар, объята страстью, Ждет его во тьме ночной. Не напрасны ожиданья... Ближе, ближе... вот и он! Миг блаженства! Миг свиданья! Сладких таинств райский сон! Тихо. Только воды плещут, Только, полны чистых чар, Звезды ропщут и трепещут За бесстыдную Тамар. И опять к пучинам Вана Кто-то с берега идет. И без лодки, средь тумана, Вдаль от острова плывет. И со страхом остается Над водой Тамар одна, Смотрит, слушает, как бьется Разъяренная волна. Завтра — снова ожиданья, Так же искрится маяк, Тот же чудный миг свиданья, Те же ласки, тот же мрак. Но разведал враг жестокий Тайну любящих сердец: Был погашен свет далекий, Тьмой застигнут был пловец. Растоптали люди злые Ярко блещущий костер, Небеса молчат ночные, Тщетно света ищет взор. Не заискрится, как прежде, Маяка привет родной, — И в обманчивой надежде Бъется, бьется он с волной. Ветер шепчет непонятно, Над водой клубится пар, — И вздыхает еле внятно Слабый возглас: «Ах, Тамар!» Звуки плача, звуки смеха... Волны ластятся к скале, И, как гаснущее эхо, «Ах, Тамар!» звучит во мгле. На рассвете встали волны И примчали бледный труп, И застыл упрек безмолвный: «Ах, Тамар!» средь мертвых губ. С той поры мину ли годы, Остров полон прежних чар, Мрачно смотрит он на воды И зовется «Ахтамар». Пер. К. Бальмонт
Այն հայը որ ազգը փոխի և այլ ազգ դառնա Մահվան օրը հայ արցունքի նա չարժանանա
|
|
| |
|