|
Խաչիկ Դաշտենց ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ
|
|
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.42.09 | Сообщение # 11 |
 Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 31. ԱՌԱՋԻՆ ԳԻՇԵՐԸ
Այդ Գիշերը Գևորգ Չաուշը ինձ պահակ կարգեց անտառում։ Ահա գետնին երկարած կամ ծառերի բներին թիկն տըված պառկած են հայդուկները։ Պառկած են ամեն մեկը իր զենքը գրկած։ Ոմանք հարմար քարեր են դրել իրենց գլխատակին՝ վրան ուսապարկը իբրև բարձ։ Մեջքի վրա աժդահայի պես տարածվել է Սպաղանաց Մակարը։ Հոգնեց ծափպարից։ Խարույկի մոտ պպզելով կրակից հանեց կիսեփ խորովածի մի շաբան, վրայից թափ տվեց աժուխի կտորները և մոխրախաոն կերավ։ Մի հարված տվեց Գալեի մեջքին, մի թեթև հարված Փեթարա Մանուկի թիկունքին և Լաճկանցի Արթինի կողքից անցնելով, հոգնած շուռ եկավ նրանց մեջտեղ։ Պառկած է հանգիստ, գլուխը իր հբացանի խզակոթին դրած։ Հին է այդ հրացանը։ Նրա կոթը երկու անգամ նորոգել է Անդրանիկը՝ Տաղվրնիկի կիսամութ գոմում նըստած։ Չոլոն մեկնվել է Սպաղանաց Մակարի ոտքերի տակ, Արտոնքա Ջնդոյի կողքին։ Իսկ իր ծնկներին հանգչում է Ալադին Միսակի գլուխը։ Մորուք Կարոն և Արծիվ Պետռն հենց նոր քուն մտան մազոտ արաները իրենց վրա քաշելով։ Փեթարա Ախոն այնպես է պառկել, կարծես ինչ֊որ բան է փըսփըսում Մառնկա Պողեի ականջին, բայց իրապես փսփսա֊ ցողները Լաճկանցի Արթինը և Շենիքցի Մանուկն են։ Մանուկն ամուր գրկել է իր տասնոցը, իսկ Արթինը՝ Սմիթ ատրճանակը։ — Ա՜խ, թե քո տասնոցը կունենայի, — վերքին անգամ բավական լսելի ձայնով ասաց Լաճկանցի Արթինը և խռո՛վածի պես շուռ գալով, բազուկները ամուր ոլորեց ճակատի տակ։ Ծոծրակին երևում է մի մանգաղաձև վերք, որ արդեն սկսել է սպիանալ։ Սպիներ կան Ալիզոնանցի Մուքոյի և Մշեցի Տիգրանի թիկունքին։ Իսկ ո՞վ է հաշվել Սպաղանաց Գալեի, Փեթարա — Մանուկի և Փեթարա Ախոյի վերքերը։ Օ՜, եթե բաց անեք քեռի Մակարի թիկունքը։ Այնտեղ կան նոր սպիներ և կան հին սպիներ, որ մնացել են դեռևս հռչակավոր «Յոթ Գդալի» ժամանակներից։ Իսկ Շենիքցի Մանու՞կը։ Իսկ Չոլոն և Մորուք Կարապե՞տը։ Ապա վեր կաց կանգնիր, Փեթարա Իսրո, որ քո վերքերը հաշվեմ։ Իսրոն Գևորգ Չաուշի կապարճակիրն է։ Այն օրը, որ Գևորգ Չաուշը նրա հայրենի Փեթար գյուղը ազատեց բըռ֊ նակալ Յուսուֆից, Իսրոն զինվոր դարձավ նրան և իր մարմինը օծեց հերոսական վերքերով։ Մառնկա Պողեն ականջը հեռացրեց կապուտաչյա Ախոյից, շուռ գալով դեպի ձախակողմ, կարծես կամենալով նրան ասեի իսկ ես իմ կռուփով օգնեցի բալաքցի ավազակապետի ոչնչացմանը, նրա շքախումբը առաջնորդելով Շըմլակա կիրճի ամենանեղ տեղը և հանձնելով վրիժառու հայդուկների կատաղի գրոհին։ Քաջությամբ ինչո՞վ եմ քեզանից պակաս։ Ջնդոն էլ վերքեր ունի և Ալվաոինջու Սեյդոն էլ։ Ասորի Աբդելոն, որ բոլորովին վերջերս զինվորագրվեց, արդեն մի քանի թարմ դրոշմներ ունի իր մեջքին։ Բամբկու Մելոն էլ զերծ չէ վերքերից, ոչ էլ ձիապան Բարսեղը, կամ ՖրանկՄոսոն։ Կարկուտ Թադեի անրակը առաջին անգամ կարմիր ներկվեց Նեմրութի լանջին, երբ Աերոբ Աղբյուրից գաղտնի անզգույշ կրակում էր մի ժայռի չոքած։ Քուրդ Հասանոն կյանքը վտանգի տալով երկու անգամ մահից փրկել է Գևորգ Չաուշին։ Իսկ կարծում եք Ավրանա Արամ՞ը վերքեր չունի, կամ թեկուզ Ծուռխաչ Հազարիկը։ Այս հայդուկը դաշույնի մի ծուռ հարված ունի իր գոտկատեղում և ոսպաձև մի սպի փորի վրա։ Պատանքը տոպրակ է շինել և մտել մեջը։ Այդպես էլ քնած է։ Այդպես էլ գուցե մեռնի մոտակա կռիվներից մեկում, որովհետև կարճ է հայդուկի կյանքը. նա այսօր կա, վաղը՝ չկա։ Լուսնի շողքը մոլորվել է Մշեցի Տիգրանի մազոտ բլթակի վրա և փայլում է ինչպես մացառներում կորած հուլունք։ Նրա մի կողքին Ալվառինջու Սեյդոն է պառկած, մյուս կողքին՝ Ալիզռնանցի Մուքոն։ Սեյդոն ժպտում է քնի մեջ։ Երևի վանքի կռիվն է հիշում։ Մուքոյի զենքը չախմախլի էր։ Մի տարի առաջ նա գնաց Ալիզռնան, վաճառեց իր լծկանը և զինվեց մոսինով։ Արծիվ Պետոն էլ նոր զենք ունի և պառկել է հրացանը կրծքին սեղմած, ուսապարկը շալակին։ Նա հեռու է պառկած Մորուք Կարապետից և կարծես հեռվից ասում է նրան, «Է՜, Մորուք, Մորուք, դեռ ինչե՜ր պիտի անցնեն ու դառնան իմ ու քո գլխով»։ Առղա Զորիկն ու Ցրոնաց Մուշիկը քնել են մեջք-մեջքի տված։ Զորիկն իր աջ թևը դրել է գլխի տակ, ծածկելով Խաթավինի կռվում ստացած հին վերքի սպին։ Մուշիկի ճախ դաստակը Աղջնա վահանի ճակատին է հանգչում։ վահանի կողքին Բամբկու Մելոն է պառկել, գլուխը մի մեծ կրիայի կոտին դրած։ Լո-լո-լո՜. Հաջի Գևոյի հոգին Մանազկերտի սարերումն է։ Ահա նա պոկվեց Փրխուս գյուղից և գնաց միացավ Սերոբ Աղբյուրի խմբին։ Երազի պես հիշում է Մանազկերտի սարերը և լոլո է կանչում։ Հայդուկներից ոմանք նրան հենց այդպես էլ կոչում են — Լոլո Հաջի։ Կեսգիշերից առաջ եկավ Կամե Գասպարը։ Նա էլ իր «լոլոն» ունի։ Հիշում է, թե ինչպես կարմիրգլուխ ասկյարները բռնեցին իրեն Խոզվանքի ճանապարհին և հինգ փթանոց յուղով լի կճուճը պարանոցից կապած, քշեցին սարեսար, ստիպելով հայտնել ֆիդայիների թաքստոցը։ Ասկյարները Գիշերը սարի վրա կրակ վառեցին և նրա վրա մի զինված ասկյար պահակ դնելով, հոգնած քուն մտան։ Սասունցին մազե պարանը կամցուկ հանեց թևերից, ձեռքը գցեց ասկյարի վզին, խլեց նրա հրացանը և փախավ։ Այդ զենքն է այժմ նրա մոտ և դաշույնի մի դաժան հարված թիկունքի վրա։ Այդ հայդուկներից ամեն մեկը վերքերի և հին ու նոր սպիների մի թանգարան է։ Նույնիսկ Ալադին Միսակը, որ Գևորգ Չաուշի երգիչն է, մի քանի հիշատակներ ունի ֆիդայական կռիվների. ձախ ականջի կեսը չկա։ Կարճաթև աբայով ծածկել է թիկունքը, գլուխը Չոլոյի ծնկներին դրած։ Բոլորից հեռու Ծուղրուղու Շմոն է տարածվել։ Սրա ականջները թեև կռիվներից անվնաս են, բայց երկուսն էլ դեղնած։ Պառկել է երկու կոճղերի մեջտեղ։ Գլուխը չի երեվում, իսկ մի ականջը կարծես կոճղին կպած փչակ լինի։ Շմոն զայրացած է աշխարհի դեմ և մի ականջը գետնին սեղմած, մյուսը տնկած դեպի երկինք, սպասում է, որ արդարությունը մի առավոտ կարմիր աքաղաղի պես երևա աշխարհի տանիքին՝ բարձրագոչ շեփորելով, թե «Ռանչպար Շմո, ինչու ես պառկել Մառնիկի պաղ անտառում, ես եկա : վեր կաց, գնա քո պահած սերմը ցանիր քո երազած Հայաստանի դաշտերում»: «Բրինդարը» պառկել է իր անծուխ խարույկի առաջ։ Միակ զինվորն է, որ ոչ մի սպի չունի։ Պառկել է մեջքով դեպի կրակը, կարծես ամաչելով իր ընկերներից։ Դիմացը անտառն է և լուսնի ցոլքը ծառերի բներին։ Նույնիսկ ծառերը վերք ունեն, իսկ ինքը չունի։ Կապարճակիր Իսրոյից և Հասանոյից ոչ հեռու, տերևախիտ կաղնու ոստոտ բթամատի վրա կիսաթեք հանգչում է Գևորգ Չաուշը։ Նրա հագուստը նույնիսկ ավելի անշուք է, քան իր զինվորներինը։ Կրծքին ունի խաչկապ փամփշտակալներ, երեք կարգ էլ մեջքի կողմից։ Մի թևը դրել է հեռադիտակին, իսկ մյուսը՝ «Արաբոյի» վրա։ «Արաբոն» իր զենքըն է։ Այդպես է կոչել իր հրացանը, ի հիշատակ Արաբոյի, որի զինվորն է եղել։ Հայդուկապետի պայուսակը երեք աչք ունի. մի աչքում կորեկալյուր է պահում, երկրորդում՝ գլգըլ, իսկ երրորդի մեջ՝ չորթան, որ նեղ ընկած միջոցին բաժանի իր զինվորներին։ Այդ պայուսակը սովորաբար Մառնըկա Պողեն է շալակում, որ թե հասակով և թե դիմագծերով շատ նման է իրեն։ Ֆիդայու ամեն մի վերքը, ամեն մի սպին դրոշմ է բռնակալության դեմ մղած անթիվ կռիվների։ Իսկ Գևորգ Չաուշի կռիվները շատ են։ Կռիվներ Սպաղանքի, Խոծոծի և Տատրակի մոտ։ Կռիվներ Իշխան–ձորում և ս. Աղբերիկի վրա։ Կըռիվներ Շմլակի Կարմիր ալուջների ձորում։ Ընդամենը մի ամիս առաջ ՛էր, որ նա հիմնահատակ բնաջնջեց Գեղաշենի ռես Ավեի գերդաստանը, մի կաղլիկ մանուկ թողնելով իբրև նմուշ նրա բովանդակ տոհմից: Ուղիղ երեսուն և վեց հոգի են Գևորգ Չաուշի հայդուկները, ամեն մեկը մի տարբեր դիրքով և կերպարանքով պառկած։ Ընչանցքների ինչպիսի բազմազանություն. և ցից բեղը կա, և կախ ընկածը, և ոլորածը։ Սրանք են իմ սիրած դասերը։ Սա է այն այբուբենը, որ ես եկել եմ սովորելու։ Ոմանք քնած են, իսկ ոմանք նոր նիրհեցին։ Բայց մի՞թե քուն կա հայդուկի աչքին։ Տեսե՜ք, քեռի Մակարը արթնացավ։ Իմ կողքով ծանրաքայլ անցնելով, գնաց դեպի աղբյուրը։ Խմեց և թաց բեղերը քամելով, նորից պպզեց կաղնեփայտի հանգած կրակի մոտ։ Խառնեց տաք մոխիրը։ Մի քանի պատառ փայծախ էր մնացել կրակի տակ։ Փչեց վրայի ածուխները և կերավ։ Ապա ուղղեց մեջքի փամփշտակալները, ստուգեց զենքը և նայեց երկնքին։ Բույլքը ելել էր։ Շուտով կարթնանան կապուտաչյա Ախոն և Փեթարա Մանուկը։ Կելնեն Ալիզռնանցի Մուքոն և Աբդելոն Ասորի։ Մորուք Կարոն էլ ոտքի կելնի, Արծիվ Պետոն էլ։ Կբարձրանան քուրդ Հասանոն և Սեյդո Պողոսը։ Ջնդոն էլ շարժվեց։ Նստել է ծունկը ծնկին, գլխին թաշկինակ ծայրը աջ ականջին կախ, չորստակ փամփշտակալները կրծքին, հրացանը կողքին պահած։ Ժամն է, որ արթնանան Մշեցի Տիգրանը, Բամբկու Մելոն և Մառնկա Պողեն։ Աողա Զորիկը գլուխը բարձրացրեց, նայեց Արտոնքա Ջնդոյին, մի հայացք նետեց Ավրանա Արամի և Ցրոնաց Մուշիկի կողմը և աչքը հայդուկապետի վրայով սահեցնելով կանգ առավ իր կողքին պառկած Աղջնա Վահանի վրա։ Շուտով նրանք էլ կարթնանան։ Կարթնանան Ֆրանկ֊ Մոսոն, Լաճկանցի Արթինը և Գալեն։ Իսկ երբ Չոլոն շարժվեց՝ Ալադին Միսակը ոտքի վրա է։ Ոտքի կելնեն Փեթարա Իսրոն, Կարպուտ Թադեն և Շենիքցի Մանուկը։ Եվ Ծուռխաչ Հազարիկը։ Եվ «Քրինդարը»։ Եվ Լոլո Հաջին։ Իսկ Կամե Գասպարը վաղուց չկա։ Ադամամութն էր, երբ նա մեկնեց՝ ճանապարհին իր ծխամորճը թափ տալով Կուրավա Շմոյի ականջի մեջ, կարծելով, թե ծառի փչակ է։ Քիչ այն կողմը ինչ–որ փռշտոց է լսվում։ Դրանք Գևորգ Չաուշի և իր մի քանի հայդուկների ձիերն են։ Թամբած են և խուրջինները կապած։ Ամեն րոպե նրանք կարող են ցատկել դրանց թամբերին և սլանալ խավարի կամ կիսամութի մի֊ ջով։
32. ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ Պահակության հաջորդ շաբաթը Գևորգ Չաուշը ինձ պատվիրեց գնալ Դաշտի գյուղերը ալյուրի մաղ բերելու։ Շատ զարմացա այդ պատվերի համար։ Նրա խնդրածը այնքան հա֊ սարակ բան էր, որ ես նույնիսկ անհարմար գտա, որ Չաուշը ինձ պես երիտասարդին այդպիսի հանձնարարություն է տալիս։ Վիրավորվեցի իբրև տղամարդ։ Ես դեռ քիչ բան գիտեի ֆիդայիների առօրյայի մասին։ Մտածում էի, թե միգուցե ալյուր ունեն պահած որևէ տեղ, պետք է շտապ հաց թխվի և մաղ է հարկավոր։ Լսել էի մանավանդ, որ կռիվներից առաջ ֆիդայիները մեծ քանակությամբ հաց են թխում և թաքցնում այն տեղամասի տարբեր մասերում, ուր պետք է տեղի ունենար գալիք ճակատամարտը։ Բայց ճանապարհին սոսկալի մտքեր պաշարեցին ինձ։ Արդյոք Չաուշը մի չար դիտավորություն չունե՛՛ր նորից առիթ ստեղծելու, որ ես հանդիպեմ կանանց և ենթարկվեմ աղե֊ տաբեր փորձությունների։ Միթե նա չգիտի, որ մաղը սովորաբար կանայք են օգտագործում։ Ինչու նա ինձ կապեց տղամարդուն ոչ վայել այդպիսի մի գործի հետ։ Եթե նա ինձ հանձնարարեր բեռներով ալյուր տեզափոխել հայդուկների համար, ես սիրով հանձն կառնեի այդ ամբողջ պաշարը մեջքով փոխադրել իր ուզած տեղը, ուզած հեռավորությունից։ Իսկ մաղն ի՞նչ է> որ տղամարդը իրեն հպարտ զգա մաղ բերելու համար։ Այն էլ ինձ պես հայդուկը, որի պատանքը արդեն չափված–դրված է իր պայուսակի մեջ։ Բայց ինչ արած, կյանքում լինում են պահեր, որ մարդ ստիպված է գնալ նաև մաղի ետևից։ Շատ մարդիկ անցան, բայց ոչ մեկը մաղ չէր ծախում։ Սկսեցի վերհիշել, թե որ գյուղերում բարեկամներ կամ ազգականներ ունեմ։ Նրանցից որևէ մեկի մաղը կվերցնեմ և շտապ կտանեմ Գևորգ Չաուշին։ Հիշեցի, որ Տերգևանք գյուղում մորաքույր ունեմ։ Հայտնի հաց թխող է։ Կմտնեմ մորաքրոջս տուն, նրա ալյուրի մաղը կվերցնեմ և կվերադառ՛նամ Մառնիկի անտառը։ Եթե այդ էլ չեղավ, կգնամ Բերդակ և կփնտրեմ այն բերդակցու տան մաղը, որի սամիրով ճաշը կերել էի հողաչափի ժամանակ։ Տերգևանքը հայտնի ֆիդայի Մխո Շահենի գյուղն էր։ Իմ որոնած տունը գյուղի ծայրին էր, և դուռը՝ բաց։ Մշեցիք աշխատանքի գնալիս դռները չեն փակում։ Ներս մտա։ Ուղիղ իմ դիմաց պատից կախված էր իմ մորաքույր Ռեհանի բավական խոշոր մաղը։ Տանը ոչ ոք չկար։ Մաղը պատից ցած առա և հանգիստ քայլերով ելա շեմքից, դուռը բաց թողնելով այնպես, ինչպես որ կար։ Հպարտ քայլում եմ ճանապարհով, շտապելով Բերդակի մոտով հասնել Մառնիկի սարը և ներկայանալ Գևորգ Չաուշին։ Սակայն Բերդակին չհասած հրաձգության ձայն լսեցի։ Տեսնեմ՝ անթիվ–անհամար քրդեր և օսմանլոլ զորք Բերդակի մոտ կռվի են բռնվել մի քանի ֆիդայիների հետ։ Երկուսին ճանաչեցի» մեկը Գևորգ Չաուշն էր, իսկ մյուսը՝ Գալեն։ Անհավասար կռիվ էր, և Գևորգն ու Գալեն շատ նեղն էին ընկած։ Երբ ավելի մոտեցա, տեսա մի երկրորդ քարաժայռի ետև դիրք մտած կրակում են Մառնկա Պողեն, Ալվառինջու Սեյդոն և Մշեցի Տիգրանը։ Բամբկու Մելոն էլ այնտեղ էր։ Նա և Ջնդոն փոխնեփոխ կրակում էին մի հրացանով։ Ընդամենը մի քանի ժամ չկար, որ բաժանվել էի և հանկարծ վերադարձիս ճանապարհին դեմ եմ առնում մի կատարյալ ճակատամարտի։ Ես անմիջապես խլեցի սպանված զինվորներից մեկի հրացանը և շտապեցի միանալ ֆիդայիներին՝ առանց իմ մաղից բաժանվելու։ Հենց որ մոտեցա Գևորգ Չաուշին և Գալեին՝ որոտաց ուժգին համազարկ։ Ուշադրություն գրավելու համար, թե խորամանկությամբ, ես մաղը վեր բարձրացրի, որոտաց երկրորդ համազարկը։ Մաղը տարա դեպի աջ և դեպի ձախ համապատասխանորեն թեքելով իմ գլուխը։ Մաղի ամեն մի շարժումին հետևում էր մի համազարկ։ Ու հանկարծ թանձր մշուշ իջավ լեռան վրա։ Ես մաղը մի քանի անգամ մշուշի միջով աջ ու ձախ տարա և բարձրացրի վեր։ Եվ ի՜նչ, թշնամին խուճապահար ետ դարձավ։ Երկու հազարից ավելի թուրքեր և քրդեր աղաղակելով սկսեցին փախչել։ Ու բերնեբերան տարածվեց սուլթանի զորքի մեջ և ամբողջ Մշո դաշտում, թե Գևորգ Չաուշի կողքին երևացել է մի մարդ՝ ձեռքին վահանի նմանությամբ մի նորահնար զենք, որ անխոցելի է գնդակների դեմ։ Որ եթե այդ մարդը խաղում է այդ գործիքի հետ կամ մատներով դիպչում նրան, երկնքից կրակ է թափվում։ Որ ֆիդայիները սուլթանի զորքի դեմ պաշտպանվում են մաղի ձևով շինված մի կլոր զենքով։ Պատմում էին, որ նույնիսկ աստվածն է պաշտպան կանգնում հայ ֆիդայիներին՝ վերևից մշուշ իջեցնելով լեռ՜ ներին, որի միջից միայն այդ մազանման գործիքն է երևում և Գևորգ Չաուշի գլուխը, կողքին՝ զենքը բռնած այդ հսկա մարդու կերպարանքը… Որ ոչ միայն Գևորգ Չաուշի, այլև նրա բոլոր հայդուկների պարանոցից զորավոր հմայիլ է կախված։ Եվ երգեր հորինեցին Գևորգ Չաուշի վրա, նրան դարձնելով առասպելական հերոս, թե նա այնքան քաջ է, որ թըշնամու գնդակները մաղով է ժողովում։ Ու տերգևանքցի իմ խեղճ մորաքրոջ մաղի հետ կապված Բերդակի կռվի այդ զարմանալի պատմությունը գնաց հասավ սուլթան Համիդի ականջը, օսմանյան կայսրության բոլոր ծայրամասերը թնդացնելով հայ ֆիդայիների անօրինակ խիզախության համբավով։ Մառախուղը գնալով այնպես թանձրացավ մեր շուրջը, որ մենք ապահով կարող էինք հեռանալ Բերդակի սարից։ Իմ մաղը մի անգամ էլ հաղթական բարձրացավ օղի մեջ, փայլեց արևի տակ և անհետացավ մշուշում, Գնալու ժամանակ նկատեցինք, որ Գալեն ծանր վիրավորված էր թևից։ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն նրան Խութա սարերով տարան դեպի Սասնո կողմերը։ Ալվառինջու Սեյդոն իմ հրաշագործ մաղը ձեռքին Բամբկու Մելոյի հետ բարձրացավ դեպի իր քերծը, իսկ ես և Գևորգ Չաուշը բռնեցինք Ֆարխինի ճամփան։ Ֆարխինում Գևորգը ծանոթ լրաբերներ ուներ, որոնք տեղեկացրին իրեն, թե ռոմի թուրքերը շատ մտահոգված են հայերի նորահնար զենքով և այդ կապակցությամբ նույն օրը Ֆարխինի մեջ օսման սպաների գաղտնի ժողով կա։ Հայդուկապետը ծպտվեց թուրք սպայի հագուստով, ինձ էլ ասկյարի շոր հագցրեց և երեկոյան մտավ սպաների ժողովասրահը։ Բոլորը ոտքի ելան, բարևեցին և խնդրեցին, որ ինքն էլ մասնակցի ժողովին։ Հարցրին իրեն. — Որտեղի՞ց կուգաս։ — Վանից կուգամ և Պոլիս կերթամ, — ասաց Գևորգը։ — Երևի լսած կաք Բերդակի կռվի և Գևորգ Չաուշի նորահնար զենքի մասին։ — Լսած կամ» — Վանքի կռվից հետո դա ամենաահեղ ղենքն է, որ հնարել են հայերը Գևորգ Չաուշի ղեկավարությամբ։ — Այո, այդ առթիվ սուլթանը շատ մտահոգ է։ — Եվ, երևի, այդ գործով էլ Պոլիս եք կանչված։ — Այդ արդեն իմ և սուլթանի գիտենալիք գործն է, — կարճ կապեց Գևորգը։ — Դե, նստիր, նստիր, քո ներկայությունը մեր ժողովին շատ կարևոր է և սլատվավոր։ — Սեղանի վրա միայն մե՛կ օրակարգ կա, — ասաց նախագահը։— Գևորգ Չաուշի գլուխը բերողին հազար կարմիր ոսկի կա. այդպես է խոստացել սութլան Համիդը։ Ձեզ ո՞վ պիտի բերե Գևորգ Չաուշի գլուխը, — հարցրեց ժողովի նախագահը սպաներին։ Բոլոր սպաները ապշած իրար երես նայեցին։ Որևէ մեկը չհամաձայնեց։ Լռեցին ամենքն էլ։ — Ո՞վ պիտի բերե, — նորից հնչեց նախագահի ձայնը։ Քիչ հետո Գևորգը մատ բարձրացրեց. — Ես պիտի բերեմ Գևորգ Չաուշի գլուխը, պարոն նախագահ, — ասաց Գևորգ Չաուշը։ — Դու՞ք... չեմ կարծում. — Չե՞ս կարծում... Ա՛ռ, սա Գևորգ Չաուշի գլուխն է, — ասաց հայդուկապետը դեպի նախագահը երկարելով իր գըլուխը, — այդ Հազար ոսկին էլ տար դիր քո կնկա վարտիքի մեջ։ Սարսափ տիրեց բոլոր սպաներին։ Գևորգ Չաուշն ասաց իր խոսքն ու քայլեց, ես էլ ետևից դուրս եկա։ Ֆարխինից վերադարձին իմացանք, որ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն վիրավոր Գալեին ճանապարհին իջեցրել էին Ղասմբեկի քյոշկը և ապավինել նրա կնոջը՝ Ջեմիլի խնամքին, որը հանձն էր առել բուժել վիրավոր Գալեի թևը։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.44.59 | Сообщение # 12 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 33. ԻՄ ՊԱՇՏՈՆՍ է ՓՈՒՔՍ ՓՉԵԼ Մաղի պատմությունը այնպես էր ոգևորել Գևորգ Չաուշին, որ կարծում էր, թե ես ամեն գործի ընդունակ եմ։ Մի օր կանչեց թե՝ մի շատ հեռու տեղ պիտի երթաս։ — Որտե՞ղ, — հարցրի։ — Բերդաքաղաք, գուցե և ավելի հեռու։ Բերդաքաղաք նա Կարս քաղաքին էր ասում։ Ասաց, որ պետք է գնամ փամփուշտ բերելու։ Բացատրեց, թե այնտեղ հասնելիս ո՛ր փողոցի ո՛ր անկյունում ո՛վ պիտի դիմավորի ինձ։ Տվեց նաև մի քանի օգտակար խորհուրդներ ճանապարհի համար, որոնցից մեկը «էշն ընկել է գլգըլ պայմանական խոսքն էր, որ նշանակում էր թե՝ զգու՜յշ, այստեղ համիդիե կա։ Կարգադրության դեմ առարկել չէի կարող։ Այդ արդեն տղամարդուն վայել գործ էր և ես պարտավորվեցի մեկնել։ Ինձ հետ դրեց նաև Մշեցի Տիգրանին, այն երիտասարդ հայդուկին, որ աոաջին օրը համարձակ տնտղել էր իմ մեջքը իմանալու, թե ես լա՞վ մատաղացու եմ, թե ոչ և հեռվից իմ Հասակը չափելով, երեք արշին կտավ էր տվել ինձ պատանքի Համար։ Տիգրանը դաշտեցի քաջ տղամարդ էր Վարդենիս գյուղից։ Հմուտ լեռնագնաց էր և շալակը ծանր բեռների վարժված։ Միաժամանակ լավ քրդախոս էր և ավելի քաջատեղյակ երկրի պատմությանը և սովորույթներին, քան ես։ Մի թերություն ուներ. երբեմն արագ բռնկվում էր՝ նետվելով վտանգավոր արկածների մեջ։ Տիգրանն ասում էր, որ իրենք Սասունից են տեղափոխվել Դաշտ և իր մեջ միահյուսված են սասունցու աներկյուղ նկարագիրը և մշեցու տաքարյուն բնավորությունը։ Մի բանից էր խստորեն դժգոհում. Հոնքերը և այտերի կարմրությունը կանացիական էին և նա իր թավ բեղերը հաճախ դեպի վեր ոլորելով, աշխատում էր մեղմացնել այդ քնքշությունը։ Փոխեցինք մեր ֆիգայական հագուստը, հագանք հայ գեղջկական շորեր և ճամփա ելանք։ Ես՝ առանց զենքի, իսկ Տիգրանը փորի վրա իր տասնոց ատրճանակը կապած։ Մենք ընտրեցինք մի դժվար ուղի, որ ոչ մի հայդուկ մինչև այդ անցած չկար։ Ոզմի, Մոկսի և Շատախի սարերով պիտի թափանցեինք Բերկրի, այնտեղից՝ Բերդաքաղաք։ Այդ տաժանելի ճանապարհը թեթևացնելու և, մասամբ էլ, երևի, ինձ իր գիտությամբ զարմացնելու համար, Տիգրանը ասում էր, որ այդ ճանապարհով մոտ երեք հազար տարի առաջ հելեն զորավար Քսենոֆոնն է իր զորքը Բիթ֊ լիս քաղաքի լեռնանցքով իջեցրել Մշո դաշտ, հասնելով մինչև իրենց գյուղի սահմանները։ Մշեցի Տիգրանը կարճկանցի մի ծանոթ ուներ։ Նա մեզ զգուշացրեց, որ թեև այդ ուղղությունը նախընտրելի է, բայց զուրկ չէ վտանգներից։ Կարճկանցին կլայեկագործ էր և փուքս փչող ու պղինձ մաքրող էր որոնում, որ իր հետ գնան այդ կողմերը, ամաններ կլայեկելու։ Ես փուքս փչող դարձա, իսկ Մշեցի Տիգրանը համաձայնեց դառնալ պղինձ մաքրող։ Հետևյալ առավոտ ընկերս շալակեց պղինձը, կարճկանցին վերցրեց կլայեկն ու հացի կապոցը, իսկ ես՝ փուքսահանը, և բըռնեցինք Ոզմի ճամփան։ Ոզմը հայկական մեծ գյուղ էր քարքարոտ մի բլուր ի վրա, ձորի մեջ։ Շրջապատված էր Բարվարի քրդերով։ Այդ ամբողջ գյուղը ծագել ու ճյուղավորվել էր հին ու հերոսական մի տոհմից։ Սրանք իրենց գյուղը դրսից աղջիկ չէին բերում, որ իրենց տոհմական արյունը չխաթարվի։ Ոզմեցիք արհեստով թաղիքագործ էին։ Դեռևս 1Տ֊րդ դարից Ոզմը եղել էր հայ ռազմիկների արծվաբույնը։ Սակայն Բարվարի քրդերը կապալ էին դրել ոզմեցոց վրա։ Ոզմեցի քաջակորով Լաթոն իր հայրենակիցներին կազմակերպելով կռվի էր ելել քրդական իշխանավորների դեմ և Ոզմը ազատագրել ճնշումից ու հարկերից։ Պարտված աղաները թուղթ էին ուղարկել ոզմեցի Լա թոյին, Ոզմը ճանաչելով իբրև հայկական անկախ ազնվապետություն։ Կարճկանցին մեզ տարավ ոզմեցի Լաթոյի տունը։ Սրանք ամբողջ ընտանիքով գզրար էին։ Տանուտեր Լաթոն և տան բոլոր տղամարդիկ հագած էին բրդոտ աբաներ առանց թևերի, լայն շալվարներ առանց գրպանների և մինչև ծնկները քաշած մազե գուլպաներ։ Թոնիրը երկրորդ հարկումն էր և կախովի։ Տակը անասունների գոմն էր։ Մեզ հյուրասիրեցին ձավարի փլավով։ Ուտելու ժամանակ գզրար Լաթոն ասաց. «Կանթ, խասքաշի վրեն պսպղուն չկա»։ Տանտիկինը պատասխանեց. «Դիք, պսպղուն վանք ի»։ Կարճկանցին ասաց, որ դա ոզմեցիների ծածկալեզուն է. նշանակում է՝ «Կնիկ, փլավի վրա յուղ չկա», իսկ կինը թե՝ «էրիկ, յուղի սակավություն է»։ Ոչ միայն յուղի սակավություն էր, այլև այգ գավառի մեջ անկողին գործածելու սովորություն չկար։ Բոլորը պառկում էին թոնրի շրթին, իրենց վրա քաշելով հաստ թաղիքներ։ Մենք էլ այդպես գիշերեցինք, մեզ վրա առնելով մեկական թաղիք, որ գզրար Լաթոն էր պատրաստել՝ հետը խառնելով նաև արջի բուրդ։ Գլխներիս տակ դրեցինք խոտով լցված գնդաձև բարձեր, այնքան կոշտ ու ծանր, որ դժվարությամբ էին շարժվում։ Աքլորականչին Տիգրանը պղնձե մեծ ամանի մեջ ավազ լցրեց, վրան փռեց մի թաց շոր և բոբիկ ոտներով մեջը մըտավ, սկսեց եռանդով աշխատել։ Ես փուքսահանը գործի դնելով թեժացրի կրակը, կարճկանցի վարպետին հրավիրելով կլայեկ զարկել։ Մինչ նա առաջին ամանը կավարտեր, մշեցին արդեն մտել էր չորրորդ պղնձի մեջ։ Շատ ոզմեցիք հավաքվեցին գզրար Լաթոյի տուն և մենք մինչև կեսօր բոլորի պղինձները կլայեկեցինք։ Կարճկանցի վարպետն ասաց. «էսօր ծերունին տուն չէ», որ իրենց ծածկալեզվով նշանակում էր. «Էսօր մեր գործը հաչող է», և մենք այդ հաջողությամբ էլ Ողմից դուրս դալով՝ բռնեցինք Մոկսի կածանները։ Բույլ–բույլ երփներանգ ծաղիկներ ներկել էին քար ու քարափ։ Մի խումբ մոկաց բանջարքաղ աղջիկներ, ոտքերը ժայռից կախած, հաց էին ուտում ճանապարհին, մեկը մյուսից֊ գեղեցիկ և բոլորը կարմիր սոլերով։ — Ախպեր ջան, ի՜նչ կլինի մեր ոտքերը իրարից բաժանես, խառնվել են իրար, — կլայեկագործին դիմելով ասաց մի չարաճճի աղջիկ։ — Կարմիր սոլեր ենք հագել ու մեր ոտքերը խառնվել են, օգնի՛ր, որ մեր ոտքերը գտնենք, — ավելացրեց մեկ ուրիշ չարաճճի։ — Մենք երեք ենք, մեզանից որի՛՛ն եք ուզում, որ ձեր ոտքերը իրարից բաժանի։ — Փուքս փչողը։ — Ոչ, կլայեկ զարկողը, — պոռթկաց կողքի կարմրաթուշ ընկերուհին։ — Պղինձ մաքրողը, — այս ու այն կողմից բացականչեցին գեղջուկ աղջիկները, իրենց ոտքերը ավելի խճճելով իրար։ Կարճկանցին մոտեցավ և ձեռքի վարոցով թեթև հարվածեց նրանց սրունքներին։ — Վա՛յ, ախպեր ջան, դու որ չլինեիր, մեր ոտքերը կըխառնվեին իրար, — հրհռացին մոկաց հարսները, ոտքերը արագությամբ փախցնելով ժայռից։ Մոկսը ձորի մեջ էր, գետի ափին։ Անցանք Մոկսը և Առնոսի լեռնանցքով շարժվեցինք դեպի Շատախ։ Մոկսի և Շատախի մարդիկ սասունցիների պես էին հագնված։ Կեսգիշերով հասանք ճնուկ և օթևանեցինք գյուղապետի տանը, որի ամաններին թիվ ու համրանք չկար։ Մոտ հարյուր տարեկան էր ռես Կարապետը և այնքան հարուստ, որ կարող էր միանգամից հյուրընկալել հարյուր ձիավոր։ Երկու օրում հազիվ կարողացանք նրա բոլոր պղինձները կլայեկեր Իմ փուքսահանը փչացավ և ես ստիպված եղա բերանով փչել գործի դնելով իմ այտերի ու թոքերի ամբողջ զորությունը։ Ռես Կարապետը շատ գոհ մնաց մեր ծառայությունից և մեզ թմբուկներով ճանապարհ դրեց դեպի հաջորդ բնակավայրը, Բրդոտ արաներ և շալե վարտիքներ հագած երեք թմբկահար հաղթական գնում էին մեր առջևից, որոնց թմբուկների կաշին արջի մորթուց էր շինված և շատ ուժեղ ձայն էր արձակում։ Մեկի կաշին լրիվ մշակված չէր և արջի պոչը վեր ու վար էր անում թմբուկի տակից։ Մեր առաջնորդը ռես Կարապետի հարևանն էր՝ Գիլո անունով, որ ձեռքով մի քանի արջ ու գայլ էր խեղդել Շատախի անտառում։ Արշավի ընթացքում Գիլոն հանկարծ դադարեցրեց թըմբկահարությունը և մեզ ցույց տվեց Մեդնքար կոչվող մի քարայր, որտեղ ժամանակին պատսպարվել էր Խանասարի կռվի հերոս Սևքարեցի Սաքոն՝ շատախցի մի խումբ հայդուկների հետ։ — Ո՞վ էր Սաքոն, — հարցրի։ — Ռուսաց Հայաստանի Սև Քար գյուղից էր։ — Այդքան հեռվից մեր երկի՞րն էր եկել և ապրում էր քարայրու՞մ։ — Սաքոն իր ազգի և աշխարհի բոլոր հալածվածների համար գլուխը դրած մի խենթ էր, դարդիման մի դերվիշ, որ կռվի դաշտում զենք էր բանեցնում, իսկ բանտի մեջ՝ սազ։ Մեր կողմերում երգ կա նրա մասին. «Որտեղ տեսա Սևքարեցի, քո պատճառով շատ սիրեցի»։ — Իսկ մենք մի՞թե խենթ չենք, — նկատեց Մշեցի Տիգրանը և ընչացքները կարմիր այտերին ոլորելով, հրամայեց թմբուկները զարկել։ Գիլոն ուժգին թմբկահարությամբ մեզ հասցրեց Թաղ, որ Շատախի կենտրոնն էր։ Թաղում մնացինք երեք օր, շատ ամաններ կլայեկելով։ Ապա անցանք Ծաղկավանք և հռչակավոր Փեսան–Դաշտով շարժվեցինք առաջ։ Այնքան լավ էինք աշխատել, որ մեր համբավը հասել էր լեռնական քրդերին։ Նրանք եկան և մեզ տարան իրենց սարերը։ Ես առաջվա պես եռանդով փուքս էի փչում, Տիգրանը մաքրում էր պղինձները, իսկ կարճկանցի վարպետը կլայեկ էր զարկում։ Մեր մասին իմացավ Մոկաց գավառի մեծանուն իշխան Մուռթլա Բեկը, որ ոզմեցի Լաթոյի հետ աշխատում էր հիմնել քուրդհայկական մի անկախ պետություն։ Բեկի խանումները հերթով բերում էին իրենց կաթի և մածնի ամանները, ամեն տեսակի ու չափսի, և մենք բոլորին գոհ էինք ձգում: Խանումներից մեկը, Չալխի անունով, նունիսկ սիրահարվեց Մշեցի Տիգրանին. — Մյուս տարի դարձյալ եկեք, — ասաց Չալխին բաժանվելիս։ — Մեր գործը կլայեկ զարկելն է, խանում, իհարկե կըգանք, — ասաց Տիգրանը։ Նա հառաչելով վերցրեց իր պղինձը, կարճկանցին իր կլայեկն ու հացի շալակը, իսկ ես փուքս փչելու գործիքը, և նորից ընկանք ճանապարհ։ Մի նեղ ձորի մեջ մեզ բռնեցին.. — Ու՞ր կերթաք, — հարցրին։ — Չե՞ք տեսնում, որ կլայեկ զարկող ենք և պղինձներ մաքրելու կերթանք, — նեղացած խոսեց կարճկանցին։ — Սա իմ փուքս փչողն է, իսկ սա՝ իմ պղինձ մաքրողը։ Ռես Գենջոյի խանումն է մեզ կանչել։ — Ո՞ր սարից եք գալիս։ — Մուռթլա Բեկի։ Կարճկանցի վարպետի համարձակ խոսքը համիդիե ձիավորների ուշադրությունը ցրեց։ Նրանք քառատրոփ հեռացան, ոչ մի կարևորություն չտալով մեզ։ Ճանապարհին ինքս ինձ մտածում էի. փուքս փչող էլ դարձա։ Մտքումս խնդում էի Մշեցի Տիգրանի վրա, որ պղնձամանը մեջքին կապած կռացած գնում էր կարճկանցի կլայեկագործի ետևից։ Ֆիդային ինչե՜ր ասես պատրաստ չի կատարելու ի սեր նպատակի։ Ռես Գենջոյի խանումը մեզ շատ սիրալիր ընդունեց և մի շաբաթ պահեց իր օբայում։ Նա նույնպես սիրահարվեց՝ բայց կարճկանցի վարպետին։ Այսպես հաջող անցավ ամեն ինչ, թե չէ կարող էին մեզ բռնել և առաջնորդել Բաղեշի բանտը, այս անգամ անշուշտ հարյուր և մեկ տարվա բերդարգելության սպառնալիքով կամ կախաղանի։ Առհասարակ ամեն արհեստ պիտանի է կյանքում, նույնիսկ փուքս փչելը։ Մենք Վան չմտանք։ Քաղաքն իր այգեստանով մնաց արևմուտք։ Կարճկանցի կլայեկագործը մեզ Հայոց ձորով ապահով հասցրեց Արջակի տակ և վերադարձավ Կարճկան, իր հետ տանելով պղինձն ու փուքսահանը։
34. ՓՈՒՔՍ ՓՉԵԼՈՒ ՓՈՐՁԱՆՔԸ Ես և Մշեցի Տիգրանը Ալյուր գյուղի մոտով շարժվեցինք դեպի Պստիկ Գեղ։ էս Տիգրանը մոտակայքում մի բրուտանոց տեսավ, թե՝ — Եկ, մտնենք մի բղբղիկ առնենք ճանապարհի համար։— Ու սկսեց մի գլուխ գովել վանեցի բրուտներին, նրանց շինած ամանները համարելով ամենալավը աշխարհում։ Բղթղիկ կամ պդջռւր ասածդ ջրի փոքրիկ կուժ է, որ խըմելու ժամանակ բղբղալով ձայներ է հանում։ Ես առարկեցի՝ ասելով, թե բրուտանոցում աման չեն վաճառում, դրա համար հարկավոր կլինի շուկա գնալ։ — Քո ի՞նչ գործն է, ես բղբղիկը հենց էս բրուտի արհեստանոցից կառնեմ, — համառեց իմ ուղեկիցը։ Ինչպես եղավ՝ համաձայնեցի, որովհետև երկար ճանապարհ էինք անցնելու և մեզ իսկապես կավե մի փոքրիկ ջրաման էր պետք։ Երանի չմտնեինք այդ բրուտանոցը։ Այդտեղ էր, որ փուքս փչելը փորձանք դարձավ իմ գլխին։ Տիգրանի տեսած բրուտանոցը կլոր տանիքով մի տնակ էր՝ խլուրդի բույն հիշեցնող։ Պատի տակ ներսի կողմից շարված էին ամեն չափսի ու ձևի կավե խեցիներ, խոշոր կարասներից սկսած մինչև ջնարակված ծափկիկն ու խլուշիկը։ Կային բոլորովին նոր թրծված շատ գեղեցիկ բղբղիկներ և կճուճներ՝ ոլորուն կանթերով, բոլորն էլ շինված շիկավուն կաղջինից։ Եվ կային փարչեր տեսակ-տեսակ նախշերով զարդարված։ Բրուտը, որ կարճ ոտքերով և ծանր ականջներով մի տղամարդ էր, չգիտեմ ինչից ենթադրեց, թե մեզ թթվի կամ ղաուրմայի աման է հարկավոր, և պատի տակ շարված կարասներից մեկը գրկելով բերեց դրեց մեր առաջ։ Տիգրանը ինձ աչքով արեց, կամենալով հասկացնել, թե գործը գլուխ է գալիս առանց շուկա գնալու. որ այդ բրուտանոցից ոչ միայն ջրաման, այլև մի ամբողջ կարաս կարելի է առնել։ — էսոր միջի թթուն անմահակթան ի, իսկ ղաուրման՝ առավել։ Տարողությունն է մեկ երինջ և երկու ոչխարի դմակ։ — Մեզ բղբղիկ է հարկավոր, քեռի,— կարճ կապեց Մշեցի Տիգրանը։ — Ի՞նչ ասացիր,— ձեռքով ձախ ականջի մազոտ բլթակը խոսակցի բերանին մոտեցնելով հարցրեց ծերունին։ — Ասում եմ՝ մեզ բղբղիկ է հարկավոր։ — Բղի՞կ։ Էսա բղիկ ի, մեծ կարաս։ Տեսնելով, որ ծանր է լսում, մեր ձայնը բարձրացրինք։ — Ոչ թե բղիկ, այլ բղբղիկ,— ուղղեց Տիգրանը։ — Մարդավարի խոսեք՝ բան հասկանանք։ Ձեր ուզածն Ի՞նչ է։ — Մեր ուզածը կուժ է։ — Ջրի՞ կուժ։ — Հա, ջուր խմելու փարչ,— ավելացրի ես, համարյա գռռալով նրա ականջի մեջ։ — Դե, էդպես ասեք, մարդ աստծո, էլ ու՞ր եք գործը կարասներից բռնել։ Դուք կերևի ղաուրման ու թթուն կերել եք, հիմա էլ կուզեք վրան պաղ ջուր խմել։ Հասկացա,— հեգնախառն՝ վրա բերեց բրուտը և կարասը գրկելով տարավ դըրեց տեղը ու մի փոքրիկ ջրաման առնելով՝ ետ եկավ։ — էսա փարչ հարմա՞ր ի։ — Հարմար է,— ասացի։ — Իսկ և իսկ մեր ուզած բղբղիկն է։ Տիգրանն էլ հավանեց և ասաց, որ շատ հարմար է ճանապարհի հարմար։ — Բայց մի պայմանով քո կուժը կառնենք,— ավելացրի ես։ — Ի՞նչ պայման,— զարմացավ բրուտը աչքերը մանր կըկոցելով և այս անգամ մյուս ականջի բլթակը բարկացած դեմ անելով մեզ։ — Որ կժի մեջ փչեմ՝ չպայթի, էն կուժը կառնեմ։ — Քո քեֆն է,— ասաց ծերունին,— ես իմ շինածի տերն եմ։ Նա, ով գիտի, որ կխաբի, խոստում ու գովեստ բեռով կթափի, իսկ վասպուրականցու ձեռքի գործը էն գլխից գովական ի, ավելորդ գովեստի պետք չունի։ — Որ պայթեց՝ չեմ առնի,— զգուշացրի ես,— վնասը քո հաշվին կգնա։ — Համաձայն եմ,— հարեց վանեցի արհեստավորը և կուժը համ արձակ երկարեց ինձ։ — Անունդ կարելի՞ է իմանալ,— հարցրի։ — Անունս ճուռոյի Նազար ի։ Իսկ կարելի՞ է իմանալ, թե դուք որ կողմից եք։ — Մշո կողմից։ — Ես էդպես էլ դիտեի։ — Ուրեմն մեր պայմանը անխախտ է, քեռի Նազար,— ասացի ես, նորից կռանալով նրա ականջին։ — Անխախտ ի,— հաստատեց ծերունին։ Ես բղբղիկը շուռումուռ տվեցի։ Իսկապես շատ սիրուն խեցի էր։ Մոտեցրի բերանիս և ինքնաբերաբար փչեցի մեջը։ Կտորները ցրիվ եկան, իսկ կանթը մնաց ձեռքիս մեջ։ Ճուռո Նազարը շատ զարմացավ պատահածի վրա և խայտառակությունը ծածկելու համար, արագությամբ ինձ տվեց երկրորդ, անհամեմատ լավ թրծված կուժը։ Դարձյալ փչեցի ու դարձյալ կուժը պայթեց։ — Դու փուքս փչո՞ղ ես։ — Հա,— ասացի,— փուքս փչող եմ։— Ճուռո Նազարը տվեց ինձ երրորդ կուժը։ Երրորդն էլ պայթեց։ Չորրորդն էլ ես վերցրի։ Սա էլ չդիմացավ։ Տեսնելով, որ իր բրուտանոցում կուժ չի մնալու, Նազարը բարկացած առաջարկեց մեզ դուրս գալ իր արհեստանոցից։ Բայց Մշեցի Տիգրանը համառեց և ուզում էր անպայ~ ման մի փարչ վերցնել ճանապարհի համար։ — Հարկավոր չի, շուտ դուրս եկեք իմ բրուտանոցից,— գռռաց կավագործ վանեցին, հավանաբար վախենալով, որ գյուղացիները կիմանան և այլևս իր ամանեղենը գնորդ չի ունենա շուկայում։ — Դուք եկել եք կու՞ժ առնելու, թե իմ կճուճները կոտրելու։ — Մենք ինչո՞վ ենք մեղավոր, որ քո ամանները ընտիր կավից չեն շինված,— ասաց Տիգրանը և կռանալով ու հինգերորդ կուժը վերցնելով երկարեց ինձ։ — Ցած դիր իմ կուժը։ Վասպուրականցի հայը առաջինն էր աշխարհում, որ կաղջին կավից խեցի շինեց և ձեզ պես վայրենիներին սովորեցրեց ամանով ջուր խմել և ոչ թե գլխարկով։ — Ո՞վ է գլխարկով ջուր խմում։ — Դուք։ Բոլոր մշեցիներդ էլ գլխարկով եք ջուր խմում։ Աչքովս եմ տեսել։ — Մշեցին երբ կավից պուտուկ էր շինում, դուք դեռ տառեխ եփել չգիտեիք,— տաքացավ Տիգրանը։— Քսենոֆոնի զորքը առաջին քաղցրահամ գինիները Մշո կարասներից է խմել։ Մինչև հիմա էլ, երբ մարդիկ ուզում են կավից շինված մի ընտիր բան առնել՝ իջնում են Մշո դաշտ։ Ավզուտ գյուղի անունը լսա՞ծ կաս։ — Չեմ լսել, չեմ էլ ուզի լսել։ Իմ աշխարհը Վասպուրականն ի՝ փառաց օթևան ու մեր Պստիկ Գեղը։ — Ինչու՞ ես նեղանում։ Մենք քեզ ասացինք, որը դիմացկուն է, էն էլ կվերցնենք։ Պայմանը խախտված չէ,— բացատրեցի ես։— Մենք ճամփորդ մարդ ենք և մեզ ընտիր կավից շինված մի խեցի է հարկավոր։ — Ճամփորդ մարդու կուժը պետք է շատ ամուր լինի,— վրա բերեց Տիգրանը։ — Ես ձեզ համար ծախու կուժ չունեմ, հեռացեք էստեղից,— նորից զայրալից գոռաց Ճուռոյի Նազարը և կավե ամանը բարձրացրեց, որ շպրտի մեզ վրա։ Բրուտի գոռոցից, թե իմ փչելու ձայնից, լուրը հասել էր Պստիկ Գեղ. թե՝ երկու անծանոթ փահլևան Մշո կողմից գալով, մտել են իրենց համագյուղացու բրուտանոցը և բոլոր կժերը փչելով՝ պայթեցրել։ — Տիգրան,— ասացի, — եկ շուտ մեր գլխի ճարը տեսնենք, թե չէ մի բղբղիկի համար կարող են մեզ բռնել և մեր ամբողջ առաքելությունը կխափանվի։ Ու դուրս գալով բրուտանոցից, սկսեցինք արագ քայլեր Ծերունի բրուտը դռանը կանգնած բարձրաձայն հայհոյում էր մեզ և անիծում մեր եկած ճամփան. — Մի էս գլխարկով ջուր խմող կռոներին տեսեք։ Փոխարեն խելքին զոռ տալու, զոռ են տվել թոքերին։ Ափսոս չի", որ մեր ուրարտական ու օրհնյալ խեցին ձեր վայրենի շրթունքներին դիպչի։ Մշեցի Տիգրանը չհամբերեց, ետ դարձավ, որ գնա և լըռեցնի մեզ անպատվող բրուտագործին։ Ճուռոյի Նազարը Տիգրանի կատաղած դեմքը տեսնելով, վախից մտավ իր արհեստանոցը և դուռը ետևից պինդ փակեց։ Դռան ետևից դեռ շատ երկար լսվում էր նրա գոռգոռոցը։ Մեկ էլ էն տեսանք, որ մեզ հետապնդում են։ — էշն ընկել է գլգըլ,— ասացի ես ու Մշեցի Տիգրանի թևից քաշելով՝ հեռացանք։
35ՏԱՐՐԵՐ ՈՐՈՆՈՂՆԵՐ Բերկրին իր առաջ մի մեծ կիրճ ունի։ Մենք վաղուց անցել էինք այդ կիրճը և ծաղկավետ մի դաշտով գնում էինք դեպի հյուսիս։ Դաշտի մեջ, հավասար հեռավորությամբ՝ մի քանի բլրաչափ ժայռեր կային, որոնք մեծ ստվերներ էին արձակել մեր ճանապարհին։ Հարթության վերջում երևում էր մի ավելի մեծ բլուր, որի գագաթի մոտ իրար վրա սանդղաձև շարված էին չորս խոշոր ժայռեր։ Գևորգ Չաուշը ինձ ասել էր, որ եթե գարնանը բաց դաշտում որևէ կասկածելի մարդ պատահի և հետաքրքրվի, թե ինչ եմ անում այդ կողմերում, ես աջ ու ձախ նայելով պատասխանեմ, թե բրաբիոն ծաղիկ եմ որոնում։ Հարցնողը անկասկած կկարծի, թե ես գիժ եմ և ձեռք կքաշի ինձանից։ Բրաբիոն ծաղկի մասին մանկությունից էի լսել։ Ողորմածիկ տատս պատմել էր, թե իր աղջիկ ժամանակ Կարմիր իրիցու տանը, Կուրթեր գյուղում ինքը տեսել է մի շատ հին ավետարան, որի մեջ գրված Է. «Բինգյոլի լեռների մեջ կա մի գագաթ, որի այսինչ կողմից այս քան քայլ անելուց հետո երեք օր ծոմ պահող և աղոթող և ոտաբոբիկ մոտեցող անձը կգտնի բրաբիոն ծաղիկը, որը տալիս է երջանիկ կյանք։ Գտնողը եթե այդ ծաղիկը իր աչքերին քսի անուշ ձայներ կլսի, եթե դիպցնի իր ոտքերին՝ արագաքայլ և աշխույժ կդառնա, բերանին մոտեցնի՝ ամենահամեղ բաները կճաշակի, իսկ եթե դրա թերթիկը դիպցընի իր քիմքին՝ ամեն զվարճություն կվայելի»։ Կյանքում ո՞վ չի երազել գտնել այդ ծաղիկը։ Մանկության օրերին տղաներով քանի" ֊քանի՛ անգամ հավաքվել էինք, որ գնանք Բինգյոլի կողվերը այդ հազվագյուտ ծա֊ զիկը գտնելու։ Ու մեզանից առաջ քանիսն էին գնացել ճաշակելու նրա անմահությունը։ Տատս նույնիսկ պատմել էր, որ մշեցի երկու ծերունի իրենց ձեռնափայտերին հենված գնացել են Բինգյոլ, որ գըտնեն այդ ծաղիկը և նրա թերթիկը իրենց քիմքերին դիպցընելով՝ ամեն զվարճություն վայելեն։ Գնացել են ու չեն վերա դարձել այլևս։ Շատերը այդ ծաղիկը որոնում էին Ծծմակա Քթի ժայռերի մեջ, Ծիրնկատարի լանջերին, որոնում էին օրերով, ամիսներով, տարիներով և չէին գտնում։ Այդ ծաղկի ետևից գնացողը համարվում էր խենթ, ցընորքով տարված մարդ, որովհետև այդպիսի ծաղիկ անկարելի է գտնել։ Այդպիսի ծաղիկ չկա աշխարհում։ Մշեցի Տիգրանը ետ մնաց։ Նա կարծում էր, թե մեզ իսկապես հետապնդում են և ուզում էր իմանալ, թե ովքեր են, իսկ ես հասնելով առաջին ժայռին՝ կանգ առա նրա ստվերում։ Մի տղամարդ, ձեռքին մի ձողափայտ և բրիչ, ժայռի ստվերին կռացած ինչ–որ բան էր չափում։ Ինձ տեսնելով բղավեց. — Հեռու՜, մի խանգարիր, ստվե՜րը, ստվե՜րը«. » — Ինչ ստվեր։ — Այդ ժայռի ստվերը ինձ պետք է։ «Գիժ է», մտածեցի ես։ — Շու՛տ հեռացիր։ Չե՞ս տեսնում. առաջին ժայռը ստվեր է գցել երկրորդի վրա, երկրորդը՝ երրորդի վրա, իսկ երրորդի ստվերը ընկել է չորրորդի անկյունաքարին։— Այս ասելով նա վազեց և ձողափայտը խրեց ուղիղ իմ ոտքերի մոտ, պահելով այդ ձողափայտի արձակած բարակ ստվերի և հեռվում երևացող սանդղաձև ժայռերի խորհրդավոր ստվերների դասավորությանը։ Ապա նա ձողաչափի ստվերի ծայրից ոտքով չափեց ութը քայլ և ձողը արագությամբ տեղափոխելով^ խրեց այնտեղ։ Պառկեց դետնին և նայեց հեռվում երևացող ժայռերին։ Վեր կացավ և աչքը դրեց ձողափայտին։ Նորից պառկեց և նորից նայեց։ Ուզում էր բոլոր ստվերները բերել մի ուղիղ գծի վրա։ Ըստ երևույթին ինչ–որ բան էր որոնում։ Ես հետաքրքրությունից գնացի և անզգուշորեն կանգնեցի ձողաչափի արձակած ստվերի դիմաց։ — Քեզ հետ եմ, հեռացի՛ր, — զայրացած բղավեց և վեր կենալով վազեց իմ ետևից։ Ես արդեն հասել էի երկրորդ ժայռի տակ։ Շատ տարօրինակ և կասկածելի երևաց այդ մարդը ինձ իր ձողաչափով և իր բրիչով, և մանավանդ ինքնամոռացության հասնող եռանդով ու թափած ճիգերով։ Ինձ թվաց, թե նա մեզ է հետապնդում և այդ բոլորը սատանայական մի խաղ է։ — Ի՞նչ ես փնտրում, այ մարդ, — հարցրեց բարկացած։ — Բրաբիոն ծաղիկ, — պատասխանեցի ես։— Երեք օր ծոմ եմ պահել և աղոթելով հասել մինչև այստեղ, որ այդ ծաղիկը գտնեմ։ — Ինչի՞ համար։ — Որ երջանիկ դառնամ։ — Վայ, խեղճ ողորմելի, չլինի՞ թե մշեցի ես։ — Մշեցի եմ, — ասացի։ Այդ ժամանակ երևաց Տիգրանը՝ խուրջինը ուսին և տըրեխները թիկունքից կախ։ — Քո ընկե՞րն էլ մշեցի է։ — Մշեցի եմ, ի՞նչ կա, — ասաց Տիգրանը մոտենալով։ — Երկուսդ էլ խենթ եք։ Մուշից ծոմ պահելով և աղոթելով հասել եք Բերկրի և բրաբիոն ծաղիկը Վասպոլրականի հողի՞ մեջ կփնտրեք։ Գնացե՜ք, գնացե՜ք Բինգյոլ, էդ ծաղկի տեղը Բինգյոլն է։ — Փոքր–ինչ լռելուց հետո ավելացրեց. — Թե էդքան հեշտ լիներ բրաբիոն ծաղիկ գտնելը և մի ծաղկով երջանկանալը, ես ինչ գործ ունեի թափառելու ստվերների ետևից։ — Իսկ դու ի՞նչ ես փնտրում,— հարցրեց Մշեցի Տիգրանը։ — Գա՜նձ։ — Գա՞նձ։ — Այո, գանձ,— գրեթե գռռալով պատասխանեց տար֊ օրինակ մարդը, շեշտակի նայելով ալքերիս մեջ։ — Վանեցի՞ ես։ — Վանեցի եմ և նմանապես Ալյուր գյուղից։ Վանեցին գանձ կփնտրի, իսկ մշեցին՝ երազ, ցնորական ծաղիկ։ Տեսա՞ք, խոսքով ընկա ձեզ հետ և իմ ստվերը փախավ,— ասաց նա և ձողափայտը հանելով արագությամբ տեղափոխեց մի ուրիշ տեղ և մի ալքը կկոցելով ու մյուս ալքը նրա գագաթին դրած՝ վերստին ուշադրությամբ զննեց հեռվում երևացող լորս սանդղաձև ժայռերի և իր ձողափայտի ստվերների ուղղությունը՝ անկյունները հավասարեցնելով։ Ժայռերից մեկը բոլորակ անցք ուներ։ Ստուգեց նաև այդ քարանցքի միջով թափանցող ճառագայթի անկման աստիճանը գետնի վրա։ Հանկարծ խենթի պես ինչ-որ ծղրտոց արձակեց ու վազեց, կանգնեց, շուռ եկավ և նորից ուշադրությամբ նայեց դեպի բոլորակ անցքով ժայռը։ Վերա դարձավ, ձողափայտը մի փոքր տեղափոխեց դեպի աջ, ոտքով լափեց ուղիղ յոթ քայլ և հասնելով ձողափայտի բարակ ստվերի եզրագծին, վերջին քայլը կես կրնկալափ թեքելով դեպի ձախ ու չոքելով, սկսեց բրիչով գետինը փորել։ Փորում էր եռանդով, առանց մեզ վրա ուշադրություն դարձնելու։ Փորում էր և հողը հանելով լցնում էր իր առջև։ Լսել էի, որ ալյուրցիները զվարթ ժողովուրդ են, ունեն ճկուն խելք և առատ գինի։ Որ առաքյալներից մեկը առաջին անգամ այդտեղ հասնելով և այդ վայրի գինին խմելով՝ բացականչել է. «Այլ ու՞ր երթանք, եղբայր, սրանի՞ց էլ լավ տեղ», և այդ օրվանից այդ գյուղի անունը մնացել է Այլուր, որն հետո աղավաղվելով դարձել է Ալուր կամ Ալյուր։ Այդ գյուղի բնակիչներից ոմանք խիստ հաշվենկատ էին։ Լետա֊ քըրքրվում էին, թե հին գրքերում ինչ կա գրված և հետամուտ էին գործնական քայլերի։ Այդ մեկը դրանցից էր։ Մշեցի Տիգրանը, որ չէր մոռացել բրուտանոցի հետ կապված արկածը, բաժանվելուց առաջ մոտենալով՝ նկատեց, — Վանեցի եղբայր, դու երևի որոշել ես մեզ համար մի կուժ գտնել։ Նա վախեցած մի հայացք նետեց մեզ վրա, կարծելով թե եկել ենք իր գտնելիք գանձը հափշտակելու և ամբողջ մարմնով փռվեց իր բացած փոսին, ծղրտալով, — Ձեր տեղը Բինգյո՜լն է, Բինգյո՜լը։ — Բայց մինչև Բինգյոլ հասնելը մեզ ջրի կուժ է հարկավոր։ — Էստեղ կուժ չկա։ Էստեղ գանձ է թաղված, գա՜նձ։ Վասպուրականի ամբողջ հողը գանձ է։ Էսքան տարի ապրեցի աշխարհում՝ մի խելոք մշեցու չհանդիպեցի։ Ասաց և առանց մարմնի դիրքը փոխելու, շարունակեց տակից եռանդով փորել հողը։ Հանկարծ նրա դեմքը պայծառացավ։ Հավանորեն ձեռքը հասել էր արդեն խորքում թաղված գանձով լի կճուճին։ Ցնցվեց մարմնով, նորից վախեցած մի հայացք նետեց մեզ վրա և ամուր սեղմվեց իր փոսին։ — Ձեր տեղը Բինգյոլն է, Բինգյոլը։ Բինգյոլի ջուրը անմահական է, բայց խիստ մարսողական։ Հազար վայ Բինգյոլի ջուրը խմող հարուստներին,— բացականչեց ստվերների օգնությամբ գանձ որոնող վանեցին ու անսպասելի քրքջաց, ալքերը խաղացնելով մեզ վրա։ Մենք, որ սկզբում կարծում էինք, թե այդ մարդը մեզ հետապնդող կասկածելի անձ է, նրա ալքերի արտահայտությունից, ամայի դաշտում ժայռերի ստվերների ետևից վազելուց և տարօրինակ շարժումներից հաստատապես համոզվեցինք, որ նա տղամարդու տարազով ծպտված մի դև է։ Մշեցի Տիգրանը շտապ առաջարկեց նրա մարմնի մեջ մախաթ կամ ասեղ խրել՝ նրանից չզարնվելու համար։ Բայց մեզ մոտ ոչ մախաթ կար, ոչ ասեղ, ոչ էլ մենք ժամանակ ունեինք այդ սատանայական արհեստով զբաղվելու։ Որոշեցինք շարունակել մեր ճանապարհը, վասպուրականցուն թողնելով պառկած իր փոսի վրա, ձեռքը փորի տակ։ Կապեցինք մեր տրեխները և ելանք։ Նրանից ազատվելու միակ միջոցը այդ էր։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.47.56 | Сообщение # 13 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 36. ԹԱՄՐԱԳՈՐԾԻ ԱՐՀԵՍՏԱՆՈՑՈՒՄ Բերդաքաղաքի մասին ես շատ էի լսել։ Այդ անունը առնչված էր քաջ Արաբոյի անվան հետ, որ քար էր ջարդել այդ քաղաքի մայր խճուղին շինելու համար։ Բերդաքաղաքը շինված էր սարահարթի վրա, շրջապատված բնական ամրություններով։ Քաղաքին իշխողը հսկայական բերդն էր։ Բերդաքաղաքից եկողները Մուշում պատմում էին, որ այղ բերդի գլխին սատանաները խոշոր կարասների մեջ գիշեր ու ցերեկ կուպր են եփում։ Տները սև քարից էին, թիթեղյա կարմիր ու կանաչ տանիքներով։ Մեջտեղով անցնում էր Սինամ գետը։ Կամուրջներից հայտնի էին երկուսը՝ Քարե կամուրջը և Չուգունե կամուրջը։ Վերջինս տանում էր դեպի Սարիղամիշ։ Մենք անցանք Քարե կամուրջը և շարժվեցինք դեպի Լոռիս Մելիքովի փողոցը։ Այդտեղ, բերդ տանող ճանապարհի վրա, կանգնած էր մի ռուս զինվորի բրոնզյա արձան։ Երկգըլխանի արծիվը զայրացած ծվատում էր զինվորի ոտքի տակ տարածված կանաչ պաստառը կարմիր մահիկով։ Բրոնզյա այդ հուշարձանի մոտ մեզ դիմավորեց Լոռեցի Սրապ անունով մի տղամարդ՝ Գեորգիևյան խաչը կրծքին։ Սրապը Լոռվա Վարդաբլոլր գյուղից էր։ 1877-ին մասնակցել էր Ալաջայի բարձունքներում մղվող պատերազմին և Լոռիս Մելիքովի հաղթական զորքի հետ մտել Բերդաքաղաք։ Սևահոն, բաց կապույտ աչքերով մի զինվորական էր։ Կռվից հետո հաստատվել էր Բերդաքաղաքում և զբաղված էր հայդուկային խմբերին զենք մատակարարելու գործով։ — Տասնութ տարեկան էի, երբ Լոռիս Մելիքովի առջևից Մուխթար փաշան փախավ։ Մեր թնդանոթների որոտը մինչև Լոռվա սարերն էր հասնում, — ասաց Լոռեցի Սրապր և մեզ քաղաքային այգու միջով առաջնորդեց դեպի մի փոքրիկ արհեստանոց։ Արհեստանոցի ցուցանակին նկարված էր փայտյա մի թամբ և ձիու գլուխ. թամբը՝ կարմիր գույնի, ձիու գլուխը՝ սև։ Այդտեղ նա մեզ ներկայացրեց երկու օտարական հայերի։ — Երկրեն կուգան, — ասաց Լոռեցի Սրապը շշուկով և ինքը արագ դուրս եկավ։ Հայերից մեկը էրզրումցի էր, իսկ մյուսը՝ իգդիրցի։ էրզրումցու անունը Արշակ էր, բայց Քեռի էին ասում։ Քեռին արհեստավորի գոգնոցը կապած, զբաղված էր մի հին թամբի նորոգությամբ։ Միջահասակից քիչ բարձր էր, շալվարը սապոգների մեջ դրած, փոքր ինչ ալեխառն բեղով և աչքերը խաժ։ Լռակյաց էր, գլուխը կախ։ Քթի տակ ինչ-որ բան էր մտմտում։ Գործասեղանին, որի վրա նա կռացած աշխատում էր, անկարգորեն թափված էին փայտե և երկաթե ասպանդակներ, տապճակներ, գամեր, պայտեր, իսկ մեջքի ետևը՝ պատից կախված էին երասանակներ, սանձեր, համետներ ամեն տեսակի ու չափսի, և ձիու ու ավանակի երեք խրտվիլակ։ Իգդիրցու անունը Դրո էր։ Միջահասակ, թխադեմ, փոքրիկ բեղ ու մորուսով մի երիտասարդ էր Դրոն։ Սա անկյունում քաշված ծխում էր և տաքացած վիճում ֆրենչ հագած ալեքսանդրոպոլցի մի պատանի սպայի հետ, որի փայլուն սև մազերը ալիքներով դուրս էին ցցված սպայական գլխարկի տակից։ Որքան կարողացա հասկանալ, վեճը գընում էր արևմտյան և արևելյան Հայաստանի ազատագրության շուրջը։ Մեկ–երկու անգամ ականջիս հնչեցին «Անդրանիկ» և «Գևորգ Չաուշ» անունները։ Ալեքսանդրոպոլցին չէր առարկում նրան։ Իշխողը Դրոն էր, ռուս բանակի ավագ սպան։ Արշակը լուռ էր, ամբողջապես կլանված իր գործով։ Նա գրեթե չէր լսում, թե ինչ է խոսում իգդիրցին։ Երբեմն–երրեմըն մի խաղաղ ժպիտ էր ցոլանում նրա ծաղկատար դեմքին։ Հիշեցնում էր մեկին, որի նժույգը անհանգիստ դոփում է պատշգամբի տակ, և ինքը շտապում է թամբն ու ասպանդակները կարգի բերել, որ իսկույն ճանապարհ ընկնի։ Ու՞ր։ Գուցե դեպի Կարին, կամ դեպի Սասուն։ — Քանի որ դու համամիտ ես ինձ գաղափարական տեսակետից, եկ խմենք ուրեմն ապագա ազատագրության կենացը, — առաջարկեց Դրոն, դիմելով ֆրենչ հագած երիտասարդ սպային։— Թող Արշակն էլ այղ կենացին մասնակից դառնա։ — Ապագա աշխատավորական Հայաստանը կոփվում է Սասնո լեռներում, ուստի ես առաջարկում եմ խմել նախ և առաջ Գևորգ Չաուշի և նրա ֆիդայիների կենացը, որոնցից երկուսը այստեղ են, — միջամտեց Արշակը և ձիու թամբը մի կողմ դնելով, մեզ իր հետ առած առաջացավ դեպի խորքում նստածները։ — Խմենք, — գոչեց ռուս բանակի սպան՝ երիտասարդ ալեքսանդրոպոլցու հետ ոտքի կանգնելով։ Գավաթները լցվեցին։ — Անդրանիկի և Գևորգ Չաուշի կենացը, — թնդաց իգդիրցին գավաթը բարձրացնելով։— Խմենք այղ երկու տաքգլուխ՛ների և իրենց հայդուկների կենացը։ — Մեծագույն տաքգլուխը դու ես, — նկատեց Արշակը։ — Հայդուկների կենացը խմելուց առաջ սովորիր նախ հայդու՛կի պատիվը պահել։ — Իսկ ես հայդուկ չեմ, ի՞նչ եմ։ Եվ ո՞վ է վերջապես այդ շապինգարահիսարցին, — տաքացավ Դրոն։— Գևորգ Չաուշի և մի քանի սասունցի իշխանների օգնությամբ անտառում սպա՛նել է մի ցեղապետի և կարծում է, թե հայրենիքն արդեն փըրկված է։ Իսկ ես մենակս քսան տարեկան հասակում վրիժառու ձեռքիս մի հարվածով դժոխք ուղարկեցի ցարական նահանգապետին։ Պայթյու՜ն։ Եվ իշխանական կառքը Նագաշիձեի հետ երկինք բարձրացավ օրը ցերեկով։ Եվ այն էլ ոչ թե մի խուլ անտառի մեջ, այլ մարդաշատ քաղաքի կենտրոնում։ Այժմ ասացեք, ո՞վ է ավելի մեծ հայդուկ— ե՞ս, թե Գևորգ Չաուշը կամ Անդրանիկը… — Թեպետ արդյունքը գովելի է, բայց ազատագրական պայքարի այդ ճանապարհը երբեք քաջալերիչ չէ, — նկատեց երիտասարդ ալեքսանդրոպոլցին։ — Անդրանիկը նույնպես այդ ճանապարհին է կանգնած։ — Բայց նրա Վանքի կռիվը կազմակերպված պայքար էր, — հիշեցրեց Քեռին։ Երեսուն հայդուկներ կռվել են երեք հազար զորքի դեմ, և նրանց ձեռքին եղել է ընդամենը երե՛սունյոթ բերդանկի։ Այդ հարցը նորից գրգռեց իգդիրցուն, և նա սկսեց երիաասարդ սպայի հետ ռուսերեն խոսել։ Քեռին դժգոհ մնաց այդ խոսակցությունից և, գավաթն իջեցնելով սեղանին, ըշտապեց զբաղվել իր թամբով։ Այն առաքելությունը, հանուն ինչի մենք Բերդակի անտառից տաժանելի ճամփորդությամբ հասել էինք Բերդաքաղաք և ինչի համար ինքս պատասխանատու էի, ստիպում էր ինձ կշռադատ լինել, իսկ Մշեցի Տիգրանը, որ բարկությունից ընչացքներն էր ոլորում, չկարողացավ զսպել իրեն, և ձեռքը աննկատելի տարավ դեպի արայի տակ ծածկված տասնոցը։ Մանավանդ սաստիկ վիրավորվեց, երբ նրանք մեր ներկայության սկսեցին մեզ համար անհասկանալի լեզվով խոսել։ Երևի դարձյալ հայհոյում էին Գևորգ Չաուշին և Անդ՛րանիկին։ Իգդիրցին նկատեց Տիգրանի ձեռքի անզգույշ շարժումը և արագությամբ ատրճանակը պատյանից հանելով բարձրացրեց վեր։ Գործը կարող էր մեծ բարդությամբ վերջանալ, եթե այդ միջոցին Լոռեցի Սրապի առաջնորդությամբ ներս չմտնեին ցարական բանակի հինգ հայազգի գնդապետ՝ սրերը գա֊ լիֆտների և ճտքավոր փայլուն կոշիկների վրայով մինչև կրունկները երկարող, և ռուսահայ մի քանի երիտասարդ սպաներ՝ հպարտ գլուխները սպիտակ կանթավոր, սև գըլխարկներով ծածկած։ Սպաներից մեկի անունը հիշում եմ — Սամարցով, Դոնի Ռոստովից։ Գնդապետներից երեք անուն ուժեղ տպավորվեց ականջիս մեջ՝ Թոմասբեկով, Սիլիկով, Բեկ Փիրումով։ Դրոն նրանց տեսնելով իջեցրեց ատրճանակը, Մշեցի Տիգրանն՝ իր տասնոցը, ես՝ իմ աթոռը, իսկ Քեռին՝ իր թամբը։ Իմանալով, որ մենք Մշո կողմերից ենք գալիս, ռուսահայ գնդապետներն ու երիտասարդ սպաները գրկախառնը֊ վեցին մեզ հետ և, բոլորս միասին ոտքի կանգնած, խմեցինք Հայաստանի ազատագրության կենացը։ Օ, ի՜նչ խանդավառ օր էր, ի՜նչ հրաշալի վայրկյան։ Այդ ավագ և երիտասարդ զինվորականներին նայելով, ես նըկատում էի, որ ռուսաց Հայաստանում էլ կա մի հերոսական սերունդ, և բոլորի խորհուրդը նույնը՝ Հայաստանի ազատագրությունը։ Բերդից թնդանոթ արձակեցին։ Դրոն և Լոռեցի Սրապը իրենց ծոցի խոշոր ժամացույցները հանելով՝ սլաքները ետ ու առաջ տարան։ Թամբագործ Արշակն էլ ժամացույց ուներ. նա էլ իր ժամը ճշտեց։ Իրենց ժամանակը ճշտեցին նաև ալեքսանդրոպոլցի երիտասարդ սպան և ցարական բանակի հինգ գնդապետները։ Մեզ բացատրեցին, որ օրական երեք անգամ թնդանոթը համազարկ է տալիս, և բերդաքաղաքի բնակիչները նրա հարվածների տակ ուղղում են իրենց ժամացույցները։ Վերջին թնդյունը լսվելու էր գիշերվա կեսին։ Այդ տեսակցությունից հետո Լոռեցի Սրապը ինձ և Մշեցի Տիգրանին թամբագործի արհեստանոցից հանելով, տարավ մի քարաշեն տուն, որ գտնվում էր բերդաձորի Սլլան կոչվող քարի մոտ։ Գիշերը այդտեղ լուսացրինք։ Առավոտյան Սրապն ասաց. — Մենք այս ձորով պետք է Ալեքսանդրոպոլ գնանք։ — Եվ նա նույն օրը միջնաբերդի պղնձագույն ժայռերի տակով մեզ դուրս բերեց Բերդաքաղաքից։
37. ՈՒԽՏ ԼԵՌԱՆ ՍՏՈՐՈՏՈԻՄ Ալեքսանդրոպոլը շինված էր հարթության վրա, Արագած լեռան դիմաց։ Յոթ եկեղեցի ուներ և մի նշանավոր շուկա։ Տեղացիները այդ քաղաքին Գյումրի էին ասում։ Հենց առաջին օրը այստեղ մի այնպիսի փորձանք եկավ մեր գըլխին, որ մեր բղբղիկ առնելն էլ մոռացանք, մեր ջուր խըմելն էլ, թամբագործ Արշակի աղմկալի արհեստանոցն էլ հետը։ Քաղաքի հյուսիս–արևմտյան մասում մի մեծ բերդ կար, տակը՝ «Չերքեզ» կոչվող մի ձոր։ Լոռեցի Սրապը Պոդվալի Վաղո անունով մի գյումրեցու հետ գնաց այդ բերդի կողմերը փամփուշտ հայթայթելու, որ գիշերով ճանապարհ ընկնենք, իսկ ես և Մշեցի Տիգրանը սկսեցինք շրջել քաղաքում։ Ինչպես Բերդաքաղաքում, այստեղ նույնպես շատ հայազգի զինվորականներ կային, որոնց սրերի կոթերը երկարում էին մինչև կրունկները՝ զնգալով փայլուն խթանների վրա։ Ոգևորվեց Մշեցի Տիգրանը և տասնոցը գոտու տակից հանելով՝ կապեց կողքին և սկսեց հպարտորեն ման գալ փողոցներով, երևակայելով, թե գտնվում է ազատագրված Հայաստանում։ Մենք նախ եղանք քաղաքի զբոսայգում, ուր շատ գյումրեցիներ վար ու վեր էին անում ծառուղիներով։ Բոլորի ուշադրությունը մեզ վրա էր, մանավանդ Տիգրանի սև աբայի տակից երկարող մաուզերի փայտյա կոթին։ Մի տեղ հաց կերանք (կարծեմ Ալեքսանդրովսկի փողոցըն էր՝ «Յոթ Վերքի» մոտ) և դուրս գալով շարունակեցինք մեր պտույտը։ Ս. Փրկիչի մոտով իջանք մինչև Դարբինների թաղը և ետ դարձանք։ Բերդաքաղաքից հետո մենք առաջին անգամ էինք տեսնում այդպիսի բարեշեն քաղաք։ Իջավ իրիկուն, և ամեն տեղ լապտերներ վառվեցին՝ սյուների վրա, տների ճակատներին, խանութների ներսում։ Մեր ապրած երկրռւմ այդպիսի լույսեր չկային։ Գեղեցիկ էին մանավանդ խանութների ցուցափեղկերի գույնզգույն լույսերը։ Մի ցուցափեղկի առաջ կանգ առանք։ Ներսի կողմից դրված էին շաքարի խոշոր գնդեր։ Սուլթանի երկրռւմ շաքար էլ չկար։ Երբ մենք հետաքրքրությունից կռացած դիտում էինք շաքարի կապույտ գնդերը, գյումրեցիներից մեկը հետևից մոտենալով՝ ձեռքով կշռեց Տիգրանի մաուզերի կոթը՝ ասելով. «Աշես էսոր կրակողը հե՞տն է»։ Տիգրանն արագ ետ դարձավ և մաուզերը կողքից քաշելով՝ թրը՜խկ... կրակեց օդում։ Ապա հանգիստ փչեց փողի մեջ և զենքը տեղը դնելով, շարունակեց նայել դեպի խանութի ներսը։ — Վա՜յ, վա՜յ,— գոչեց հարբած գյումրեցին, վախից անզգայացած փռվելով մայթին։ — Հը՜բը, իշու ձագ, տեսա՞ր, որ կրակողը հետն է,— ասաց մի ուրիշ գյումրեցի, որ ետևից էր գալիս և նկատել էր, թե ինչպես իր հայրենակիցը ձեռքով ծանր ու թեթև էր արել օտարականի մաուզերի կոթը։ Մեզ կարող էին տուգանել փողոցում կրակելու համար, եթե չլինեին Լոռեցի Սրապը և Պոդվալի Վաղոն, որոնք ժամանակին դեպքի վայրը հասնելով և մեզ կառք նստեցնելով՝ փախցրին դեպի «Կաղաչի պոստ» կոչվող զորանոցների կողմը։ Այդ շրջակայքում բանջարանոցներ կային։ Մեկի մեջ կազմ ու պատրաստ մեզ էր սպասում ուստա Գրիգոր անունով մի երիտասարդ գյումրեցի՝ երեք բեռնված ավանակներով։ Չգիտեմ, թե կառապանը ինչ խոսեց ուստա Գրիգորի հետ, միայն էն լսեցի, որ ուստա Գրիգորը բարձրաձայն ասաց. «Ղու գործիդ աշե, օղուլ, ես սատանեքին նալել եմ, իր ձագերուն ման կուգամ»։ Իմ մշեցի լինելը շատ իրավունք չէր տալիս ինձ Տիգրանին մեղադրելու իր կրակոցի համար։ Հայդուկը միշտ զգույշ է։ Բայց օտար տերության քաղաքում անկարգություն էր արվել։ Հարկավոր էր շտապել։ Մեր բեռ ու բարձով ելանք ճանապարհի վրա։ Հանկարծ խուլ դղրդոցի հետ մեր կողքին ուժեղ թշշոց լսվեց, և մեր ավանակները կորան սպիտակ գոլորշու ամպերի մեջ։ — Բուղ է։ Մեր երկիր պառավողները բղով կշարժվեն,— զգուշացրեց Պոդվալի Վաղոն, նայելով դեմից անցնող գնացքի ետևից։ — Ծո, ինչ կըսես, օղուլ, էդպես որ էղներ, Ձիթողցենց բաղնիսները վաղուց Ամերիկա էին հասել,— ասաց ուստա Գրիգորը գրաստներին փախցնելով գոլորշու տակից։ Պոդվալի Վաղոն և ուստա Գրիգորը իջան դեպի բանջարանոցները, իսկ մենք ավանակներին առած, Լոռեցի Սրապի հետ ուղղություն վերցրինք դեպի Կողբ։ Կողբում շատ աղ կար։ Մեր բեռները ծածկեցինք աղի բյուրեղներով և Իգդիրի միջով շարժվեցինք դեպի Օրգով։ Մասիսի լանջին երևաց ս. Հակոբի աղբյուրը։ Հենց որ Տիգրանը իմացավ, որ մենք Մասիսի տակով ենք անցնում, նրա ծռությունը նորից բռնեց։ Առաջարկեց Մասիսի գագաթը բարձրանալ։ Այսպես էր դատում. մեկ էլ, ով գիտե, կյանքում առիթ կլինի՞, որ մենք Մասիսի լանջերով անցնենք՝ այդքան մոտ գտնվելով նրա գագաթին։ Չէ որ Մասիսը Հայոց Բարձրավանդակի ամենաբարձր լեռն է, և նրա վրա կանգնողը կանգնած կլինի Հայաստանի բոլոր սարերի գլխին։ Եվ Տիգրանը սկսեց համոզել Լոռեցի Սրապին, որ մի քանի ժամով ավանակներին հսկի, մինչև մենք կվերադառնանք։ Եղանակը աշնանային էր և խիստ նպաստավոր վերելքի համար։ Ես էլ հմուտ լեռնագնաց էի և այդ առաջարկը իմ սրտին շատ մոտ էր, սակայն անմտություն էր այդ վիճակում մտածել Մասիս բարձրանալու մասին։ Եվ արդյոք բարձրանալիս Մշեցի Տիգրանի կամ ինձ հետ մի նոր փորձանք չէ՞ր պատահի՝ բոլորովին անհաջողության մատնելով մեր վերադարձը։ Հիշեցրի, որ մենք ուխտյալներ ենք, հատուկ առաքելությամբ դեպի Կարս եկած և կյանքով պատասխանատու մեզ վստահված գործի համար։ — Ա՛յ Տիգրան,— ասացի,— եկ ձեռք քաշիր Մասիս բարձրանալու մտքից։ Մեր առաջնորդը ավելացրեց, որ Մասիսը այնպիսի սար չի, որ էշը կապես ստորոտը, ելնես գագաթն ու իսկույն իջնես։ Այդ լեռան քամին սաստիկ զորավոր է։ Նույնիսկ ամռանը նրա վրա ահեղ փոթորիկներ են լինում և կայծակներ են ճայթում օդի մեջ։ Հիշատակեց մի քանի տեղացի և օտարազգի ուղևորների, որոնք հատուկ գավազաններով ու հարմարանքներով զինված, խանդավառությամբ մագլցել էին դեպի այդ լեռան գագաթը և անհետ կործանվել նրա սառույցների ու փոթորիկների սահմանին հասնելով։ Ես և Լոռեցի Սրապը հազիվ կարողացանք համոզել Տիգրանին այդ վտանգավոր վերելքից հրաժարվելու։ Երդվեցինք, սակայն, որ երբ Հայաստանը ազատագրվի, և մենք ողջ լինենք, երեքով գտնվենք այն քաջամարտիկների շարքում, որոնք Հայաստանի ազատագրության դրոշը պիտի հաստատեն այդ լեռան գագաթին։ — Նույնիսկ եթե մեզանից թեկուզ մեկը մնա կենդանի, նա պարտավոր է ի կատար ածել մեր երեքի ուխտը,— առաջարկեց Տիգրանը։ — Տվեք ձեր ձեռքերը,— գոչեց Լոռեցի Սրապը՝ առաջինն իր ձեռքը պարզելով։ Մեր բազուկները միացան, և մենք լռությամբ ծունկի իջանք մեծ լեռան առաջ։ Հասել էինք մի կետի, որտեղից պարզ երևում էին այն կեռմանները, որով մենք անցել էինք Ալյուր գյուղից դեպի Կարս գնալիս։ Վտանգավոր էր նույն ճանապարհով վերադառնալ։ Լոռեցի Սրապը մեզ խորհուրդ տվեց գնալ ԽոյԱալմաստ ճանապարհով։ Նա մեզ հետ եկավ մինչև Փոքր Մասիսի ստորոտը, Մակու քաղաքի մոտ։ Մակուն նստած էր մի անդնդախոր նեղ ձորի մեջ։ Քաղաքի երկու կողմից հսկայական ժայռեր էին բարձրանում և կամարաձև կռանալով՝ ձգտում էին միանալ։ — Տեսեք, մարդ են գլորում այգ ժայռից,— մատնացույց արեց Լոռեցի Սրապը, Եվ իսկապես, հեռվից տեսանք, թե ինչպես մի կալանավորված մարդու վար գլորեցին կամարաձև ժայռից։ — Երևի ֆիդայի կլինի, կամ ներքին հանցագործ։ Այս երկրռւմ այդպես են պատժում օրինազանցներին։ Սարդարի հրամանով հանցապարտին հանում են ժայռի գագաթը, ձեռքերը ոտքերը կապում են և գլորում անդունդ։ Այն գեղեցիկ քյոշկն էլ, որ երևում է դիմացի լեռնաշղթայի գագաթին, Սարդարի ամառանոցն է,— մատնացույց արեց մեր առաջնորդը։ — Սարդարը մեզ էլ գլորել կտար այդ ժայռերից, եթե իր երկրռւմ ծնված լինեինք,— նկատեց Մշեցի Տիգրանը։ — Անպայման կգլորեին և առաջին հերթին քեզ։ Որտեղ էլ բռնվես, քո տեղը անդունդն է,— ասացի ես։— Մանավանդ, որ դու երեկ հրացան պարպեցիր Գյումրի քաղաքում, իսկ այսօր էլ Մասիս բարձրանալով ուզում էիր վտանգել մեր ամբողջ գործը։ Երեքով ետ նայեցինք։ Մասիսը մեջքով կանգնած էր մեր հայացքի առաջ։ Օ՜, այդ լեռը։ Քանի Մասիսը կա, հայի երազանքին վախճան չկա։ Այստեղ Լոռեցի Սրապը վերջին անգամ հաց կերավ մեզ հետ, ստուգեց մեր բեռները և պատրաստվեց վերադառնալ Բերդաքաղաք։ Բաժանվելիս ասաց. — Դուք սուլթանի թախտը ծակեք, ինչքան փամփուշտ հարկավոր լինի՝ կտանք։ Եթե հարկ եղավ՝ մենք էլ կգանք։ Լսվեց մի հեռավոր խուլ որոտ։ Կարսեցիները իրենց ժամացույցներն էին ուղղում վերնաբերդից թնդանոթի արձակած զարկով։ Մենք բռնեցինք Թադեի վանքի ճանապարհը։
38. ՈՎ ԷՐ ԵՐԳՈԻՄ ԼՈՒՍՆՅԱԿ ԳԻՇԵՐԻՆ Եթե դուք Փոքր Մասիսի կողմից մոտենաք Մակու քաղաքին, ապա նրանից ոչ շատ հեռու, մի լեռնալանջի տափարակի վրա կտեսնեք երկգմբեթանի մենավոր մի վանք։ Այդ Ծործորի կամ ս. Թադեի վանքն է։ Իսկապես մենավորիկ է այդ վանքը, բազմած գեղանիստ լեռան լանջին, այն վայրում, ուր ըստ ավանդության, նահատակվել է Թադևոս առաքյալը։ Վանքի մոտ մի հին ժամատուն կա, իսկ հարավային պատին՝ արևային ժամացույց։ Դեռ սարի վրա էինք, երբ լսվեց վանքի իրիկնային զանգերի ղողանջը։ Մշեցի Տիգրանը գդակը հանեց և մի բարակ խաչ քաշեց երեսին։ Ապա ձորից մեզ հասավ լեռնական շների հաչը զանգերի հանդարտիկ կանչը խլացնելով։ Թադեում կար մի պառավ, որ վանքի տնտեսն էր, մի ջրաղացպան, մի հովիվ և հաստ կոպերով մի երիտասարդ վարդապետ։ Մենք վանք մտանք այն պահին, երբ Գինդ վարդապետը արևային ժամացույցին նայելով վերջին զանգակը քաշեց։ Ես և Տիգրանը ներկա եղանք ժամերգությանը՝ կանգնելով գմբեթավոր խաչկալի առաջ։ Ժամերգությունից հետո վարդապետը հապճեպով ավլեց տաճարի հատակը և, երկաթյա դռներին մի ամուր կողպեք դնելով, մեզ առաջնորղեց իր խուցը։ Ավանակներին տեղավորեց գոմանոցում, իսկ մենք լուսացրինք իր մոտ։ Այստեղ մենք դարձյալ փոխեցինք մեր հագուստը՝ ծածկելով քրդական թաղիքե քոլոզներ, նախապես խուզելով մեր գլուխների առջևի մասը աբաղացիների նմանությամբ։ Գինդի ակնարկով անմիջապես հայտնվեց աբաղացի մի հմուտ ուղեցույց. — Երթաք խաղաղությամբ,— օրհնեց մեզ երիտասարդ վարդապետը, և մենք ավանակներին վանքում թողնելով, մեր բեռները շալակած ելանք ոտքի։ Անցանք վանքի ընդարձակ բակը, ուր մի քանի հին գերեզմաններ կային, և մեր քոլոզները ուղղելով, իջանք դեպի Ավարայրի դաշտ։ Դաշտի կողին, փոքրիկ բլրի վրա երևաց մի հին մատուռ, շուրջը ծփացող անհամար կարմիր ծաղիկներով։ Աբաղացին ասաց, որ դա Վարդան Մամիկոնյանի գերեզմանն է, և այդ ծաղիկները բուսնում են միայն այդ դաշտի մեջ։ Վարդանաց ծաղիկներ են կոչվում, և ամեն ուխտավոր այդտեղով անցնելիս դրանցից հիշատակ է տանում իր հետ։ Մենք նույնպես մեկական մոմ վառեցինք այդ մատուռի մեջ և, հիշատակի կարմիր ծաղիկներ քաղելով, վեր֊ ջին անգամ շուռ գալով նայեցինք Թադեի արևային ժամացույցին։ Գինդ վարդապետը այդ ժամացույցի արձակած ստվերին նայելով առավոտյան զանգերն էր քաշում։ Ճանապարհը մեր առաջ երկճղվում էր. մեկը դեպի Պարսկաստան էր գնում, իսկ մյուսը թեքվում էր դեպի արևմուտք։ Աբաղացին կանգնեց վերջինի վրա։ Նա փոքր ինչ շունչ առավ և գավազանը բարձրացնելով՝ գոչեց. — Ճանապարհը սա՛ է, գնացինք։ Թե՛ վանքը, և թե՛ այդ ճանապարհը շատ հին էին։ Հազարավոր մարդիկ էին երազել գնալ այդ ճանապարհով։ Այդտեղով էր երկիր անցել Աղբյուր Սերոբը իր զինվոր Անդրանիկի հետ։ Այդտեղով էին անցել Արաթոն, Հրայր–Դժոխքը, Քեռին, Սևքարեցի Սաքոն։ Մենք նույնպես որոշել էինք այդ ճանապարհով գնալ։ Մեր գնացած վայրը Տարոնն էր, Սասնո առասպելական աշխարհը, որին «Գյադան Գյալմազ» անունն էին տալիս, այսինքն մի երկիր, ուր գնացողը հազիվ թե ետ գար։ Բայց մենք այն երջանիկներից էինք, որ այդ երկրի մեջ էինք ծնված, եկել էինք այդ երկրից և դեպի այդ երկիրն էինք գնում և չէինք մտածում ետ գալու մասին։ Մի փոքր առաջանալով, վանքի ուղեցույցը հանկարծ շեղեց ճանապարհը և մեզ տարավ ապառաժների միջով։ Ժայռից ժայռ մագլցելով հասանք ձյունաշատ մի գագաթ։ Այդ գագաթը ուղիղ Պարսկաստանի և Տաճկաստանի սահմանագլխին էր։ Թադեի վանքը մնաց ձորի մեջ։ Բարձրիկ բլրի վրա հեռվից երևում էր մենավոր մատուռը կարմիր ծաղիկներով։ Մեր վառած մոմերը երևի արդեն հանգել էին։ Ամբողջ օրը մնացինք լեռան գագաթին, ձյուների աակից հոսող մի առվակի մոտ։ Իրիկնամուտին սկսեցինք իջնել։ Լուսնյակ գիշերով մտանք Աբաղայի դաշտ։ Եվ հանկարծ հեռուներից մի ծանոթ երգ լսվեց։ Ինչ-որ մեկը Խաթավինի կռվի երգն էր երգում լուսնյակ գիշերին։ Աղբյուր Սերոբի ֆիդայիների խումբը ճարտար Հակոբի գլխավորությամբ 1896-ին դեպի Խլաթ անցնելու ժամանակ, Խաթավին լեռան վրա վաղ լուսաբացին կռվի էր բռնվել համիդական գնդերի հետ։ Ֆիդայիները գրավելով Խաթավինի լանջերը, կրակի տակ էին առել համիդիե ձիավորներին, որոնք երիվարների սանձերը թողած կատաղորեն գրոհել էին սարնիվեր հայդուկների բարձունքը գրավելու համար։ Հարյուրավոր ձիավորներ դիաթավալ ընկել Էին հայդուկների գնդակներից, և շատ նժույգներ, խրխնջալով և ետևի սրունքներին բարձրանալով, վայր էին գլորել իրենց հեծյալներին։ Կռիվը շարունակվել էր մինչև մայրամուտ բազմաթիվ զոհեր խլելով թշնամուց և նոսրացնելով Ճարտար Հակոբի փոքրաթիվ խումբը։ Հայդուկներից երկուսը՝ Առաքել և Մուշեղ, վերջին րոպեին ապաստան էին գտել մի ավերակ ջրաղացի մեջ, Մանազկերտի մոտ։ Այդ կռվի մասին քրդերը երգ էին հյուսել։ Այդ երդն էին երգում լուսնյակ գիշերով։ Տների անվերջանալի շարանով երգիչը քրդի բերանով հայ ֆիդայիների գովքն էր անում, փառաբանելով ազատասեր հայդուկի գնդակը։ Ոչ մի բան այնպես ուժգնորեն չի ազդում քրդի վրա, որքան հերոսական կռվի երգը։ Բայց ո՞վ էր այդ գիշերային երգիչը։ Ո՞վ էր Խաթավինի այդ քաջաշունչ երգով կախարդել Աբաղայի լայնածավալ դաշտը։ Լռել էր քամին, լռել էին ոտնաձայները, միայն լուսինն էր արթուն և դաշտի վրայով թռչող երգը։ Որքան մոտենում էինք, այնքան երգողի ձայնը դառնում էր հարազատ ու ծանոթ։ Ու հանկարծ Մշեցի Տիգրանը բացականչեց. կա չկա սա Միսակն է։ Եվ իսկապես, երգողը Ալադին Միսակն էր։ Քոլոզը գլխին նստել էր ճանապարհից հեռու մի ժայռի վրա և բարձրաձայն երգում էր քրդերեն։ Պայանո՜, պայանո՜, պայանո՜։ Գևորգ Չաուշը համոզված լինելով, որ մենք կարող ենք Թադեի վանքի ճանապարհով վերադառնալ, իր երգչին շտապ ուղարկել էր Աբաղայի դաշտ՝ մեզ այդ վտանգավոր վայրի գիշերային հարձակումներից ապահով անցկացնելու համար։ Հնչում էր Միսակի երգը Աբաղայի դաշտում այդ հրաշալի լուսնյակ գիշերին, և մենք քրդական տարազով ալ Միսակի հերոսական երգով պաշտպանված զենք էինք տեղափոխում երկիր։ Երկու գիշեր Ալադին Միսակը երգել էր այդ դաշտում, այդ միևնույն քարին նստած անձկորեն սպասելով մեր վերադարձին։ Մեզ տեսնելով նա շարունակեց մեջընդմեջ երգել առջևից գնալով, և մեր փոքրիկ քարավանը՝ աչքը նրա սպիտակ քոլոզին և ականջը նրա երգին պահած, անվտանգ անցավ Աբաղայի միջով։ Վերջում նա երգեց քրդական «Դումանը»։ Ո՞վ էր Դումանը, ի՞նչ երգ էր դա։ Ղարաբաղի հաչեն գավառից էր հայդուկ Նիկոլը։ Խաթա֊ վինի կռվից մի տարի առաջ Նիկոլը իր խմբով դեպի Վան անցնելիս, Պարսկաստանի սահմանագլխին ապավինել էր մի մարագի։ Լամիդիե ձիավորները խոտի խրձեր բերելով հըրդեհել էին մարագը, կամենալով ծխի մեջ խեղդել հայդուկներին։ Նիկոլը հրամայում է ճեղքել պաշարման շղթան։ Նա դուրս է ցատկում կրակի բոցերի վրայով և անընդհատ կրակելով սուրում է առաջ։ Հակառակ իր վրա տեղացող գընդակների տարափին, քաջարի խաչենցին անվնաս հասնում է մերձակա սարի բարձունքները։ Քրդերը մնում են ապշահար, տեսնելով, թե ինչպես իրենց առջևից փախչող հայդուկը գումանի, ծխի պես անհետանում է լեռան վրա։ Շուտով իմանում են, որ նա ճանապարհին սպանել է երկու բռնակալ բեկերի։ Քրդերը, սարսափահար, այդ առասպելկան հերոսի անունը կնքում են Դուման և այդ անունով երգ են հորինում նրա մասին։ Ալադին Միսակը այսպես ավարտեց այդ երգի վերջին բառերը, «Այս առավոտ կանուխ, ֆիդայիների մեծը՝ Դումանը, որ աստծո կրակ է, մեզնից ձեռք չի քաշում»,..: Ցնդեց Խաչենի Դումանը։ Լուսինը, որ ամբողջ գիշերը մեզ հետ լսում էր Ալադին Միսակի երգը, Աբաղայի երկնքից սահելով, մտավ Բանտի–Մահոլ գետի քարե կամուրջի տակ։ Լուսադեմին մեզ վրա հարձակում եղավ։ Մեզանից սպանվեց մեր ճամփացույցը։ Խեղճ աբաղացի։ Նա չկարողացավ այլևս վերադառնալ վանք։ Գնաց ու ետ չեկավ։ Չհասցրեց նույնիսկ շալակը իջեցնել։ Ազգությամբ քուրդ էր նա՝ իր կյանքը ուխտով դրած հայ և քուրդ ժողովուրդների ազատագրության դատին և հավատարմությամբ կապված Թադեի վանքի և Գինդ վարդապետի հետ։ Մենք նրան թաղեցինք Բանտի–Մահոլ քարե կամուրջի մոտ, մի բարձրաբերձ քարաժայռի տակ, որ պահակի պես հսկում էր Աբաղայի մեծատարած դաշտի անցքերի վրա։ Ալադին Միսակը շալակեց աբաղացու բեռը, և մենք Բերկրիի կիրճը անցնելով, մեր ճակատները ուղղեցինք դեպի Սիփան։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.49.08 | Сообщение # 14 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 39. ՕՁԵՐԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԲԻՆԳՅՈԼ
Ալադին Միսակն ասաց, որ շուտով մեզ կդիմավորի Խնուսից եկած մի փորձված ուղեցույց։ Եվ իսկապես, շուտով այդ մարդը երևաց։ Նա մեզ հանդիպեց այն ժայռերի մեջ, որտեղ եռանդով գանձ էր որոնում մեր ծանոթ վանեցին։ Հին սուրհանդակ էր Շեկ Գավիթը։ Նա քրդական տարազով շրջագայում էր իրենց գավառի մեջ, գիշերային ճամփորդությամբ երբեմն հասնելով մինչև Կովկաս։ Դավիթը ճամփորդում էր միշտ գիշերով։ Անվախ էր, արագաշարժ և սրատես։ Նրա աչքերը գայլի աչքերի պես վարժված էին խավարին և կարծես մթության մեջ ավելի լավ էին տեսնում։ Այդ գյուղացին ճանապարհներին հատուկ նշաններ էր անում և նույնիսկ գիտեր, թե ո՛ր քարի տակ ի՛նչ է պահել իր նախորդ ուղևորության միջոցին։ Գնում էր շա՛րունակ առշևից և գրեթե չէր խոսում ընթացքի ժամանակ։ Մեկ էլ տեսար՝ արագ շուռ եկավ և քարավանը տարավ բոլորովին տարբեր ուղղությամբ։ Շների հալոցից, առուների և աղբյուրների կարկաչից և ծառերի սոսափյունից իմանում էր, թե ո՛ր բնակավայրին է մոտենում։ Հասանք Սիփան սարի ստորոտը։ Այդտեղ էր գեղեցիկ Մավին հանդիպել ինձ իմ պատանեկան թափառումների ժամանակ։ Շեկ Գավիթը Մանազկերտի լեռների միջով մեզ առաջնորդեց դեպի Զեռնակի լանջերը։ Երկու տեղ միայն կանգ առավ. առաջին անգամ կասկածեց, թե սխալ ենք գնում, որովհետև շատ մութ էր։ Մի ժայռի տակ ռուսական ձիու պայտ էր պահել. ստուգեց. պայտը իր տեղումն էր, ուրեմն ընթացքը ճիշտ էր։ Իսկ երկրորդ կանգառին մութի մեջ կռացավ մի քարի, քարը շուռ տվեց և տակից հանեց մի զույգ տրեխ։ Հա֊ գավ, իսկ ունեցածը, որ ավելի հնամաշ էր, դրեց ժայռի տակ ու նորից շարունակեց ճամփան։ Մի երրորդ տեղ մի քարի թիկնելով կիսաձայն կարդաց, «Ես կըսեի՝ թե ես եմ. Ան, որ կըսե թե ես եմ, Կըլլա՝ ինչպես որ ես եմ»։ — Մենք ինչով ենք զբաղված և ինչ է քարոզում այս տապանագիրը։ Եթե դրա տակ պառկածը իսկական տղամարդ է, նա ինչու պետք է գերեզման ունենար։ Ոչ, մենք չենք ուզում քեզ պես լինել,— խոսքը տապանաքարի տակ հանգ֊ Լողին ուղղելով ասաց Մշեցի Տիգրանը։— Մենք այն սերունդըն ենք, որ գերեզման չունի։ — Մոտենում ենք Կայենի ծառերին և Աբելի աղբյուրին,— գավազանը խավարի մեջ պարզելով ազդարարեց Շեկ Դավիթը։ Գիշերով հասանք Խաչմելիք գյուղի տակ։ — Մեր ձախ թևի վրա Ժաժան քարն է,— բացատրեց ճամփացույցը՝ ձեռքը դեպի ձախ ուղղելով։ Երեքս էլ մեր աչքերը լարեցինք. խավարի միջից մարդանման սև կերպարանքով մեզ էր նայում բարակ հողասյունին կանգնած մի վիթխարի ժայռ։ — Իսկ սա Հաջի Հայդարի սպանության վայրն է,— մեր աջակողմում ինչ–որ տեղանք ցույց տվեց Շեկ Գավիթը։ — Այժմ մոտենում ենք օձերի խազին աչին,— զգուշացրեց ճամփացույցը աղոթարանին նայելով։ Հարամիկ գյուղի շրջակայքում մեծ քարաբլուրներ երեվացին։ Հենց որ արևը ծագեց, անթիվ–անհամար սև օձեր հայտնվեցին այդ արտասովոր տեսքով քարաբլուրների վրա, որոնցով մեր ճանապարհն էր անցնում։ Շեկ Գավիթն ասաց, որ այդ օձերը չեն խայթում ։ Հայտնվում են արևածագին և գիշերից առաջ անհետանում են։ Եվ այնուամենայնիվ դըրանք օձեր էին և այդ օձերը փակեցին մեր ճանապարհը։ Նրանք գունդ–գունդ քարերին պառկած կամ գլուխները տնկած ամբողջ օրը մեզ էին նայում։ Արևամուտին անհետացան, ինչպես հայտնվել էին, և ճանապարհը բացվեց։ Օձերի թագավորությունից անցնելով հասանք Հարամիկ։ Մեր հայդուկ «Բրինդարը» այդ գյուղից էր։ Շեկ Դավթի կարգադրությամբ նրանց տանը մեր քրդական տարազը փոխեցինք և շտապեցինք Արոս և Խաչալույս գյուղերի մոտով իջնել Մշո դաշտ։ Ճանապարհին համիդիե ձիավորներ երևա֊ ցին։ Շեկ Դավթին, որ մեզնից առաջ էր գնում, բռնեցին, իսկ մենք թաքնվեցինք խոտերի մեջ։ Նրանց մեծավորը հարցրեց. — Ո՞վ եք, ինչու՞ ընկերներդ փախան և ուր կերթայիք։ — Կերթայինք Բերդ՝ մանգաղ առնելու,— ասաց Գավիթը։ — Գիշերով ինչու՞ կերթաք։ — Չեթեներից վախենալու համար գիշերով կերթանք։ Երբ համիդիե ձիավորները հեռացան, Շեկը սուլելով հա- վաքեց մեզ և վտանգ զգալով կտրուկ շրջադարձ կատարեց՝ մեր քարավանը տանելով դեպի Սև կամուրջ։ Շեկը գնաց այդ գյուղը, որ մեզ համար տեղ պատրաստի։ Գնաց և երկար ժամանակ չերևաց։ Գյուղի կողքին մի հին մարագ կար։ Լուսաբացի մոտ ես և Մշեցի Տիգրանը մարագի դուռը բաց անելով մեր բեռները ներս տարանք։ Տիգրանը և Ալադին Միաւկը պառկեցին քնելու, իսկ ես պահակ կանգնեցի։ Արևը բավական բարձրացել էր, երբ մի կին, կողովը շալակած, եկավ մարագի ղռան առաշ։ Բանալին մաքրեց, դուռը բացեց։ Մեզ տեսնելով վախեցավ և ուզեց փախչել։ Ես իմ թաքնված տեղից բռնեցի նրան՝ ասելով, մայրիկ, չվախենաս, մենք հայ ենք։ Եկանք, լույսը բացվեց՝ մտանք ձեր մարագը։ Հոգնած, նեղված ճամփորդ ենք։ Կարելի է երթաս մի քիչ հաց բերես մեզ համար և իմանաս գյուղում զորք կամ համիդիե ձիավոր կա ,. թե ոչ։ Կինը կողովը հարդ լցրեց ու գնաց։ Շատ չանցած եկավ կողովը շալակին։ Կողովի չորս կողմը գրել էր կաղամբի թուփ, մեջտեղը՝ մի պուտուկ մածուն ու հաց և ծածկել կա՛ղամբի թփով։ — Կարո՞ղ ես մի կուժ էլ ջուր բերել,— ասացի։ Ազնիվ կին էր և անունն էլ՝ Ազնիվ։ Գնաց ջուր էլ բերեց։ Ասաց, որ քսանհինգ զինված ձիավոր կա գյուղում։ Ապա կողովը լցրեց հարդով ու դուրս ելավ։ Գնալուց առաշ ասաց. «Տղաներ, էս մածունն ու հացը թաքուն եմ բերել, մեր տանեցիքն էլ տեղյակ չեն»։ Զարմանալի մի լռություն էր համակել Ալադին Միսակին։ Ոչ խոսում էր, ոչ երգում։ Իսկ Մշեցի Տիգրանը շատ անհանգիստ էր, որ Շեկ Դավիթը գնաց ու ետ չեկավ։ Հանկարծ ինչ–որ աղմկալի ձայներ լսվեցին մարագի շրշա֊ կայքում։ Աղմուկը ուղիղ դեպի մեզ էր գալիս։ Գլուխս դռան արանքից դուրս հանեցի տեսնելու, թե ինչ բան է, չլինի թե Դավթին բռնել են ու մենք մատնված ենք։ Իմ դուրս գալն ու գլխարկիս վայր ընկնելը մեկ եղավ։ Մոռացել էի, որ գլխիս առաջամասը մեջտեղից խուզված էր։ Կռացա գլխարկս վերցնելու։ Մարագի մոտով լեռնական քրդեր էին անցնում, իրար հրմշտելով ու գռռալով։ Նրանք իմ գլխի խուզված մասը նըկատելով կարծեցին, թե ես քուրդ եմ և ձեռքով արեցին, որ միանամ իրենց խմբին։ Մի քանիսը նույնիսկ շարժվեցին դեպի իմ կողմը։ Ես առանց շփոթվելու մարագի դուռը կամաց ծածկեցի և ինքս շտապեցի նրանց մոտ, որ խափանեմ մեր թաքստոցին մոտենալը։ Նրանց կանչերից ու քայլվածքից իմացա, որ Բինգյոլ են գնում։ — Բինգյո՞լ եք գնում,— հարցրի քրդերեն։ — Բինգյո՜լ, Բինգյո՜լ,— խմբով պատասխանեցին։ — Ես էլ եմ գալիս,— ասացի։ — Դե՛, շուտ միացիր մեզ։ Ինչ արած, ուզեի չուզեի պետք է միանայի նրանց, թեկուզ մի որոշ հեռավորության վրա, մինչև մարագից հեռանային և այնուհետև մի ելք կգտնեի վերադարձի համար։ Սակայն այնպես եղավ, որ չկարողացա ետ գալ և մինչև Բինգյոլ գնացի այդ բազմության հետ։ Այդ սարի արևելյան կողմը հայերի ամառանոցն էր, արևմտյանը՝ քրդերի։ Նըրանց մեծ մասը ամառանոց էր գնում, մի քանիսն էլ գնում էին Բինգյոլից ձյուն բերելու իրենց աղաների համար։ Ես էլ ձյուն բերող դարձա, որ շուտ ետ գայի ընկերներիս մոտ։ Ձյունի և սառույցի վաճառքով զբաղվում էին գլխավորապես Մժնկերտ գյուղի բնակիչները։ Ամառվա շոգերին նըրանք կամ Բինգյոլի սարերումն էին, կամ Խնուս բերդի շուկայում։ Սև օձերի թագավորությունից Բինգյոլ ընկնելը մեծ բախտավորություն էր ինձ համար։ Որքա՜ն էի երազել գեթ մի անգամ լինել Բինգյոլում և գտնել բրաբիոն ծաղիկը։ Գտնել և երջանկանալ։ Իզուր չէ, որ ղրան էր կոչում նաև ժայռերի ստվերների ետևից թափառող և իրական գանձ որոնող վանեցին։ Ականջիս մեջ մեկ անգամ էլ ուժգնորեն հնչեց նրա ձայնը. «Գնացե՜ք, գնացե՜ք Բինգյոլ։ Բրաբիոն ծաղկի տեղը Բինգյոլն է»։ Եվ ես Բինգյոլումն եմ։ Ու՞ր է այն գագաթը, որի այսինչ կողմից այսքան քայլ անելուց հետո երեք օր ծոմ պահող և ոտաբոբիկ ապաշխարողը կգտնի այդ անմահական ծաղիկը։ Ինձ հետ եկած քրդերը ցրվեցին ամեն մեկը մի կողմ, նույնպիսի աղմկալի կանչերով ու գույնզգույն տարազներով, ինչպես հանդիպել էի Սև կամուրջի մարագի մոտ։ Ամեն մեկը գնաց մի գագաթի ու մի աղբյուրի ուղղությամբ։ Իսկ Բինգյոլի աղբյուրները այնքան շատ են իրար նման, որ մարդ կարող է հեշտությամբ մոլորվել և անսպասելիորեն վերադառնալ այն աղբյուրին, որից քիչ առաջ ջուր է խմել, կարծելով, թե նոր ակունք է։ Իմ փնտրածը անմահական ծաղիկն էր։ Բայց ինչպե՞ս գտնել այն։ Մի խոսք կար Մշո դաշտում. Սալնո ձորի նուռը ուտես, Բինգյոլի ջուրը խմես։ Սալնո ձորի նուռը կերած չկայի, բայց Բինգյոլի ջուրը խմեցի։ Իմ հաշվով երեք անգամ յոթ աղբյուրից ջուր առա, ամեն մեկից մի կում և վերջին աղբյուրի մոտ պառկելով՝ քնեցի մինչև առավոտ։ Երբ արթնացա, իմ արախչին չկար, փոխարենը գլխիս մի քոլոզ էր դրված։ Ով էր դըրել՝ չիմացա։ «Երևի սա իմ բախտն է»,— ասացի։ Այս քոլոզը կօգնի ինձ, որ շուտով Սև կամուրջ հասնեմ։ Շուռումուռ տվեցի, նայեցի, ժպտացի, դրեցի գլխիս ու վեր կացա։ Բարձունքին ձյուն կար։ Հասա ամենաբարձր գագաթին ու կանգ առա։ Ամբողջ Բինգյոլը աչքիս առաջ էր։ Խոտավետ գեղեցիկ աշխարհ։ Ոտքերիս տակ ձյուն էր ու ծաղիկ, վերեվում՝ կապույտ երկինք և հավքերի երազային սլացք։ «Որ քոլոզը եղավ, երևի մի գրաստ էլ կլինի, որ Բինգյոլից ձյուն տանեմ»,— մտքումս ասացի։ Ճիշտ այդ ժամանակ մի փոքրիկ քարավան սկսեց դանդաղ իջնել լեռան կողով։ Ուղտերից մեկը համառորեն ծունկը զարկել էր գետնին ու վեր չէր կենում։ «Կա չկա, սա է այն հեքիաթային գըրաստը, որ ինձ Բինգյոլից ցած է տանելու»։ Արագությամբ պոկեցի ձյունասառույցի մի հաստ շերտ, կողքից էլ մանուշականման մի ծաղիկ և վազեցի դեպի չոքած ուղտը։ Սառույցը դրեցի ուղտի շալակը և մեջքը շոյեցի, որ վեր կենա։ Հանկարծ նա պարանոցը երկարելով, ելավ տեղից, ու ես կպած մնացի նրա սապատին։ Ու այդպես էլ ուղտի մեջքին նստած դանդաղ օրորվելով քարավանին հասա։ Ուղտապանը մժնկերտցի մի հայ էր, որ ձյուն ու սառույց էր տանում Խնուս-Բերդի բնակիչներին։ Ուրախացավ, որ իր համառ գրաստին քարավանին հասցրի և նույնիսկ մի քիչ թեփ տվեց, որ իմ սառույցը ճանապարհին չհալչի։ Ու այդպես քոլոզը գլխիս, ուղտի վրա նստած, զանգակների կանչով ես Բինգյոլից ցած իջա։ Խնուս–Բերդում սաստիկ շոգ էր։ Մժնկերտցու ձյունն ու սառույցը իսկույն սպառվեց։ — Ձյունը Բինգյոլի՞ց է,— հարցրեց մի ուշացած տղա՛ մարդ, հևիհև մոտենալով ինձ։ — Բինգյոլից է, բայց վերջացավ,— պատասխանեց քարավանի տերը։ — Տանը հիվանդ կա, Բինգյոլի ձյուն է ուզում։ Գոնե մի կտոր սառույց ճարվեր հիվանդիս համար։ Ես իմ բերածը տվեցի նրան։ — Որտե՞ղ է ձեր հիվանդը,— հարցրի։ — Շապատին։ Մժնկերտցի ուղտապանը քարավանը առած շարժվեց դեպի սար, իսկ ես նրան շնորհակալություն հայտնելով իմ նոր ուղեկցի հետ բռնեցի Շապատինի ճանապարհը։ Անցանք Արոս և էլպիս գյուղերը։ Հարամիկը իր քարաբլուրներով մնաց վերևում։ — Երեկ այստեղ հազարավոր սև օձեր կային, ի՞նչ եզան։ — Նրանք տարին մեկ անգամ են մեծ խմբերով երևում, ամեն Համբարձման արևածագին։ Այժմ թաքնված են քարաբլուրների տակ,— պատասխանեց իմ ուղեկիցը։ — Իսկ ձեր գյուղում սև զորք կա՞,— հարցրի։ ֊Չկա, — Նրա՞նք էլ տարին մեկ անգամ են երևում։ — Ոչ, ամենաքիչը ամիսը մեկ անգամ։ Երեկ Սև կամուրջում քսանհինգ համիդիե ձիավոր կար։ Այս գիշեր նրանք քաշվեցին Վարդովի լեռները։ Ուշ երեկոյան Շապատինը անցնելով հասա Սև կամուրջ։ Մշեցի Տիգրանը և Ալադին Միսակը պառավի մարագում նըստած ինձ էին սպասում։ Շեկ Գավիթը քնած էր հարդի վրա։ Իմ ոտնաձայնից իսկույն արթնացավ։ Երեքն էլ սաստիկ զարմացան իմ գլխին մի տարօրինակ քոլոզ և ձեռքիս մի անծանոթ ծաղիկ տեսնելով։ — Ի՞նչ պատահեց քեզ, որտեղի՞ց ես գալիս,— հարցրեց Մշեցի Տիգրանը բարկացած։ — Բինգյոլից,— պատասխանեցի։ — Ինձ չթողեցիր Մասիս բարձրանամ, իսկ դու մինչև Բինգյո՞լ հասար,— գոռաց վրաս։ — Ստիպված էի։ — Այդ ի՞նչ ծաղիկ է ձեռքիդ։ Բրաբիո՞ն։ — Հասա մինչև Բինգյոլի ամենաբարձր գագաթը, բայց այդպիսի ծաղիկ չգտա։ Իմ բերածը լեռնային մանուշակ է։ Խնուս–Բերդից մի խճուղի էր դնում դեպի Մուշ։ Շեկ Գավիթն ասաց, որ այդ ճանապարհով Մշո դաշտ իջնելըվտանգավոր է։ Խավարը ճեղքելով նա մեզ նազիկ լճի տակով առաշնորդեց մինչև Գրգուռի ծծմբագույն ստորոտները և վերադարձավ Խնուս։ Հովիվներից իմացանք, որ մեծ զորք է պաշարել Շամիրամ գյուղը, և ճանապարհը փակ է։ Գրգուռի ստորին լանջերին մի քարայր կար։ Մեր բեռները թաքցրինք այդտեղ և հովիվներից հաց վերցնելով, մագլցեցինք Նեմրութն ի վեր։ Երկու գիշեր մնացինք Նեմրութի գագաթին։ Գտա Նեմրութի այն ժայռը, որի մոտ տեսել էի Աղբյուր Սերոբին։ Այդ՛տեղ էր, որ ես առաջին անգամ սկսեցի ծխել։ Հիշեցի Աղբյուր Սերոբին ու Արաբոյի ւոուփը հանելով՝ փաթաթեցի առաջին գլանակը իմ կյանքում։ Երրորդ օրվա լուսաբացին մեր բեռները թաքստոցից վերցնելով՝ Գրգուռի լանջերով շարժվեցինք դեպի Մշո դաշտ։ Հեռվում երևում էին Ծիրնկատարն ու Ծծմակա Քիթը Մեղրի քարերով։ Այդտեղ էր Բերդակի սարը։ Այդտեղ էր Գևորգ Չաուշը իր հայդուկներով սպասում մեզ։ Հազիվ էինք պատրաստվում նետվելու Տավրոսի լանջերին, երբ սկսվեց ձյունախառն բուքը։
40. ՏԱՎՐՈՍԻ ԲՈՒՔԸ Դուք գիտե՞ք, թե ինչ բան է բուքը Հայկական Տավրոսում։ Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ ուժգնորեն է փչում սառնաշունչ քա՛մին։ Ամեն րոպե ձյունախառն մրրիկը կարող է քեզ անդունդ գլորել։ Բայց իմ շալակին բեռ կա։ Ես շալակատար եմ և պարտավոր եմ այդ բեռը տեղ հասցնել։ Ես մենակ չեմ, ինձ հետ են Մշեցի Տիգրանը և Ալադին Միսակը։ Երեքս էլ ուխտյալ զինվորներ ենք։ Տիգրանը առջևից է գնում, նրա ետևից՝ Միսակը, իսկ Միսակի թիկունքից ես եմ քայլում։ Գնում ենք ժայռերի միջով, ձեռնափայտերը հաստատորեն բարձրացնելով ու իջեցնելով, երբեմն իրար դիպչելով կամ բախվելով ժայռերին, մերթ կռանալով ու բարձրանալով և մերթ սահելով ներքև, շարունակ որոնելով հեշտ անցուղի և անվտանգ լեռնապտույտ։ Քայլում եմ ու մտածում` այս ծանր բեռը, որի մեջ վառոդ ու փամփուշտ կա, ես տանում եմ պարպելու բռնակալների Կրծքին, տանում եմ պաշտպանելու իմ թշվառ հայրենակիցներին բեկերի և հելուզակ ցեղերի հարձակումներից։ Տանում եմ սուլթանի թախտը պայթեցնելու։ Բոլորն են վառոդ կուտակում սուլթանի դեմ. Սալոնիկի թուրքը, մակեդոնացին, հույնը, հայը, արաբը, քուրդը, ասորին... Ոռնում է Տավրոսը։ Գետնին սառած ձյունը կածից կամ անդունդից բարձրացնելով՝ ուժգնորեն բերում–զարկում է դեմքիդ, թիկունքիդ, մեջքիդ։ Այնպիսի բուք է, որ երկու քայլ հեռավորության վրա ոչ մի առարկա չես տեսնում։ Վրաս ձյունի պաղ շերտ է գոյացել։ Քամին օրորում է ինձ և աշխատում է իր հետ ներքև քաշել։ Ես ճոկանը գետնին սեղմելով և կուրծքս բքին դեմ տալով, ճգնում եմ ոտքերիս վրա կանգնած մնալ։ Արդեն երերում եմ։ Քիչ առաջ այնպես պարզ էր երևում Մշո Դաշտը Նեմրութի լանջերից, իսկ այժմ ամեն ինչ խառնվեց իրար։ Ծծմակը բռնված է զարհուրելի բորանով։ Ոչ Մառնիկի անտառն է երեվում, ոչ Ծիրնկատարը, ոչ Կորեկ աղբյուրը։ Բայց ու՞ր է Ալադին Միսակը։ Բուքը գալարվում է մի սև ու սուր առարկայի շուրջ և ճիգ է դնում տեղից շարժելու։ Ալադին Միսակն է։ Ոչ, դա Միսակը չէ։ Մի ցից ապառաժ է, որ կատաղորեն դիմադրում է ձյունախառն քամու հարվածներին։ Այդպես դիմադրել է դարեր ու բարակել։ Իսկ ի՛՛նչ եղավ Միսակը։ Չլինի՞ թե անդունդ գլորվեց։ Ես հասա ցից ապառաժին և կռանալով նայեցի։ Ահա նա գնում է սոսկալի հակը շալակին։ Առջևից ընթանում է Մշեցի Տիգրանը՝ նույնպիսի մի հակ շալակած։ Կայծակի մի հարվածով կարող է այդ ամբողջ բեռը բռնկվել և մի ակնթարթում ոչնչացնել մեզ։ Բայց կայծակ չկա, միայն կատաղի քամին է հռնդում դիվային ձայներ արձակելով։ Պայանո՜, պայանո՜, պայանո՜... Ոչ, այդ Ալադին Միսակը չէ, այդ Տավրոսի բուքն է երգում։ Տավրոսի բու՜քը։ Աշխարհի ամենաչքնաղ լեռը այսքա՜ն մոլեգնած։ Ոչ այդ լեռան սպիտակ մեջքն է երևում, ոչ կանաչ կողերը, ոչ էլ իր տակ ծալված բրդոտ սրունքները։ Գարնանը ինչպիսի եդեմական ծաղկունք ասես չի բացվում այդ սարի վրա։ Իսկ այժմ՝ նայի՜ր ինչպես ահասարսուռ է նա ու փոթորկային։ Մոլեգնած է Տավրոսը։ Տարոնի ժողովուրդը իր բնավորությամբ որքան նման է այդ սարին։ Տարոնցին էլ նրա պես եդեմական ծաղիկներ ունի իր հոգում, իսկ երբ մոլեգնեց՝ վայ հանդիպողին։ Այդ պահին նա ավելի մոլեգին է, քան Ծծմակի վիհերից պայթող ամպրոպն ու մըրրիկը։ Բայց ես տարվեցի Ալադին Միսակով և Տիգրանին մոռացա։ Իսկապես, ի՞նչ եղավ Մշեցի Տիգրանը։ — Տիգրա՜ն։ Ոչ մի արձագանք։ — Տիգրա՜ն։ Ու զարհուրելի մտքեր պաշարեցին ինձ։ Չլինի՞ թե իմ հայդուկ ընկերը անդունդ գլորվեց։ Իսկ անդունդը ուղիղ իմ կողքին է, իմ ոտքերի տակ։ — Տիգրա՜ն,— մի վերջին անգամ գռռացի ես։ Իմ կանչը երևի հասավ Ալադին Միսակին։ Նա էլ իր հեր֊ թին գռռաց։ Բայց Տիգրանը չկար։ Մի՛՛թե այդ սքանչելի հայդուկը այստեղ պետք է ավարտեր իր կյանքի ուղին՝ պղնձագույն Գրգուռի մրրիկների մեջ։ Փչի՜ր, կատաղորեն փչի՜ր, Տավրոսի բուք, Մախլուտոն քեզանից զորավոր է։ Նա տոկուն հայդուկ է, իսկ հայդուկը ոչ փառք է որոնում, ոչ հանգիստ։ Եվ նա քեզ կհաղթի։ Ուժգին հռնդյունով քամու մի հոսանք անցավ, ասես պոկված լեռան գագաթից և իմ մեջքին զարկվելով, որոտաց դիմացի ժայռերի մեջ՝ իր հետ տանելով իմ քոլոզը։ Ես վայր գլորվեցի։ Ալադին Միսակն էլ գլորվեց։ Մի երկար պահ այդպես գետնին գամված մնացինք։ Սպիտակ մի փայլակ լուսավորեց Գրգուռի ստորին լանջերը, որին հետևեց մի խլացնող ճայթյուն։ Երբ ուշքի եկանք, Մշեցի Տիգրանը արդեն հասել էր լեռան ստորոտը և իմ քոլոզը ձեռքին բռնած ինձ էր սպասում։ Քամու բերանից էր թռցրել։ Վերջապես բուքը հանդարտվեց։ Ձյունախառն մի անձրևով ավարտվեց մեր երկարաձիգ և դաժան ճամփորդությունը, և մենք սառած, գրեթե ուժասպառ, մեր բեռները հասցըրինք Մառնիկի անտառը՝ ֆիդայիների բնակատեղին։
41. ԾԾՄԱԿԻ ՔԱՐԱՅՐՆԵՐԸ Ալվառինջ լեռան կողերին մի քանի հին ծերպեր կային, որոնք կոչվում էին «Գևորգի քարայրներ»։ Տեղը քարքարոտ էր և ոտնահետքերից ապահով։ Կարգադրություն եղավ, որ բերած փամփուշտները թաքցընենք այդ քարայրների մեջ։ Երբ մենք բեռներով մոտեցանք, ոչխարենու ահագին գդակով մի տղամարդ իր եղունգներն էր մաշեցնում առաջին քարայրի ժայռին քսելով։ — Կայծակ Անդրեասն է,— զգուշացրեց Մշեցի Տիգրանը։ Մեր ոտնաձայնից Անդրեասը շուռ եկավ։ Ճշմարիտն ասած, դող եկավ վրաս այդ մարդու կերպարանքին նայելիս։ Անդրեասը հավատարիմ և քաջ զինվորն էր Սերոբ Աղբյուրի, որին ես տեսել էի Խլաթի սարերում։ Նա միշտ իր դասակի առջևից էր գնում և ոչ միայն կտրել էր կարգապահությունը խախտող իր զինվորներից մեկի ականջը, այլև պահանջել էր Սոսեի հեռացումը հայդուկների միջավայրից, որ խմբի մարտունակությունը չթուլանա։ Անդրեասը եղել էր Անդրանիկի յոթ հոգիանոց խմբի հետ, որին զինաթափ էին արել ալիանցիք և շենիքցիները, ու նըրանք Շենիքից փախչելով պատսպարվել էին Սեմալում։ Սերոբի մահից հետո Անդրեասը դարձել էր անճանաչելի։ Անխնա էր թշնամու հանդեպ, բայց Սերոբի գլխի վրա երդվողին ազատում էր պատժից։ Ձմեռ թե ամառ՝ նրա ձին միշտ թամբած էր, խուրջինը կապած և հրացանը գլխավերևում։ Տեսքը ահարկու էր։ Ահռելի աչքեր ուներ այդ ֆիդային և դեպի ականջները նիզակների պես ցցված սուր երկար բեղեր։ Եղունգներրը հաստ էին, ամուր, որ մաշեցնում էր ժայռերին քսելով։ Կայծակ Անդրեասին անծանոթ տեսնողը վախից փոխում էր ճանապարհը, այնքան սարսափազդու էր նրա կերպարանքը։ Ջուր խմելիս լոքում էր գետնին և բազուկները մի-մի ապառաժի դրած, քիթն ու ականջները կոխում էր աղբյուրի մեջ, երկայն բեղերը ծփփացնելով ջրի երեսին։ Այնպես էր ջուրը կլթկլթացնելով ներս քաշում՝ բերանը հետզհետե մոտեցնելով ակունքին, ասես ուր որ է աղբյուրը կցամաքի։ Ձին և ինքը միասին էին ջուր խմում։ Պատահում էր, որ ձին ջրում արտացոլված նրա պատկերից խրտնելով սանձը ետ էր քաշում։ Այդպես էին խմում բոլոր ֆիդայիները, բայց ուրիշ էր, երբ Կայծակ Անղրեասն էր չոքում աղբյուրին։ Արդեն մթնում էր, երբ Անդրեասի առաջնորդությամբ վերջին քարայրի դուռը հասանք, որ նայում էր «Արաբոյի քարի» վրա։ Բնական էր, որ նախ Անդրեասը մտներ, ապա ես և Տիգրանը։ Այդպես էլ եղավ։ Անդրեասը պառկեց փորի վրա և օձի պես սողալով քարայրի անցքից ներս մտավ, այն էլ ոչ թե գլխի, այլ ոտքերի կողմից։ Մենք էլ իրեն հետևելով այդպես սողալով ներս սահեցինք, ետևից զգուշորեն քարշ տալով մեր բեռները։ Քարայրի ներսը ընդարձակ էր և ուներ մի քանի խորշեր։ Բեռները պահեցինք մի նեղ խորշի մեջ և մեզ համար մի հարմար տեղ գտնելով՝ նստեցինք։ Հատակին մի թաղիք կար փռված, վրան չոր խոտ և մի մաշված արա։ — Սա Ալվառինջու Սեյդոյի խորշն է, — ասաց Կայծակ Անդրեասը։— Սեյդոն գնացել է գյուղ իր սնդուկը բերելու։ Թեպետ օդը ծանր էր, և ոտքերը երկարել հնարավոր չէր, որովհետև տեղը նեղ էր, մենք գիշերը այդտեղ մնացինք։ Լուսադեմին եկավ Սեյդոն մի մեծ սնդուկ շալակած և չախմախլի հրացանը թևը գցած։ Նա մի առանձին անցք ուներ, որով ելումուտ էր անում։ Սնդուկը ներս բերեց, փամփուշտները խնամքով դասավորեց մեջը և մեզ հետ փորսող տալով ելավ անձավից։ Ոսկրոտ դիմագծերով, խոշոր գեղեցիկ աչքերով և թիկնավետ լանջով մի տղամարդ էր Սեյդոն, որ ինձ հետ մասնակցել էր Բերդակի առասպելական կռվին։ Իշխանական ձևեր ու քայլվածք ուներ, թեպետ իրենց գյուղում նախ հոտաղ էր եղել, ապա մաճկալ։ Նա մեզ հրաժեշտ տալով չախմախ֊ լին ձեռքին դիմեց դեպի Մեղրի քարերը։ Արաբոյի ժայռի մոտով շարժվեց դեպի Ծծմակի ամենաբարձր կետը և նստեց թփուտով քողարկված մի քերծի, աջ ձեռքով հրացանի փողը բռնած, իսկ ձախով հենվելով նրան։ Շատ վայրեր էր թափառել Սեյդոն, բայց իր սիրած տեղը Ծծմակի Քիթն էր։ Գիշեր ու ցերեկ չախմախլին ձեռքին նստում էր այդտեղ, աչքը Ֆրանկ–Նորշենի և Ալվառինջի ճանապարհներին պահած։ Երբեմն կարողանում էր անսխալ որոշել, թե այդ ճանապարհներով ով է անցնում. անցորդը խաղաղ շինակա՞ն է, թե՞ շինականին տանջող բռնակալ։ Ամիսներով, տարիներով հսկում էր իր որսին և վերևից՝ թրը՛խկ,.. Կայծակ Անդրեասը Գևորգի քարայրներին էր հսկում, իսկ Ալվառինջու Սեյդոն՝ Նորշենի ճանապարհներին։ Հայացքս Ծծմակի բարձր քերծին էր, երբ Անդրեասը աներևութացավ, Նայում եմ՝ քարայրը կա, իսկ Անդրեասը չքացավ։ — Տիգրան, ու՞ր է Անդրեասը։ — Չգիտեմ։ Ու շվարած ուսերն է թոթվում։ Երկուսով վազեցինք դեպի աջակողմյան դեղնած մացառուտը։ Հասանք այն պահին, երբ Անդրեասը մի քոլոզավոր տղամարդու ականջներից բռնած զայրալից նայում էր նրա աչքերի մեջ։ — Երդվիր Սերոբ Աղբյուրի գլխով, որ դու լրտեսության համար չես եկել։ — Սերոբ Աղբյուրի գլուխը վկա, ես լրտես չեմ։ Ես Կողբի աղի համար եմ եկել։ — Իսկ Կողբը որտե՞ղ է։ — Կողբը հեռու տեղ է։ Լսել եմ, որ Կոզբից աղ եք բերել։ Անդրեասը կատաղորեն շարունակում էր նայել նրա աչքերի մեջ։ — Ո՞վ ես դու և գիտե՞ս, թե ինչ բան է փոթորիկը։ — Ես, ես... Սերոբ Աղբյուրի գլուխը վկա…— կմկմաց անծանոթը և դեռ խոսքը չավարտած սարսափից անշնչա՛ցավ այդ ահատեսիլ հայդուկի բազուկների մեջ։
42. ՍՈՒՐԸ ԽՈՆԱՐՀՎԵՑ ԽԱԶԻՆ Կայծակ Անդրեասի ձեռքերի մեջ սարսափից շունչը փչած քուրդը Հաջի Ֆերոյի մարդկանցից էր։ Ո՞վ էր Հաջի Ֆերոն։ Պրտըրխե անունով մերկ ու քաղցած մի քուրդ իր նման մի քանի քրդերի հետ Բռնաշենից իջել էր Մշո դաշտ։ Առաջին գյուղը, ուր ոտք էր դրել, Քոլոսիկն էր, որ հնում եղել էր «Կարմիր իրիցու» տների խաշների մակաղատեղին։ Եկվորը նախ բնակություն էր հաստատել հայ շինականների գոմերի և ախոռների մեջ։ Ապա Խասգյուղի բնակիչ Փարեղյան Տոնապետի մոտ ջրաղացպան էր դարձել, իսկ իր ընկերները նույն վայրում վարձվել էին իբրև հովիվ և նախրորդ։ Անցել էր մի քանի տարի և ընդամենը մի այծի փոստով Մշո դաշտ եկած Պըտըրխեն Քոլոսիկում հիմնաղրել էր բալաքցի աշիրեթի մեկ ճյուղը, դառնալով այդ ճյուղի առաջնորդը։ Հաջի Ֆարըզը կամ Ֆերոն որդին էր Պըտըրխեի։ Հոր մահից հետո Հաջի Ֆերոն օսմանյան իշխանավորների պաշտպանությամբ արդեն տեր էր դարձել ամբողջ Քոլոսիկին և Խասգյուղի մեծ մասին, իր ազդեցությունը տարածելով նաև այդ շրջանի Ալվառինջ, Շմլակ, Էրիշտեր, Մկրագոմ և Քրդագոմ գյուղերի վրա։ Խասգյուղի սահմանից հողեր գրավելով, նա «Սևակ» անունով աղբյուրի մոտ երկհարկանի սպիտակ քյոշկ էր շինել իր հարակից շինություններով, այդ վայրը վերածելով աշիրեթական թաղի։ Սեփականացնելով Քոլոսիկը, Հաջի Ֆերոն արգելել էր հայ գյուղացիներին իրենց խաշները այդ գյուղի արոտների և գոմերի մեջ պահել և անտառից ցախ բերել։ Քոլոսիկ լեռան աղբյուրներից յոթ առու էր հոսում դեպի Խասգյուղի դաշտերը։ Հաջի Ֆերոն բռնագրավել էր այդ առուները, բնակիչներին թույլ չտալով օգտվելու ջրից։ Քոլոսիկի ձորի մեջ գյուղացիներն ունեին յոթ ջրաղաց։ Բալաքցի աշիրեթապետը հրդեհել էր դրանք և կողքին սեփական ջրաղացներ էր շինել իր համար։ Հաջի Ֆերոն սուլթանի և նրա վարիչների գործակալն էր Մշո դաշտում։ Մշո ոստիկանապետի և կառավարչի հրահանգով նա բալաքցի զինված քրդերին ուղարկում էր այս կամ այն հայ շինականի տունը, որոնք տանտիրոջ հացը ուտելուց հետո ոտքի կանգնելով հրացանազարկ էին անում նրան և վերադառնում իրենց գյուղերը։ Այդ ցեղապետի անմիջական թելադրությամբ սպանվել էին ս. Աղբերիկի երկու վարդապետները (Ղազար և Պետրոս), Ալվառինջի երկու գյուղապետները (Վահան և Սմբատ) և Խասգյուղի, Շմլակի և Մկրագոմի մի քանի հայտնի շինականներ։ Բավական Էր, որ Հաջի Ֆերոն սուլթանի մարդկանց հայտնի դարձներ, թե այսինչ գյուղում ֆիդայիներ կան և իսկույն Մուշից կամ Բաղեշից զորք ու թնդանոթ Էր շարժվում այդ գյուղի վրա։ Ֆերոն մի եղբայր ուներ՝ Ալի և երկու որդի՝ Հասան և Մահմուդ։ Իսկ ծառաները շատ Էին և մեծ մասամբ դաժան։ Նույնիսկ նրա նախրապահները հետապնդում Էին հայ ֆիդայիներին։ Խասգյուղի և Քոլոսիկի երկրորդ հարստահարիչը և սուլթանական գործակալը Սլո Օնբաշին Էր։ Սա հասնանցի քուրդ Էր։ Մշո մեջ մի քանի տարի իշապանություն Էր արել և առաջ Էր քաշվել մեծ պաշտոնի։ Խասգյուղի միջով անցնում Էր պետական խճուղին։ Գյուղում թղթակցական կայան կար (Գորդոն), ուր տասներկու ոստիկաններ Էին աշխատում։ Մուշից եկողները այդտեղ Էին փոխում ձիերը և շարունակում ճանապարհը դեպի Բաղեշ։ Սլեման Օնբաշին այդ կայանի գլխավորն Էր և ամենքը նրան «Գորդոն» Էին կոչում։ Այդ երկուսը՝ Հաջի Ֆերոն և Սլեման Օնբաշին իրենց ծառաների և ոստիկանների միջոցով լրտեսում Էին ֆիդայիների երթևեկը։ Առանձնապես այդ ուղղությամբ եռանդուն գործում Էին Գորդոնի ոստիկան Պարտկա Ճաղոն, Համիդ Օնբաշին, բոստանչի Շաքիրը, նախրորդ Իպոն և Գորդոնի ծառա լալ Հասոն։ Մեր բերած փամփուշտը քարայրում թաքցնելու հաջորդ օրը Հաջի Ֆերոն եկավ Ալվառինջ սարը իմանալու, թե ինչ եղավ իր ուղարկած լրտեսը։ Մենք, որ այդքան հեռավորությունից վտանգի ու փոթորիկների միջով մեր բեռները բերել–հասցրել էինք Մառնիկ և փորսող տալով թաքցրել քարայրի մեջ, կհանդուրժեի՞նք միթե, որ բալաքցի այդ ավազակը հանդգներ մոտենալ մեր զինարանին։ Ահա թե ինչու համարձակ վճիռ եղավ ոչնչացնել նրան։ — Ինչու՞ ես մեզ լրտեսում,— գռռաց Կայծակ Անդրեասը կատաղի մի ցատկով գետնից պոկելով Հաջի Ֆերոյին և օդում պահած ահռելի աչքերով նայեց նրան։ — Ես լրտես չեմ։ Ես եկել եմ իմանալու, թե ինչ եղավ մեր ղոլամը, որին ուղարկել էի ձեզանից աղ վերցնելու։ — Աղի համար Մ ուշ են գնում և ոչ թե Մառնիկի անտառը։ Քո ծառան շունչը փչեց իմ ձեռքերի մեջ։ — Ինչպե՞ս, սպանեցի՞ք։ — Ոչ, սարսափից մեռավ։ — Օ, ինչ գազանային տեսք ունես, ես վախենում եմ քո աչքերից։ — Դուք մեզ գազան դարձրիք։ Եվ այն միջոցին, երբ բալաքցի հարստահարիչը սարսափից գրեթե մարում էր Անդրեասի բազուկների մեջ, և ես ու Մշեցի Տիգրանը մեր դաշույնները մերկացնելով պատրաստվում էինք արագացնելու հրեշի մահը, Տեր Քերոբը խաչը ձեռքին հևիհև հայտնվեց մեր առաջ։ Նրա հետ եկել էին նաև գյուղապետ Մուքոն և Թարղու երեցը։ — Մի՜ անեք այդ բանը, ի սեր Քրիստոսի, աղաչում եմ ձեզ,— գոչեց Տեր Քերոբը ծունկի իջնելով մեր առաջ։ — Տեր Քերոբ, դու աստծո մարդ ես և մի խառնվիր մեր երկրային գործերին։ Մեր վճիռն արդար է։ Մեր գյուղացիները երկու անգամ ուզեցել են այս ճորտատերին սպանել և դու ընդդիմացել ես։ Գոնե այս անգամ քո խաչը հեռու տար,— ասաց Մշեցի Տիգրանը։ — Մեր գյուղի կողմից խնդրում եմ ձեզ ազատ արձակել Հաջի Ֆերոյին։ Նա բարի քուրդ է և Քրիստոսն ուզում է, որ այդպիսիները ապրեն,— խոսեց գյուղապետ Մուքոն։ Նույն խնդիրքով դիմեց Թարղու երեցը։ — Հանուն Քրիստոսի,— գոչեց Տեր Քերոբը և խաչը պահեց մեր զենքերի վրա, ու մենք նահանջեցինք։ Սուրը խոնարհվեց խաչին։ — Գնա, Հաջի Ֆերո, այս անգամ էլ կյանքդ խնայվեց։ Գնա և քանի ապրում ես, հավիտյան պարտական մնա հայոց խաչին, նաև այս բարի քահանային ու բարի մարդկանց, որ քեզ կորզեցին մեր դաշույնների տակից,— ասաց Կայծակ Անդրեասը և նրան օդից գետնին իջեցնելով՝ հրաման տվեց հեռանալու։
43. ՈՎ ՓՉԵՑ ՃՐԱԳԸ Ամեն հայդուկ գիտեր, որ դեպի արևելք շարժվելիս, գյուղից դուրս գալով նա նախ պիտի գնար արևմուտք և ապա միայն դառնար դեպի արևելք, որ գյուղացիները չիմանային, թե ո՛ր ուղղությամբ գնաց։ Կարկուտ Թադեն թեև Խլաթի սարերը թողնելով եկել միացել էր Գևորգ Չաուշի խմբին, սակայն դարձյալ անհանգիստ կրակող էր։ Տեղի-անտեղի բարկությամբ չխկացնում էր փակաղակը և գնդակը պայթեցնում։ Գևորգը սրան մի օր գործով ուղարկել էր Սասնո կողմերը։ Բայց Թադեն ճանապարհը շփոթելով, փոխանակ դեպի հյուսիս գնալու, շարժվել էր դեպի հարավ։ Մոտը զենք կար և որովհետև անզուսպ էր, կարող էր կռիվ բորբոքել Սասնո կողմերում, ուստի երեք հայդուկ ինձ հետ վերցնելով՝ շտապեցի նրա ետևից։ Ֆրանկ-Մոսոն հետնապահ էր։ Հետնապահը միշտ ետեվից էր քայլում՝ իր հետ քարշ տալով մի ծառաճյուղ, որ ֆիդայիների հետքերը կորցնի։ Երկար թափառումներից հետո գտանք Թադեի հետքը։ Մշեցի Տիգրանը և Չոլոն շտապեցին նրան բերելու, իսկ ես և Ֆրանկ–Մոսոն որոշեցինք մի քիչ հանգստանալ։ Գոմի առջև մի ծառ կար։ Հրացանը գրկած նստեցի ծառի ճյուղին։ Մոսոն պառկեց ոտքերիս տակ՝ գետնին։ Նա պիտի քներ, իսկ ես՝ հսկեի։ Եթե պատահեր, որ քունս տաներ՝ անպատճառ պիտի ընկնեի Մոսոյի վրա։ Իմ ընկնելուց նա պիտի արթնանար։ Այսպես փոխնեփոխ պիտի քնեինք ու հսկեինք։ Հազիվ էին կոպերս իրար կպել և գլուխս ծանրացել կըրծքիս, երբ Մոսոն վեր թռավ քնից։ Ինչ–որ մեկը թափով ընկել էր նրա վրա և արագ բարձրանալով՝ սարսափահար ետ քաշվել։ Ֆրանկ-Մոսոն սկզբում կարծել էր, թե ընկնողը ես եմ։ — Մախլուտո՛։ Այդ կանչի վրա ես ճյուղից վայր թռա։ Ձեռքս շարժվեց դեպի իմ զենքը, իսկ Մոսոն մերկացրեց դաշույնը։ Մեզանից ոչ հեռու մի մարդ կիսաստվերում կանգնած ծանրագին շընչում էր։ Երկուսով մոտեցանք։ Երիտասարդ մի քուրդ էր՝ քոլոզը գլխին։ — Ձեր բախտն եմ ընկել, աղա, ինձ մի սպանեք։ Ջահել քուրդ եմ և օգնության համար եմ եկել։ — Ի՞նչ օգնություն։ — Օգնություն, աղա։ Մեր գյուղից մինչև էստեղ վազելով եմ եկել։ — Ինչո՞ւ ես վազել։ — Որ իմ պատիվը փրկեմ։ — Որ սա պատվից է խոսում, ուրեմն ազնիվ մարդ է, — ասաց Ֆրանկ-Մոսոն, ձեռքը բարեկամորեն նրա ուսին դընելով։ — Անու՞նդ։ — Ամինո։ — Հանդամիջյան կռի՞վ է, հողային հա՞րց։ — Ի՜նչ հողային հարց, ի՜նչ հանդամիջյան կռիվ։ Ավելի մեծ գործ է. իմ պատվի սինորն են ուզում քանդել։ — Դե, պատմիր, պատմիր։ — Մեր կողմերը սովորություն է, աղա, ազապ աղջիկները թաշկինակներ են կապում մաքիների վզից։ Որ տղան որ թաշկինակը արձակեց, նույն օրն էլ նշանդրեք է լինում։ Մի շաբաթ առաջ, երբ ոչխարը գյուղ եկավ, ես մեկի վզից արձակեցի մի կարմիր թաշկինակ։ — Նշանդրեքն եղա՞վ։ — Նույն օրը։ — Է՜, հետո՞։ — Վաղը իմ հարսանիքն է։ — Է՜, գնա քո հարսանիքն արա, ո՞վ Է խանգարում։ — Բայց, աղա, մենք մի անիրավ բեկ ունենք, երեկ ինձ կանչեց ասաց, որ հարսանիքից հետո հարսին պետք է առաջին գիշերը իր տուն տանի։ Իմ բաբոն ասաց, թե գնա հայ ֆիդայիներին կանչիր։ Ամեն ինչ պարզ էր։ Ոչ մի բան այնքան մոտ չէ ֆիդայու սրտին, որքան հասարակ ժողովրդի իրավունքին ու պատվին պաշտպան կանգնելը։ Տղաները եկան ու ես այդ գործը վերցրի մեզ վրա։ — Հարսնացուն թու՞խ է, — հարցրի։ — Մի քիչ շեկլիկ է։ — Հասա՞կը։ — Ճիշտ իմ բոյի չափ։ — Չոլոյին վերցրու, — խորհուրդ տվեց Մշեցի Տիգրանը։ Ես էլ գտա, որ ամենահարմարը Չոլոն է։ — Քոլոզ ունե՞ք, — հարցրի։ — Քոլո՞զ, — զարմացավ քուրդը, — մեր երկիրը լիքը քոլոզ է։ — Ճրա՞գ։ — Ճրագ էլ կճարվի։ Չոլոն անմիջապես մեջտեղ նետվեց դաշույնն ու տասնոցը արայի տակ կապած, իսկ Կարկուտ Թադեն Փակաղակը չըխկացնելով նետվեց մի քարի տակ, իբրև թե նշան է բռնում անիրավ բեկին։ Ամինոն մեզ նկարագրեց բեկի տան դիրքը, որից հետո բաժանեցինք գերերը. թե ով պետք է հսկեր տանիքին և ով պետք է գրոհեր բեկի վրա։ Չոլոն կատարելու էր հարսի և ահաբեկիչի դերը։ Պատասխանատու դերերից մեկը հանձնեցինք Կարկուտ Թադեին։ Նրան նշանակեցինք ճրագ փչող։ Ես և Տիգրանը քաշելու էինք պարանը, իսկ Ֆրանկ–Մոսոն ներկայանալու էր իբրև քավոր և խաչեղբայր։ Որոշեցինք մեր հանդիպման վայրը և Ամինոյի հետ ընկանք ճամփա, որպես թե գնում ենք հարսանիք։ Նախավերջին գյուղի մոտով անցնելիս, Ամինոն մեզ համար հինգ սպիտակ քոլոզ բերեց և մի կծիկ պարան։ Ես Ֆրանկ–Մոսոյին և Կարկուտ Թադեին Ամինոյի հետ ուղարկեցի բեկի գյուզը, առաջինին որպես քավոր, իսկ երկրորդին՝ ճրագ փչող։ Բացատրեցինք, թե ճրագ փչելիս Թադեն որտեղ պիտի կանգնած լինի և ինչ դիրքով ճրագը պահած։ Երբ ես, Մշեցի Տիգրանը և Չոլոն տեղ հասանք, հարսանիքն արդեն սկսել էր։ Ալիբեկ աղան բեղը սրած նստել էր փեսայի կողքին՝ աչքը շարունակ հարսի վրա պահելով, որի երեսը քողի տակ էր։ Հարսի ձախ կողմում հպարտ նստել էր Ֆրանկ–Մոսոն՝ սպիտակ քոլոզը գլխին։ Հետևում իբրև թիկնապահ Կարկուտ Թադեն էր հսկում, նույնպես սպիտակ քոլոզով, ձեռքին մի մեծ ճրագ։ Ես, Տիգրանը և Չոլոն կանգնեցինք հարսանքատան շեմքին, ձեռքներս աբաների տակով մեր զենքերին դըրած։ Չոլոն իր քոլոզը թեքել էր ականջին։ Երբ հարսանիքը վերջացավ, մենք շեմքից կամացուկ ետ քաշվեցինք։ Ալիբեկի անկողինը խնամքով պատրաստված էր և հարսը քիչ հետո պիտի գնար նրանց տուն։ Աղան առաջինը դուրս եկավ, իսկ ետևից շարժվում էր հարսը թափորով։ Ֆրանկ֊ Մոսոն գնում էր փեսայի կողքից, իսկ Կարկուտ Թադեն թիկունքից՝ ճրագը ձեռքին բարձր պահած, ինչպես պայմանավորվել էինք։ Բեկի տան շեմքին Թադեն որսաց հարմար ժամանակ և ճրագը փչեց։ Չոլոն մութի մեջ իր քոլոզը տվեց փեսային և հարսնթագը քողով արագությամբ հարսի վրայից վերցնելով դրեց իր գլխին ու իբրև հարս ընթացավ բեկի ետևից։ — Բարի վայելու՜մ, Ալի բեկ, շատ չտանջես հարսին, էս մի Գիշերը քոնն է, մնացյալ բոլոր գիշերներն իմն են, — ասաց Ամինոն և Չոլոյի քոլոզը հարսի գլխին դնելով, նրան իրենց տուն տարավ։ Ես ու Տիգրանը բարձրացանք տանիք։ Երդիկից կռացած նայեցինք։ Աղան արդեն պառկել էր և հրճվանքից բեղերն էր շփում։ Չոլոն եկավ և շորերով մտավ անկո՛ղին։ Բեկը թևերը պարզեց, որ հարսին գրկի, Չոլոն տասնոցը արայի տակից հանելով՝ դեմ տվեց նրա կզակին։ — Օզնեցե՜ք, ինձ սպանում են։ Հարսի քողի տակ ջանֆիդան է թաքնված, — սարսափահար գոչեց Ալիբեկը։ — Չեմ սպանի, բայց սրանից հետո չհամարձակվես երիտասարդ ընտանիքի պատիվը արատավորել, — սպառնաց հայ ֆիդային։ Ալիբեկի աղաղակի վրա մարդիկ հավաքվեցին շեմքին։ Ոմանք ներս մտան, բայց պարանն արդեն կախվել էր, և Չոլոն պլուլվելով, հարսնթագը գլխին, մի ակնթարթում բարձրացավ տանիք, իսկ Կարկուտ Թադեն արագությամբ դուրս նետվելով անհետացավ մութի մեջ։ — Ճրագը ո՞վ փչեց, — լսվում էին զարմացական կանչեր այս ու այն կողմից։ Մինչ հարսանքավորները ուշքի կգային, թե ինչ կատարվեց, մենք արդեն հեռացել էինք գյուղից, հարսնթագը և քողը բեկի տանիքին թողնելով։ Թադեն, որ հաջողությամբ փչել էր ճրագը, Ֆրանկ–Մոսոյի հետ մեզ էր սպասում պայմանավորված վայրում։ Հաշվեցինք քոլոզները։ Ֆրանկ–Մոսոյի քոլոզը չկար։ Մութի միջով վազելիս ընկել էր գլխից։ Չոլոյի քոլոզն էլ չկար։ Տիգրանը գովեց Չոլոյի քաջությունը, իսկ Կարկուտ Թադեն հանդիմանեց, որ ճրագը փչելիս փոքր–ինչ շտապել էր։ — Ճիշտ է, դու մի քիչ շուտ փչեցիր ճրագը, — հաստատեց Չոլոն։ Ֆրանկ–Մոսոն էլ նույն բանը պնդեց՝ իր գլխանոցի կորուստը վերագրելով ճրագ փչողի հապճեպությանը։ Ըստ նրա, Թադեն պետք է ճրագը փչեր փեսայի բեկին ուղղած խոսքից առաջ։ Իսկ ես պնդեցի, որ Կարկուտ Թադեն, հակառակ իր անհամբեր բնավորությանը, ճիշտ ժամանակին է հանգցրել ճըրագը, և մենք այդ գործի հաջողության վերջաբանը փաստորեն նրան ենք պարտական։ Մնացյալ երեք քոլոզները պարանի հետ փաթաթելով դրեցինք Ֆրանկ–Մոսոյի ուսապարկը և ուղղություն վերցրինք դեպի Սև սար։ Այս շշմեցնող ահաբեկումը, որ աներևակայելի հմտու՛թյամբ կատարվեց, կայծակի արագությամբ տարածվեց լեռ֊ նական քրդերի մեջ։ Նույն գիշերը հայտնի դարձավ, որ Ալիբեկը սարսափից մեռել էր, իսկ երիտասարդ Ամինոն իր նորահարսի հետ փախել էր Ֆարխինի կողմերը, խոստանալով այնտեղից կապար և ծծումբ ուղարկել Գևորգ Չաուշին՝ սուլթանի և նրա անխիղճ բեկերի դեմ կռվելու համար:
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.50.21 | Сообщение # 15 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 44. ՍԵՎ ՍԱՐԻ ԲԺԻՇԿՆԵՐԸ
Լույսը խավարին էր խառնվել, երբ հասանք Բռնաշենի լեռներին։ Ծառերն այդտեղ բարձր էին, քարափից–֊քարափ ելնող և կիրճից–կիրճ իջնող։ Մեկը մյուսի կատարից ցոլք առավ և անտառը լուսավորվեց։ Առաջինը ոսկեվորվեց կաղամախիների պուրակը՝ տերևներից լույսի շիթեր թափելով սպիտակ սունկերով ծածկված իր ծնկներին։ Մի ճախրասլաց հսկա կաղամախու գագաթին սևին էր տալիս ինչ–որ բան, լուսաբացի կապույտ զեփյուռից օրորվելով։ Երեքով վերև նայեցինք։ Չոլոն պնդեց թե արծիվ է, Մշեցի Տիգրանը՝ թե հաբան է։ — Հաբանը ի՞նչ գործ ունի ծառի վրա, — զարմացած նըկատեց Ֆրանկ–Մոսոն։ — Արինոքցի հովիվներն են կախել։ Մեջը խորոված կա։ Եվ իսկապես. կաղամախիների պուրակի ամենաբարձրիկ ծառագագաթին ճոճվում էր մի կաշեպարկ։ Այնպես հով էր այնտեղ, տերևների այնպիսի սոսափ կար, որ թվում էր, թե հիմա վայր կընկնի, մինչդեռ այծեպարկը անաղմուկ ճոճվում էր ետ ու առաջ, ասես անտառի վրայով մի հսկա արծիվ էր պատրաստվում թռիչքի։ Թը՜րմփ։ Վերևից մի ծանր բան ընկավ։ Կարծեցինք, թե հաբանն է, բայց շուտով մի խոր տնքոց լսվեց և հայհոյախառն մի բարձրագոչ անեծք՝ Հաջի Ֆերոյի հասցեին։ Վազեցինք։ Ծառերի տակ մեր առջև փռված էր քեռի Երանոսը՝ իմ ծանոթ ջորեպանը։ Խեղճի որովայնը պատռվել էր և աղիքները դուրս թափվել։ Երկու ձեռքով բռնել էր փորը և գոռում էր ցավից։ Թշվառ մարդ։ Տարիներ առաջ ես բուժել էի նրա մեջքի մկանների կծկումը, բայց այս մեկին օգնելը իմ ուժերից վեր էր։ Ոչ էլ Ֆրանկ–Մոսոն կամ Մշեցի Տիգրանը կարող էին օգնել։ Չոլոն առաջարկեց նրան շտապ հասցնել Բռնաշենի հովիվների մոտ։ Բայց ինչպե՞ս։ Կարկուտ Թադեն հանձն առավ հիվանդին շալակել։ Հը֊ մուտ էր Թադեն այդ գործում։ Պատահել էին շատ դեպքեր, երբ նա վիրավոր կամ հոգնած հայդուկին, զենքն էլ հետը, շալակելով սարից–սար էր տարել։ Մենք զգուշությամբ բարձրացրինք ջորեպան Երանոսին։ Թադեն իսկույն մտավ տակը, հիմնական ծանրությունը առնելով իր վրա։ Աջ ոտքը ես բռնեցի, ձախ ոտքը՝ Մշեցի Տիգրանը, և գնացինք։ Չոլոն կողքից էր հսկում, որ աղիքները չթափվեն կամ հավքերը չկտցահարեն վերևից, իսկ ՖրանկՄոսոն որպես հետնապահ, դարձյալ իր գործին էր։ Մեր ոտնահետքերն էր անհետացնում կամ առաջ վազելով, բարձրացնում էր այս կամ այն կախված ծաոաճյուղը, որ անխափան անցնենք։ Ճանապարհին քեռի Երանոսը հատուկենտ խոսքեր շըշընջաց, որից պարզ դարձավ նրա պատմությունը։ Ոստիկանապետ Հյուսնի էֆենդին տեսնելով, որ նա ջորեպանություն է անում Բաղեշի ճանապարհներին դեպի Սա֊ սուն փոխադրելով կասկածելի մարդկանց և կասկածելի բեռներ, արգելել էր նրան այդ ճանապարհներին երևալ։ Վերջին անգամ նրան նկատել էին Մանազկերտի գյուղերում, ուր նա Խութա սարերից ընկույզ էր տանում, մի բեռ ընկույզը փոխանակելով մի բեռ ցորենի հետ։ Այդ բանը կատարվել էր Մոսե Իմոյի հայտնի ուղևորությունից հետո։ Երանոսը ստիպված ծառայության էր մտել Հովհաննես վարդապետի մոտ։ Անտառից փայտ էր կտրում և ջորիին բարձած բերում էր վանք։ Սակայն այստեղ էլ նրա դեմ ցրցվել էր բալաքցի Հաջի Ֆերոն, արգելելով նրան մերձակա անտառներից փայտ կտրել։ Երանոսը հարկադրված թափան֊ ցել էր Բռնաշենի անտառների խորքը։ Այդտեղ էլ նա փայտ կտրելիս գլորվել էր ծառից, և փորը մի սրածայր կաղնե֊ ոստի դեմ առնելով՝ պատռվել էր վերևից վար։ Մակաղատեղին մոտ էր։ Մեր աջ թևի վրա մի թիկնավետ հովիվ իր խաշներին նայելով մտազբաղ ետ ու առաջ էր քաշում համրիչի հատիկները։ — Խոդեդանն է, — ասաց Չոլոն, հեռվից ճանաչելով նըրան։ Չոլոն հայտնեց, որ այդ հովվի կինը Բայազ անունով դաշտեցի մի աղջիկ էր, որի հարսանիքի զուռնի ձայնը Արինոքից մինչև Մարութա սարն է հասել։ Խութեցի հովիվները իրենց հաշիվը պահում էին տերողորմիայի հատիկների կամ իրենց մատների վրա, յուրաքանչյուր միավորի համար ծալելով մեկ մատ կամ համրիչից մեկ ուլունք քաշելով։ Մեր ոտնաձայնից, թե տերևների ուժեղացող սոսափից, նրա հաշիվը խառնվեց և նա նորից սկսեց իր համրանքը՝ այս անգամ համրիչի հատիկները զույգ–զույգ քաշելով և բարձրաձայն հաշվելով. երկու քսան, երեք քսան, չորս քսան, հինգ քսան։ Վերջին թիվը եղավ տաս սաքսան, այսինքն ութ հարյուր։ Հաշիվը չէր ստացվում։ Մի թփի տակ երեք թաքնված այծեր նկատեց. քոլեն մեկ, քռեն մեկ, բաղեն մեկ — քթի տակ հաշվեց նա իրար կողքի երեք մատ ծալելով։ Այդ էլ չօգնեց։ Մեծ թվով այծեր էին պակասում։ Մակաղատեղում մի ավելի երիտասարդ հովիվ, Տոնե անունով, կրակի մոտ նստած իր տրեխն էր կարում այծի սև մազից ոլորած թելով։ Մեզ տեսնելով նա բոլորովին չկորցրեց իրեն։ Տրեխը ցած դրեց, հանգիստ վեր կացավ տեղից, ձեռքերը լվաց, ջորեպան Երանոսին մեջքից վար առնելով պառկեցրեց կրակի կողքին, թաղիքի վրա, աղիքները խնամ֊ քով լցրեց փորը, դասավորեց, ինչ–որ անծանոթ բույսերով թմրեցրեց ճղվածքի եզրերը, թելը ոլորեց և երկար մախաթը տաքացնելով՝ մեր ներկայությամբ սկսեց հիվանդի փորը կարել : Շատ բան էի տեսել, բայց մախաթով մարդու փորի կար և այն էլ այծի սև մազից ոլորած թելով առաջին անգամ էի տեսնում։ — Կմեռնի, — հաստատապես պնդեց Ֆրանկ–Մոսոն։ — Չի մեռնի, — ասաց Չոլոն։ Ես էլ այն կարծիքին էի, որ ողջ չի պրծնի։ Հովիվը մախաթի քիթը նորից դաղեց կրակով։ — Հը՜շ կացեք, — մեր տագնապը նկատելով հուսադրեց բռնաշենցի Տոնեն — առաջին անգամ չէ, որ փոր եմ կարում։ Մարդու փորն էլ էծի փորի նման է։ — Եվ նա մախաթը կրա՛կից վերցնելով, կարը ավարտեց ջորեպանի պորտի մոտ։ Հանգուցեց, կռացավ ատամներով կտրեց թելը և դանակը վերցնելով մի բարակ գիծ քաշեց իր ձեռնափայտին, այն գծերի տակ, որոնք ցույց էին տալիս իր մորթած այծերի հա֊ շիվը։ Այդ հովիվն էլ այդ ձևով էր իր հաշիվը պահում։ Ըմբոստ այծերը շատ էին չարչարում Սև սարի հովիվներին։ Ամենօրյա կռիվը գայլերի հետ այնքան նեղություն չէր պատճառում նրանց, որքան խաշների հանգիստը վրդովող այղ անհնազանդ այծերը։ Գիշերով հանկարծ անջատվում էին հոտից և, իրար ետևից թռչկոտելով նետվում էին սար ու ձոր՝ վտանգավոր ապառաժներից ու քերծերից կախվելով։ Անտառի խորքից հայտնվեցին խութեցի երկու ուրիշ հովիվ, բերելով այդ գիշերը հոտից փախած անհնազանդ այ֊ ծերին։ Հովիվներից մեկը եղջյուրներից քարշ տալով կրակի մոտ շպրտեց մի մորուքավոր ամեհի այծի, որի ծնկները ջախջախված էին, իսկ մի եղջյուրը փշրված։ Կեռ եղջյուրներով այդ մոլեգին քոշը մի ամբողջ տարի տանջել էր հովիվներին՝ այծերի մի ստվար բազմություն շարունակ տրոհելով հոտից։ Սև մորուքավոր այդ այծի ետևից գնում էին հատկապես սպիտակ այծերը, կարծես կախարդված, մերթ անաղմուկ ու մերթ աղմկալի, իրար հրելով քարափներից գլորվող ջրվեժի ալիքների պես։ Այղ գիշերը նա նրանց խաբելով տարել էր մինչև Կարմիր ալուջների ձորը, պատճառ դառնալով ոմանց կորստյան, իսկ ինքն էլ սրունքները և մի եղջյուրը ապառաժներին զարկելով՝ ջախջախվել էր։ Նույնիսկ հովվական գելխեղդ շները այդ Հոգնությունից այնքան էին գազազած, որ ըմբոստ այծերի խումբը ալուջների կարմիր ձորից հանելով և քարափի հոտին միացնելուց հետո, կատաղած եկան շրջապատեցին վիրավոր քոշին և շարունակեցին չարությամբ հաչել վրան։ Կարծես բնազդորեն զգում էին, որ խաշների և իրենց ամենամեծ թշնամին սև մորուքով այդ անհնազանդ ըմբոստ այծն էր։ Հիվանդը ծանր տնքաց։ Շները այծին թողնելով հարձակվեցին նրա վրա։ Եկավ Խոդեդանը, որի հաշիվը երրորդ անգամ խառնվել էր ստամբակ այծերի պատճառով։ Նա շներին զսպեց և վշտահար Երանոսի դժբախտությանը իրազեկ դառնալով, լըրջորեն ստուգեց հիվանդի փորը և գտավ, որ կարվածքը հաջող էր։ Ցավերը մեղմացնելու համար կարգադրեց դաղձով տաք ջուր տալ նրան։ — Տվել եմ, — ասաց Տոնեն։ — Էլի տուր։ Մեր անտառի դաղձը փրկություն է փորացավի դեմ։ Վիրավոր քոշի վիճակը ավելի լուրջ էր։ Հովվապետը մի ցավալի հայացք նետեց խռովարար այծի խանձված ծընկներին։ Ապա նայեց մեզ։ Մենք թույլ չտվեցինք այդ ըմբոստ այծին մորթել։ Հովիվ Տոնեն վազեց դեպի կաղամախիների պուրակը։ Նա մեզ հյուրասիրեց իր հայտնի անուշահամ խորովածով, որ մի օր առաջ կախել էր անտառի ամենաբարձր ծառից։ Այնպես զով էր սարի վրա, այնպիսի սոսափ կար Բռնաշենի հեքիաթային լեռներում։ Ջորեպան Երանոսը չմեռավ։ Հինգ օր հետո հովիվները նրա կարը քանդեցին և նա ողջ–առողջ վերադարձավ վանք, իսկ մենք Խաչուկ սարից Կարմիր ալուջների ձորը իջնելով, դիմեցինք դեպի Բերդակի անտառները։ Հովվական շներից մեկը մեզ հետ իջավ մինչև ալուջների կիրճը։ Այդ այն շունն էր, որ այդ կիրճում արյուն էր լիզել։ Դարձանք ետ նայեցինք։ Բարձր–բարձր կաղամախու կատարին դարձյալ ճոճվում էր խութեցի հովվի այծեպարկը։ Տեղ հասնելով Ֆրանկ–Մոսոյի առաջին գործը եղավ քոլոզները հանձնել Կայծակ Անդրեասին՝ քարայրում պահելու համար։
[color=red45. ]ՀԵՍՈԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄՈՏ[/color] Այդ տարի այնքան ձյուն էր եկել, որ ինչպես կասեր սասունցի Ֆադեն «ճնճուղ որ պառկեր վըր մեջքին ու զոտվնին տնկեր վերև կհասներ աստված»։ Մենք ս. Աղբերիկի սարի վրա, ձյուների տակ մի ընդարձակ այր շինեցինք և մտանք մեջը։ Երբ ցրտերը սաստկացան, ես Գալեին, Փեթարա Մանուկին, Չոլոյին և Ախոյին ձյուների տակից հանելով ուղարկեցի Սասուն, Սպաղանաց Մակարի մոտ, իսկ ինքս քայլ առա դեպի ս. Կարապետի վանքը, որոշելով այնտեղ անցկացնել այդ դաժան ձմեռվա մնացյալ մեկ–երկու ամիսը։ Ես գիտեի, որ վանքում զինյալ պահակներ կան, բայց իմ վճիռը անխախտ էր, որովհետև այնտեղ էր գտնվում Գևորգ Չաուշը, որից լուր չունեի երկար ժամանակ։ Գևորգը այդ վանքն էր մտել բքոտ մի գիշեր և թաքնվել նրա խուցերից մեկում։ Շատ գեղեցիկ ճանապարհներ ունի ս. Կարապետի վանքը, բարձր ու ոլորիկ անցուղիներ։ Առատ ձյունը խոր շերտով նստել էր այդ բլրի վրա։ Ձյունով էին ծածկված վանքի բոլոր սարերը իրենց դրախտային անտառներով։ Լուսին չկար։ Ոչ Գլակա լեռն էր երևում, ոչ Հավատամքը։ Ձյունի սպիտակությունը մութի մեջ ցոլանալով աղոտ լուսավորում էր ձորի կողերով ձգվող իմ ճանապարհը, և ես ընթանում էի առաջ մեն–մենակ՝ տասնոցը աբայիս տակ կապած։ Անցա ս. Հովհաննու վանքը և Խոզմո սարի տակով դիմեցի դեպի Ձիարեթ։ Հետևյալ օրը իրիկնամուտին նշմարեցի վանքի գմբեթները և զանգակատունը, որ վեր էին խոյանում ձյունածածկ պարիսպների միջից։ Իմ բախտից սոսկալի բուք էր, իսկ դա օգնում էր ինձ համարձակ մուտք գործելու այնտեղ։ Բնության արհավիրքն երբեմն միջոց է դառնում մարդկային ոխերիմությունից պաշտպանվելու։ Տանիքին շրջող զինված ոստիկանը մաքառում էր բուքի դեմ, գլուխը անվերջ թաքցնելով թևերի տակ։ Ես վանքին մո՛տեցա Հավատամք սարին նայող դարպասի կողմից շրջան֊ ցելով վանքի փականները և յոթ խոտաճարակների նահատակության վայրը։ Մի ծանոթ նախրապահ կար այդտեղ, որի հորթերից մեկը ես և Չոլոն մի առիթով մորթել էինք ֆիդայիների համար։ Այժմ, երբ հոգնած ու ցրտահար կանգնած էի դրսում, իմ միակ փափագն էր ինձ նետել գոնե նախրապահ Սահակի տաք ախոռներից մեկը։ Վանահոր խցիկում ճրագ վառվեց, իսկ բուքն այնպես էր ոռնում, որ հսկող ասկյարը քիչ էր մնում գլորվի տանիքից։ Անմիջապես որսացի մի հարմար միջոց և ինձ արագությամբ նետեցի վանքի պարսպի տակ։ Սեղմվեցի պատին և սկսեցի նայել, թե ինչպես բուքը ձյունը ավլելով անհետացնում էր իմ ոտնահետքերը։ Փոքր–ինչ շունչ առա և մի ձյունագնդակ պատրաստելով զարկեցի ճրագի լույսը ցոլացնող բարձր պատուհանին։ Գևորգը պայմանավորվել էր Հեսու վարդապետի հետ, որ իր պատուհանին ձյունագնդակ խփողը կարող է ինքը լինել կամ իր մեծավոր ֆիդայիներից որևէ մեկը։ Նետեցի երկրորդ գնդակը։ Ուղիղ փեղկին դիպավ։ Պատուհանը անաղմուկ բացվեց, և մի հաստ պարան դանդաղորեն սահեց ներքև։ Ես պարանը կապեցի մեջքիս և սկսեցի արագությամբ վեր բարձրանալ։ Երկու տղամարդ վերևից քաշում էին պարանը։ Մեկը Հեսու վարդապետն էր, հագին ֆարաջա և գլխին գդակ, իսկ մյուսը՝ վարդապետ Ստեփանոսը։ Ձյունախառն քամին վերջին անգամ իմ սառած մեջքին հարվածելով անհետացավ մթության մեջ, զարկվելով վանքի պարիսպներին։ Շուտով վանահայրը ինձ առավ իր կորովի բազուկների մեջ՝ իմ մրսած կուրծքը ծածկելով իր տաք, փարթամ մորուքով։ Նույն ամրակազմ ծերուհին էր, հայրական ժպիտով ու գուրգուրանքով, ինչպես տեսել էի Առաքելոց վանքի օրերին։ Գևորգ Չաուշը այդ վանքում էր սովորել, իսկ ես այդտեղ եղել էի երկու անգամ, որից առաջինը Գևորգի հետ դեպի Ֆար֊ խին գնալու ճանապարհին։ Ծանոթ էի միայն նրա ընդարձակ բակին, ուր ամեն տարի Վարդավառին և Պայծառակերտոլթյան տոնին մեծ բազմություններ էին հավաքվում՝ դիտելու փահլևանների խաղը։ Չգիտեի նույնիսկ, թե որտեղ է ապրում վանահայրը և հանկարծ այդ տարաժամ պահին վեր մագլցելով մտել էի վանահոր մենավորիկ խուցը։ Ներսը տաք էր։ Կաղնեփայտե կրակը ճթճթալով վառվում էր բուխարիկի մեջ։ Խցի պատերից և առաստաղից կախված էին վայրի տանձի ու խնձորի և հասած արջմասուրի չորացած շարաններ։ Անկյունում դրված էր մի կճուճ մա֊ նանա, խորոված սունկ և կորեկհաց։ Այդ սակավապետ մարդը չափազանց շռայլ էր, սակայն, երբ խոսքը վերաբերվեր իր ժողովրդի փրկության դատին։ «Դեղին ոսկին ավելի զորեղ է, քան թոփն ու թվանքը, — ասում էր Հեսուն։ — Տվեք ինձ խալվարներով ոսկի և ես առանց կովի հայոց թագավոր հաստատեմ գահի վրա։ — Եվ մեծաքանակ ոսկի տալով, Հեսուն ժամանակին իրեն է ենթարկել սուլթանի շատ ազդեցիկ պաշտոնյաների և քուրդ աղա֊ ների։— Ավելի լավ է հայ գյուղացու ամբարը մի քիչ դատարկ լինի ժամանակավորապես, քան ինքը զոհված՝ լիքը ամբարի կողքին վերջնականապես։ Այն ապերախտը կամ դավաճանը, որ չի խոնարհվում ոսկու առաջ, նրան պետք է վերացնել մեջտեղից զենքով կամ կախաղանով», — քարոզում էր Հեսու վարդապետը։ Եվ նրան հաջողվել էր մի քանի վտանգավոր մեծավորների այդ ձևով վերացնել ասպարեզից։ Այդպես էր սասունցի այդ զարմանալի կրոնավորը, որին ժողովուրդը, հայ թե քուրդ, պաշտում էր՝ համարելով նրան մի երկրորդ Գևորգ Չաուշ հոգևորականի զգեստով։ Ստեփանոս վարդապետը բորբոքեց պատվառի կրակը, որ տաքանամ, և մի պնակ ապուր լցնելով դրեց սեղանին։ Բայց ես Գևորգ Չաուշի համար էի վանք մտել, իսկ Չաուշը չէր երևում։ — Որտե՞ղ է, — հարցրի։ Երիտասարդ Ստեփանոսը կռահեց, որ իմ աչքերը Գևորգին են որոնում և ձեռքը փորձեց դնել բերանիս, որ լռեմ, սակայն վանահոր հայացքը նկատելով՝ արագությամբ ետ քաշեց։ — Խոսքը ու՞մ մասին է, — հարցրեց Հեսուն։ — Նախրապահ Սահակի, — անմիջապես պատասխանեցի ես, գլխի ընկնելով, որ այստեղ մի մեծ գաղտնիք կա, որից վանահայրը տեղյակ չէ։ — Սահակը հիմա քնած կլինի, — հանգստացրեց սրբազանը։— Թեև վանքի վրա այժմ խիստ հսկողություն կա, բայց դու իմ մոտ կապրես, երբեմն հյուր լինելով Սահակի ախոռներին։ — Քիչ առաջ, երբ դրսումն էի, իմ միակ փափագն էր ինձ նետել վանքի տաք գոմերից մեկը և հանգիստ քնել Սահակի կողքին, — ասացի ես։ Ու հանկարծ Ստեփանոս վարդապետը իմ ներկայությամբ ծնկի իջավ ծերունի վանահոր առաջ. — Ների՛ր ինձ, սրբազան։ Ես մեղավոր եմ։ Նե՛րիր մեղավորիս։ Այժմ այնպիսի վիճակ է, որ ես չեմ կարող չբանալ մի գաղտնիք։ Մեկ ամբողջ ամիս է, որ Գևորգ Չաուշը թաքնված է իմ խուցի մեջ։ — Իսկ ինչու՞ ես այդ բանը գաղտնի պահել։ — Որ անվրդով մնայիք և գիշերները չտանջվեիք, սրբազան։ Գիտեմ, որ դուք սիրում եք Գևորգ Չաուշին։ Եթե իմանայիք, որ նա այստեղ է, պիտի մտահոգվեիք չարաչար։ Իսկ մտահոգությունը մտքի անդորրն է քանդում։ Չէ որ, ինչպես ասացիք, վանքի վրա հսկողություն կա։ Ես նրան թաքցրի, որ գիշերները հանգիստ քնեք։ — Նա ինչպե՞ս մտավ այստեղ։ — Սուլթանի զորքը ձյուն ու բքին գյուղերն ընկած Գևորգին էր փնտրում։ Սպաղանաց Գալեի ականջներն ու քիթը սառել, իսկ Փեթարա Մանուկի ոտքերի մատները ցրտահարվել էին։ Գևորգը նախրապահ Սահակի միջոցով լուր էր տվել ինձ, որ ինքը գտնվում է Գլակա սարի վրա, հիվանդ է և ուզում է թաքնվել վանքում։ Ես նրան ուղարկեցի տաք հանդերձանք և խորհուրդ տվեցի զգուշությամբ մերձենալ վանքին։ Պայմանավորված ժամին իմ խցիկի լուսամուտին մի ձյունագնդակ դիպավ և ես ու մեր նախրապահը նրան պարանով վեր քաշեցինք։ Ուղիղ մեկ ամիս է, որ Գևորգ Չաուշը իմ խցի մեջ է և բոլորովին կազդուրված։ — Վե՛ր կաց և բեր Գևորգին այստեղ, — ասաց ծերունի վանահայրը։ Ստեփանոսը ոտքի ելավ և քիչ անց վերադարձավ Գևորգ Չաուշի հետ։ Նախ մենք գրկախառնվեցինք, ապա Գևորգ Չաուշը և Հեսու վարդապետը։ Վանահայրը այդ հեքիաթային հանդիպման առթիվ բացեց պահարանը և գինով լի մի դդում հանելով՝ առաջարկեց խմել Գևորգ Չաուշի և իմ կենացը։ — Դու ներված ես, Ստեփանոս, — ասաց վանահայրը։ — Երիտասարդները ավելի համարձակ են և կորովի։ Ապագան երիտասարդի ճակատին է և ծերի թիկունքին։ Այս ֆիդայիների պատճառով գուցե մենք և մեր վանքը կործանվենք մի օր, բայց երբ սուրբը պիտի կործանվի, վանքը ինչու համար է։ Եկ խմենք Գևորգ Չաուշի և իր հավատարիմ հայդուկի կենացը։ — Նա ձախ ձեռքով պահեց մորուքը և աջով դատարկեց գավաթը, վրայից կուլ տալով մի կտոր չորացած մասուր։ Գինին երբ խմեցինք, Գևորգը դարձավ և մանկան պես ուրախ բացականչեց, — Անուշ գինի էր։ — Իրավ, որ անուշ գինի էր, — հաստատեցի։ Գևորգի հետ ես վանքում ապրեցի մոտ երկու ամիս, վայելելով վանահոր հյուրընկալությունը և նրա անուշ գինիները։ Գևորգը Ստեփանոսի հյուրն էր, իսկ ես՝ Հեսու վարդապետի։ Ապրում էինք պահարանների մեջ՝ ամեն րոպե մեր գլխին զգալով ահեղ վտանգ։ Երբ ձնհալն ընկավ և ս. Կարապետի լեռները սկսեցին կանաչել, պատրաստվեցինք դուրս գալ վանքից։ Նախ պետք է գնար Գևորգ Չաուշը։ Այդ օրը գյուղերից տուրք հավաքող զինվորներ էին եկել վանք։ Հեսուն գնացել էր նրանց կերակրելու։ Գևորգն ասաց, «Երբ վանահայրը գա, դու խոսք բաց արա և վանքի գինին գովի։ Ես էլ քո ասածը կհաստատեմ։ Տեսնենք կարո՞ղ ենք մի դդում գինի ևս ձեռք գցել»։ Քիչ վերջը վանահայրը եկավ։ — Գնացին, — ասաց նա։ — Կերակրեցի և ճամփու դրեցի։ — Հայր սուրբ, –— ասացի, — Գևորգին էլ պետք է ճամփու դնել։ Երեկվա գինին շատ համեղ էր։ — Իրավ, որ պատվական գինի էր, — իմ խոսքը ընդհատելով ասաց Գևորգը։ Վանահայրը ծիծաղը դեմքին աչքերի ծայրով Գևորգին նայեց և իր խուզարկու հայացքը մեզ վրա դարձնելով ասաց. — Մինչև իրիկուն էլ գովեք, էլ գինի չկա։ Այգ անաստվածները իմ բոլոր դդումները քամեցին։ Գևորգից մի շաբաթ հետո հեռացա ես։ Այն միևնույն պարանով, որով մագլցել էի դեպի վանահոր խուցը, կանուխ մի առավոտ ես վերևից զգուշությամբ սահեցի վանքի պատի տակ։ Պարանը վեր քաշելու ժամանակ Հեսու վարդապետի կապտավուն գնդակը ընկավ ներքև։ Սուլթանի պահակը, որ հսկում էր տանիքին, կարող էր նկատել, ուստի արագու՛թյամբ թասակը գետնից վերցնելով թաքցրի իմ ծոցի մեջ։ Նայեցի վերև. Հեսու վարդապետը ժպտում էր և ձեռքի ու գլխի կտրուկ շարժումով հասկացնում, որ խելացի վարվեցի իր գլխանոցը իմ ծոցում անհետացնելով։ Բավական հեռացել էի վանքից, երբ ետ դառնալով նկա՛տեցի, թե ինչպես նախրապահ Սահակը վանքի հորթերը գոմից հանելով, անհետացնում էր իմ ոտնահետքերը վերջին ձյուների վրա։ Հայդուկների փոքրիկ խմբերը իրենց թաքստոցներից ելնելով շարժվեցին դեպի Տավրոսի կանաչ լանջեր՛ը։ Նորից փայ՛լեցին զենքերը և նժույգները վրնջացին։ Սասանի կողմից եկավ Սպաղանաց Մակարը՝ իր հետ բերելով իր լեռնցի քաշերին։ Ծիծեռնակների ձորից բարձրացան Լաճկանցի Արթինը և քուրդ Հասանոն։ Ամբատաբերդի լանջերով դեպի Բերդակի անձավները շտապեցին Մառնկա Պողեն, Բամբկու Մելոն և Ալիզռնանցի Մուքոն։ Մութ գոմերից արևերես ելան ասորի Աբդելոն, Մշեցի Տիգրանը և Հաջի Գևոն։ Ալադին Միսակը և Կարկուտ Թադեն էլ եկան՝ ամեն մեկը մի ծերպից։ Բրինդարն էլ եկավ։ Եկան Աղջնա Վահանը, ձիապան Բարսեղը և Ֆրանկ–Մոսոն։ Ջնդոն էլ շարժվեց դեպի Սև սար։ Ալվառինջու Սեյդոն հրացանը գրկած թառեց Ծծմակա Քթին։ Կայծակ Անդրեասի ձին խրտնած ծառս եղավ սարի վրա՝ իր տիրոջ զարհուրելի արտացոլքը տեսնելով աղբյուրի մեջ։
46. ԳԵՎՈՐԳ ՉԱՈԻՇԻ ՆՎԵՐԸ Գարնան մի առավոտ Գևորգ Չաուշը ինձ կանչեց և մի հրացան հանձնելով՝ ասաց. — Այս զենքը կտանես Խութ և իմ կողմից կնվիրես նոր Մելիքին, նոր Մելիքը Խութա լեռների քրդական աշիրեթապետն էր Ղասմրեկ անունով։ Նա ուղղակի շառավիղն էր Տարոնի երբեմնի ցեղապետ Միրզա բեկի, որի տունը կոչվում էր նաև Յոթ Թամբեր։ Ղասմբեկը 1905 թվից ի վեր Գևորգ Չաուշի և Հեսու վարդապետի ջանքերով գաղտնի համակիր էր դարձել հայ ֆիդայիներին և ստանալով «Նոր Մելիք» անունը, սկսել էր օգնել հայ-֊քրդական հարաբերությունների ամրապնդմանը։ Գևորգը և Ղասմբեկը ծառանեբի փոխանակություն էին կատարել։ Մի հավատարիմ քրդի Ղասմբեկը ուղարկել էր Գևորգ Չաուշի մոտ, իսկ Գևորգը իր զինվորներից մեկին ուղարկել էր Խութա Բեկի մոտ որպես թիկնապահ և բաշ–ղոլամ։ Ղասըմբեկի ուղարկածը քուրդ Հասանոն էր, իսկ Գևորգի ուղարկածը՝ Սև Ղուկասը։ Ղասմբեկը բարեկամներ ուներ Խութի և Չխուրի հայկական գյուղերում, նույնպիսի բարեկամներ ուներ Գևորգ Չաուշը քրդական գյուղերի մեջ։ Փոխայցելություններ կատարելիս բաշ–ղոլամները իրենց տերերի աոջևից էին գնում, որ ճանապարհներին իրենց վրա հարձակում չլինի։ Ղասմբեկը քուրդ աշիրեթների մեջ թշնամիներ ուներ, որոնց գլխավորը հասնանցի աշիրեթն էր։ Մերձենալով և համակիր դառնալով հայ ֆիդայիներին, նա ուզում էր ոչ միայն զորացնել հայ և քուրդ ժողովուրդների բարեկամությունը, այլև ֆիդայիների անունով սարսափի մեջ պահել իր հակառակորդ հասնանցի քրդերին։ Գևորգ Չաուշը հաճախ էր լինում այս բեկի տանը և նրան հրացան ուղարկելով նպատակ ուներ ավելի ամրապնդել հայդուկների կապը այդ ազդեցիկ քրդի հետ։ Թեպետ ինքս կասկածով էի վերաբերվում նոր Մելիքի անկեղծությանը, բայց և այնպես սիրով հանձն առա այդ պաշտոնը, քանի որ ես էլ կողմնակից էի հայ և քուրդ ժողովուրդների բարեկամությանը՝ սուլթանական բռնակալության դեմ միասնաբար գործելու համար։ Բացի այդ, դրա մեջ ես տեսնում էի Չաուշի նոր կեցվածքը իմ հանդեպ։ Ձիապանից ես դարձել էի սուրհանդակ, հասարակ շալակատարից հասել էի Գևորգ Չաուշի ամենավստահված անձի աստիճանին։ Ոչ մի բան այնքան բաղձա լի չէ հայդուկի համար, որքան զենքը։ Միայն քաշ մարդը կիմանա, թե ինչ է նշանակում քաջի զենքը նվեր տանել քաշին։ Հասկանալի է, որ ես միայնակ չէի գնալու, այլ իմ շքախմբով, որոնցից մեկը Շենիքցի Մանուկն էր, իսկ մյուսը՝ Չոլոն։ Ես ճանապարհ ընկա Գևորգ Չաուշի ձին հեծած և հրացանը ձեռքիս, որի փողը փաթաթված էր ճերմակ կտավով։ Առջևից բաշ–ղոլամ Հասանոն էր ընթանում, իսկ թիկունքից՝ Մանուկն ու Չոլոն։ Հասանոն քաշ գիտեր ճանապարհները և նրա մեղ հետ լինելը նշան էր, որ Խութա քրդերի մեծավորը մեր բարեկամըն է։ Մենք գնում էինք սարերի կատարներով, թանձր անտառների ու ժայռերի միջով։ Այդ վայրերով էր Մուսան փախցրել Գյուլիզարին։ Զանգաղբյուրի սարով հասանք Տախտակներ։ Ծաղկաշատ սարատափի վրա մի գեղեցիկ պուրակ բացվեց մեր առաջ։ Հասանոն ասաց, որ այդ պուրակում Նոր Մելիքը ամեն գարնան մետաքսե կարմիր վրան է զարկում իր կնոջ համար։ Մեր ոտքերի տակ երևաց Խվներ փոքրիկ գյուղը՝ Ղասըմբեկի սպիտակ քյոշկով։ Ոլոր լեռնուղին սարատափից իջնելով մեզ ուղիղ տանում էր դեպի բեկի ապարանքը։ Լսվեց շների հաչոց։ Հասանոն սաստեց նրանց և մենք հանդիսավոր երթով մոտեցանք սպիտակ քյոշկին։ Խութա բեկը որսի էր գնացել և ես իմ շքախմբով հարկադրված էի սպասել նրա վերադարձին։ Ինձ շատ էին պատմել Ղասմբեկի կնոջ՝ Ջեմիլեի գեղեցկության և խելքի մասին։ Եվ ահա ամուսնու փոխարեն մեզ դիմավորելու եկավ նրա գեղանի տիկինը։ Հասանոն, որ եղել էր այդ ապարանքի բաշ–ղոլամը, հեռվից խոնարհ գլուխ տվեց իր տիրուհուն։ Իմ վիճակը ծանր էր։ Ֆիդայի դառնալուց հետո երկրորդ դեպքն էր, որ ես ստիպված էի լինում կնոջ հետ խոսել։ Բայց այս անգամ ինձ չէին պատժի կնոջ հետ հանդիպելու համար, քանզի ես հատուկ առաքելությամբ էի եկել և հարկադրված էի ինձ պահել չափի և պարտականության սահմանների մեջ։ Ջեմիլեն եկավ ղոլամների հետ, դեղին ճիզմեներ հագած, մեջքին արծաթյա գոտի, պարանոցին մարգարտյա մանյակ և զարդարված սաստիկ։ Զարմանքով նայեց ինձ և իմ համարձակ կեցվածքին ձիու վրա։ — Բարով, տիկին, — ասացի։— Ես Գևորգ Չաուշի սուրհանդակն եմ, և սրանք իմ խմբի մարդիկն են։ Հավատարիմ Հասանոն մեզ հաջող բերեց այստեղ։— Ապա ավելացրի. — Մի նայիր մեզ վրա այդպես զարմացած, թեև մեր տեսքը շատ է սոսկալի, անակնկալ հյուր ենք, սակայն ցանկալի։ — Այդ խոսքն ասողը ո՞վ է։ — Մի հասարակ ղաչաղ, քարափներն ընկած անտիրական մի թռչուն։ Եվ արժե՞ր միթե, որ դու այդպես զուգված–զարդարված ընդառաջ ելնեիր մի կորած հավքի։ — Ով էլ լինես դու, բարով ես եկել մեր քյոշկը, — ասաց Ջեմիլեն ձիու գլուխը բռնելով և ուռած կուրծքը դեմ տալով իմ հոգնած երիվարին։— Մենք սիրում ենք երկնքի ղշերին և մեր բախտը ֆիդայու ձեռքին է։ Նա մի պահ լռեց, մի քայլ ետ գնաց և ապա շարունակեց. — Ինչու՞ ես դու քեզ ղաչաղ անվանում, կամ կորած հավք։ Ես լավ գիտեմ, որ դունյան (աշխարհը) մի անիվ է և մենք՝ նրա մատները։ Մի օր վեր ենք ելնում իբրև բեկ, մյուս օրը տակն ենք իջնում իբրև ղաչաղ։ Բայց ամենից թանկը անիվի սռնակն է, որի շուրջը վեր ու վար է անում անիվն իր ճաղերով։ — Խանու՛մ, — ասացի, հիացած նրա խելացի պատասխանով, — ճիշտ է, որ մենք նման ենք երկնքի հավքերին, բայց ես մի դժբախտ հավք եմ՝ վերևից վար գլորված։ — Դու մի քաջ ֆիդայի ես և ինձ ծանոթ է կյանքիդ պատմությունը։ Այս տան մեջ ես շաբաթներով բուժել եմ Սպաղանաց Գալեի թևը և խնամել ու պահել եմ շատ ֆիդայիների։ Իսկ Գևորգ Չաուշը ՛այս տան մշտական այցելուն է և գնահատելի բարեկամը։ — Ես էլ այդ բարեկամության համար եմ այստեղ եկել, խանու՛մ, — անմիջապես վրա բերեցի ես։ Այդ խոսքի վրա տիկինը մոտեցավ և ինձ նվիրեց արծաթյա կոճակներով մի ելեկ։ — Ա՛ռ այս նվերը Ջեմիլեի կողմից, — ասաց նա, — որ նրա ձեռքով է կարված, իսկ այժմ վայր իջիր ձիուց, — և հրամայեց ղոլամներին, որ ձիու սանձը և ասպանդակները պահեն։ — Ների՛ր, խանում, — ասացի, — որ պահելով այս թանկագին հիշատակը ինձ վրա, չպիտի կարողանամ սակայն ձեր ապարանքը մտնել, մինչև որ համապատասխան փոխհատուցում չբերեմ քեզ և միայն այն ժամանակ իրավունք ունենամ բազմել ձեր կողքին։ Իսկ այժմ վերցրու այս հրացանը, որ Գևորգ Չաուշի նվերն է նոր Մելիքին իբրև բարեկամության նշան։ Բայց կինը նույնպես ռազմիկ է, և ես իմ քաշ հայդուկապետի զենքը վստահում եմ քաշի ձեռքին՝ իր քաջին հանձնելու։ — Նե՛րս մտեք, — ասաց Ջեմիլեն խոնարհաբար իրենց շեմքը ցույց տալով։— Սա Գևորգ Չաուշի եղբոր տունն է, իսկ ես Գևորգի քույրն եմ։ Խութի և Մոտկանի քրդի և հայի մեջ տարբերություն չկա։ Նույնիսկ քրդերը լեզվով հայախոս են։ Մեր մեջ մեկը անունով հայ է, մյուսը՝ անունով քուրդ, մեկը՝ խաչապաշտ, մյուսը՝ իսլամ, բայց բոլորն էլ մեկ են— և Բռնաշենի վանքը, և Մարութա ս. Աստվածածինը՝ մեր բոլորի ուխտատեղին։ Նե՛րս մտեք։ Իմ բարի Հասանո, պատվիրակներիդ աոաջնորդիր Ղասմբեկի դիվանխանեն։ Ես կռացա, որ զենքը հանձնեմ, բայց այդ միջոցին երկընքով մի հավք անցավ։ Խանումը վերև նայեց։ — Զա՛րկ, — ասաց Շենիքցի Մանուկը, — քաջությունդ ցույց տուր։ Տես, հոսընկուլը բարձրից դեպի դիմացի ժայռն է թռչում։ Մինչև փորձառու Շենիքցին իր խոսքը կավարտեր, Չոլոն շտապով մի փամփուշտ տվեց ինձ և ես մի դիպուկ հարվածով թռչունը վայր բերեցի երկնքից։ Ընկավ ուղիղ Ջեմիլեի ոտքերի առաջ, մի քանի քայլաչափ հեռու։ Չոլոն վազեց և որսը բերելով տվեց ինձ. — Սա էլ իմ կողմից նվեր ձեզ, — ասացի ես և զարկված հավքը հրացանի հետ հանձնեցի քյոշկի տիրուհուն։ Այդ միջոցին մի կարճատև փող հնչեց և Խութա բեկը սարից իջնելով, շտապով առաջացավ դեպի իր ապարանքը։ Առջևից ընթանում էր բաշ–ղոլամ Սև Ղոլկասը, Հասանոյի հետ փոխանակված մեր ֆիդային, իսկ ետևից և կողքերից գալիս էին տասնյակի չափ ղոլամներ սպիտակ քոլոզներով և որսով ծանրաբեռ։ Խանումը մոտեցավ և Գևորգ Չաուշի հրացանը հանդիսավորությամբ հանձնեց իր տիրոջը։ Նոր Մելիքը համբուրեց զինափողը՝ գլուխը խոնարհելով զենքը բերողի և հանձնողի առաջ։ — Գևորգ Չաուշին շատ բարև արա։ Նա իմ դեմ շատ կռիվներ է մղել, բայց դա առաջ էր։ Մենք այժմ բարեկամներ ենք և նա իմ եղբայրն է, — խոսեց բեկը։— Մեր ընդհանուր թշնամին սուլթանն է։ Սուլթանից բացի ես ունեմ նաև երկու գլխավոր թշնամի. մեկը հասնանցի աշիրեթն է, որ նստած է Սասնո լեռների վրա, իսկ մյուսը հայդարանցի քրդերն են, որ տիրում են Քոսուրա սարերին։ Թող այս զենքը ավելի ամրապնդի դաշինքը իմ և հայ ֆիդայիների միջև ընդդեմ մեր ընդհանուր թշնամու և իմ ոխերիմ աշիրեթների։ Ջեմիլեն սպանված հավքը ձեռքին լռությամբ ընթացավ դեպի շեմքը։ — Որսից եմ գալիս, բայց հաջողակ որսը այստեղ է կա՛տարված, — զսպված խորամանկությամբ նկատեց նոր Մելիքը՝ մի կտրուկ հայացք նետելով վրաս և երկար նայելով խանումի ետևից։ — Բարեկամի տուն է, մտե՛ք, — գոչեց Խութա լեռների տերը՝ ձեռնացույց անելով իր ապարանքի բացված դուռը։ — Ուշ է, Խութա բեկ, իմ առաքելությունը ավարտված է և ես պետք է վերադառնամ, — բացատրեցի ես և հրաժեշտ առնելով նոր Մելիքից և նրա ղոլամներից յուրաքանչյուրին մի քանի մանրադրամ պարգև տալով, իմ շքախմբով անհետացա Խութա լեռների մեջ։ Բաշ-ղոլամ Սև Ղուկասը բրդյա շալով վիզն ու ականջը փաթաթած, մինչև Բռնաշենի սահմանը ուղեկցեց մեզ և Հասանոյի հետ համբուրվելով՝ վերադարձավ Խվներ։ Հասանոն դարձյալ առջևից էր գնում։ Ճանապարհին Չոլոն հարցրեց. — Դու հավքի՞ն զարկեցիր, թե՞ խանումին։ — Երկուսին էլ, — վրա բերեց Շենիքցի Մանուկը։ — Եվ որովհետև ես այդ հաջող որսը քո տված գնդակով արեցի, Չոլո, ուրեմն քեղ է պատկանում խանումի արծաթե կոճակներով ելեկը։ Ու ես Չոլոյին հանձնեցի Ջեմիլեի ինձ տված թանկագին պարգևը։
ԳԱՂՏՆԻ ՊՍԱԿ Շուտով մեծ կռիվ եղավ Ալվառինջ գյուղում և այդ կըռվում սպանվեց Մառնկա Պողեն։ Ութ վերք էր ստացել։ Նրա վրա գտան Գևորգ Չաուշի պայուսակը և կարծեցին, թե սպանվողը Գևորգն է։ Վանքի գինին անուշ էր, բայց առավել թունդ էր Ալվառինջի գինին և ֆիդայիներին խստորեն զգուշացված էր հեռու մնալ այդ գյուղի կարասներից։ Գևորգ Չաուշը ութ զինվորով սարից իջել էր Ալվառինջ։ Գյուղապետը հարգել-պատվել էր նրանց և ճամփա դրել։ Բայց գինուց ավելի թունդ էր գեղեցիկ հանեն։ Գևորգը ճանապարհից ետ էր դարձել և մութով մտել Խանիկի տուն։ Խանիկը ութ զինվորին էլ հարբեցրել էր և մեկտեղվել Գեվորգի հետ։ Լուսադեմին պարտվել էր գյուղը։ Մառնկա Պողեն և յոթ հարբած–քնած զինվորները սպանվել էին, իսկ Գևորգին մի խութեցի հրաշքով ազատել էր, թաքցնելով ցանի ամրոցի մեջ։ Այդպես եղավ այդ կռիվը։ Ալվառինջի կովից հետո Գևորգը դարձավ լուռ ու մտածկոտ։ Գալեն և Փեթարա Մանուկը հայդուկապետի վիշտը փարատելու համար նրան տարան դեպի ս. Կարապետի անտառները։ Ինչպես բոլոր ֆիդայիներին, այնպես էլ Գևորգ Չաուշին արգելված էր ամուսնանալ։ Սակայն Գևորգին տարիներ առաջ սիրահարված էր Եղսո (Հեղինե) անունով սասունցի մի աղջիկ, որին բռնի ամուսնացրել էին Պճուկ անունով մի երիտասարդի հետ։ Եվ ահա այն օրերին, երբ Գևորգը ս. Կարապետի անտառումն էր, Հեղինեն Սասունից փախչելով եկել էր ս. Հովհաննու վանքը՝ իր քեռի Մկրտիչ վարդապետի մոտ։ Ես այդ ժամանակ գտնվում էի վանքում։ Եկել էի վանքի հովիվների հետ պայմանավորվելու, որ մեզ ուտելիք բերեն։ Գլխավոր հովիվը Գոմեր գյուղացի էր, Սարդիս անունով։ Դռանը կանգնած ես Սարգսին ցույց էի տալիս, թե ինչպես պետք է այգ ուտելիքը գազանորեն դուրս բերվի իբրև շների առջև թափվող կեր և հասցվի ֆիդայիներին, երբ տեսա, թե ինչպես շտապ քայլերով մի կին մոտեցավ վանքին։ — Եղսո՛ն է, — հուշեց Սարդիսը։ Ես իմ երեսը շուռ տվի, որ առիթ չունենամ անծանոթ կնոջ հետ խոսելու։ Ինձ ձևացրի ուխտավոր։ — Իմ քեռին նե՞րսն է, — հարցրեց Հեղին են հովվին դիմելով։ — Վանքումն է, — հայտնեց Սարգիսը։ Նկատեցի, թե ինչպես երիտասարդ կինը մի հայացք նետեց ինձ վրա և արագ կոխեց շեմքը։ — Ուխտի՞ է եկել, հարցրի ես, երբ կինը արդեն ներս էր մտել։ — Սիրո ուխտի, — ավելացրեց գոմերցին՝ տագնապալի նայելով նրա ետևից։ — Դու՛րս վանքից, — լսվեց հանկարծ Մկրտիչ վարդապետի զայրալից ձայնը։ Եվ մենք տեսանք, թե ինչպես վարդապետը այդ կնոջը դուրս էր հրում վանքից։ — Քեռի՛, ես ս. Հովհաննու վանքն եմ եկել, որ դու ինձ արժանի դարձնես Գևորգի սիրուն և ոչ թե վռնդես վանքից, — ասաց Հեղինեն լալահառաչ չոքելով շեմքի վրա, Մկրտիչ վարդապետի առաջ։ — Ես քո մազերը կկտրեմ, անամո՛թ։ — Ես Գևորգին եմ սիրում, քեռի։ Մեր ուխտը վաղուց է կապված։ — Իսկ Պճու՞՚կը. չէ որ գոլ ամուսնացած ես։ — Իմ սերը Գևորգն է։ — Գևորգի հարսնացուն իր հրացանն է։ — Թող բոլոր ֆիդայիներից մեկը հրացանի փոխարեն ինձ սեղմի իր կրծքին, քեռի։ — Անպատկա՜ռ։ — Ես անպատկառ չեմ։ Սիրելը մի՞թե մեղք է։ Ես եկել եմ վանքից միություն խնդրելու իմ և Գևորգի սիրո համար։ Որտե՞ղ ես պահել նրան, քեռի։ Բե՛ր Գևորգին ինձ մոտ։ Ուզում եմ մի խոսք ասել նրան ու հանգիստ սրտով մեռնել։ — Դու հանգիստ սրտով չես մեռնի։ Ես քո ծամերը կտրել կտամ։ Քո լեշը կեր կդարձնեմ շներաց ու ագռավաց։ Շուտ վերադարձիր Պճուկի մոտ։ — Ինձ Պճուկի մոտ վերադարձ չկա, քեռի։ Ես Գևորգին սիրել եմ դեռ այն օրվանից, երբ նա Հալեպից Սասուն եկավ։ Նա այս վանքումն է թաքնված. բե՛ր Գևորգին ինձ մոտ։ Այլևս պարզ դարձավ, որ այս ամբողջ պատմությունը կապված էր Գևորգ Չաուշի հետ, այն մարդու, որ ֆիդայական կարգապահության և ուխտի խստագույն պահակն էր, մեր բոլորի հիացմունքի առարկան. մեկը, որ դաժանորեն պատմել էր իր հորեղբորը և նույնիսկ մի անծանոթ կնոջ հետ պատահաբար խոսելուս համար չարաչար ծեծի էր ենթարկել ինձ խորհրդավոր Հրայրի գավազանով։ Մի՛՛թե այդպիսի ֆիդային կարող է այդքան գաղտնիքներ թաքցնել իր սրտում։ Չէ որ ծերունի Մակարը նրան ս. Հովհաննու սոսիների պուրակն է բերել, որ հեռացնի Մշո դաշտի չարաշուք վայրերից, ուր տեղի էր ունեցել Ալվառինջի կռիվը։ Արդյոք Գևորգ Չաուշը չի չարաշահել Մակարի ազնվությունը և Սիմ լեռան կողերը մագլցելով նպատակ չի՞ ունեցել Հեղինեի հետ հանդիպելու։ Իմ գլխով նաև ուրիշ մտքեր էին անցնում. — գուցե թշնամին կնոջ միջոցով ուզում էր կործանե՞լ Գևորգ Չաուշին։ Շեմքին կառչածը մի չարաղետ նետ էր, որ կնոջ կերպարանք առած եկել էր Գևորգի սիրտը շանթելու, անդունդ գլորելով քաջարի հայդուկապետին։ Հեղին են վերջին անգամ չոքեց Մկրտիչ վարդապետի առաջ։ — Քո ոտքը պագեմ, քեռի, մի՛ կործանիր իմ և Գևորգի սերը։ Թոզ ս. Հովհաննու վանքը ինձ և Գևորգին իրար շաղկապի և թող այս տաճարը սիրո և ուխտի տուն դառնա մեր սրտերի համար։ Այնքան թախանձագին էր խնդում Հեղինեն, որ վանահայրը հետևյալ երկտողը գրեց Գևորգ Չաուշին. «Եղսոն խայտառակեց քո անունը։ Ընկել է վանքի ոտքը և քո սերն է խնդրում։ Ինչպե՞ս վարվեմ այս անպատկառի հետ»։ Նամակը տարավ Գոմերի Սարգիսը և նույն օրը բերեց Գևորգի պատասխանը, «Վարվեք ինչպես կուզեք, ես պսակված եմ հրացանիս հետ»։ Բանբերը հազիվ էր նամակը վարդապետին հանձնել, երբ երկու քրտնած ձիավոր կանգ առան վանքի առաջ։ Մեկը Գալեն էր, մյուսը՝ Փեթարա Մանուկը։ — Հայր սուրբ, — թամբերից վայր թռնելով ասացին նըրանք, — Գևորգը քիչ առաջ մեզ ծառերի տակ քաշելով, Ստեփանոս վարդապետի ներկայությամբ ասաց, «Եղսոն թող մեռնի ս. Հովհաննու վանքի մեջ իր քեռու ձեռքով, իսկ ինձ թաղեցեք ս. Կարապետի մեջ՝ ձեր ձեռքով»։ — Տարե՛ք, ձեզ եմ հանձնում դժբախտ Եղսոյին, — ասաց Մկրտիչ վարդապետը, հաստատապես համոզված, որ այդ երկուսը եկել էին Հեղինեին սպանելու։ Ու չոքեց Հեղինեն Գալեի ու Փեթարա Մանուկի առաջ. — Գիտեմ, դուք իմ հոգեառն եք ու եկել եք ինձ սպանելու, բայց սպանելուց առաջ իմ միակ փափագն է տեսնել Գևորգին։ — Ես քո ախպերն եմ, և քո փափագը կկատարվի, — ասաց Փեթարա Մանուկը և Հեղինեին իր երիվարին նստեցնելով՝ Գալեի հետ շտապեց դեպի ս. Կարապետի կողմերը։ Հեղինեին տանում էին անտառի մեջ սպանելու որպես անառակ կնոջ, որ հանդգնել էր արատավորելու թե՛ վանքը և թե՛ մեր հայդուկապետի ու բոլոր ֆիդայիների պատիվը։ Վանահայր Մկրտիչը պատվիրեց Գոմերու Սարգսին հետևելու, թե որտեղ են սպանելու իր քրոջ աղջկան և մի գերեզման պատրաստելու նրա համար վանքի մոտակայքում։ Ես էլ այն կարծիքին էի, որ այդ կինը ողջ չէր պրծնելու Գալեի ու Փեթարա Մանուկի ձեռքից։ Նա ինձ երևում էր իսկապես գեղեցիկ կնոջ երևույթ առած մի շեյթան, որ եկել էր սուլթանի հրամանը կատարելու՝ հարվածի առաջին թիրախը դարձնելով ֆիդայիների գլխավորին։ Ուստի արդար էի գտնում, որ նա դաժանորեն պատժվի։ Սակայն մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ Սարգսի հետ ս. Կարապետի անտառին հասնելով, ես ականատես եղա հետևյալ տեսարանին, գիշերվա մթության մեջ, լուսնի ազոտ լույսի տակ, գլուխ–գլխի կանգնած էին Գևորգ Չաուշը և Հեղինեն։ Հեղինեի հասակը մի քիչ կարճ էր և ոտքի տակ մի կոճղ էր դրված։ Նրանց առաջ կանգնած էր Ստեփանոս վարդապետը՝ գիրքը ձեռքին։ Ետևից բարձրացած էր մի փոքրիկ խաչ, իսկ խաչի վերևից՝ մի մերկացած սուր։ Խաչ բռնողը Գալեն էր, սուր պահողը՝ Փեթարա Մանուկը։ Մեկը կնքահայր էր, իսկ մյուսը՝ հարսնեղբայր։ — Անմեղ արյան մեջ չմտնենք, դու սրանց պսակիր, հայր սուրբ, ես պատասխանատու եմ ազգի առաջ, — հնչեց Գալեի ձայնը։ — Ես նույնպես, — ավելացրեց Փեթարա Մանուկը։— Շտապիր, հայր սուրբ։ Ստեփանոս վարդապետը, որ լուռ էր, զգաստացավ կարծես և կատարեց պսակի ծեսը կամաց երգելով «Առեալ զձեռն Եւայի և տուեալ ի ձեռն Ադամայ»։ Այդ երգից հետո վարդապետի հրամանով, քավոր Գալեն խաշը ետ քաշեց։ Փեթարա Մանուկը սիրով բաժանեց Գևորգ Չաուշի և Հեղինեի գլուխները և ապա, ձեռքերը իրարից անջատելով, սուրը նրանց արանքով դանդաղ իջեցրեց մինչև գետին։ Մի ուրիշ մարդ էլ ներկա էր անտառում այդ անսովոր ծեսին։ Նա հեռավոր մի ծառի տակ առանձին կանգնած՝ հուզված ծխում էր և ծուխը օղակ-օղակ փչում դեպի լուսին։ Այդ մարդը ծերունի Մակարն էր։ Ես և Գոմերի Սարգիսը անաղմուկ մոտենալով կանգնեցինք նրա կողքին։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.52.42 | Сообщение # 16 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 48. ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ՀԱՅԴՈԻԿԸ
Մակարը Վանքի կռվից հետո սկսել էր լռելյայն, իսկ երբեմն էլ բացահայտ ըմբոստանալ Գևորգ Չաուշի դեմ։ Մակարը դժգոհում էր, որ Գևորգը անզգույշ է, հաճախ ձիով է շրջում, մինչդեռ ֆիդային պետք է ոտքով շրջի անվտանգ մնալու համար։ Տրտնջում էր, որ նա շատ է վստահում քուրդ բեկերին, գիշերները համարձակ մտնում է նրանց քյոշկերը, երգիչներ է ուղարկում նրանց երգով հեղաշրջելու և նույնիսկ նվերներ է բաժանում ոմանց։ Եվ այդ բոլորը անում է հակառակ քրդական բեկերի բազմաթիվ դըրժումների։ «Օձի ձվից եզնիկ չի ծնվի»— քարոզում Էր Մակարը։ Խիստ հանդուգն, դատապարտելի քայլ Էր համարում նաև Գևորգի անզգույշ մուտքը Ֆարխինի օսման սպաների գաղտնի ժողովին։ Ալվառինջի ձախորդ կռիվը և Գևորգ Չաուշի անսպասելի ամուսնությունը ս. Կարապետի անտառում բոլորովին խախտել Էին Մակարի հավատքը իրենց մեծավորի հանդեպ։ Հայդուկները ժամանակին դատապարտել էին Սերոբ Աղբյուրին Սոսեի համար։ Գևորգը գնդակահարել Էր իր ֆիգայի հորեղբորը կին փախցնելու մեղադրանքով և այժմ այդ նույն Գևորգը, խախտելով ֆիդայական ուխտը՝ շտապեց ամուսնանալ, երբ Հայաստանը դեռ ազատագրված չէր։ Ինչը որ մեղք և մարտական տկարություն էր նկատվել Նեմրութի հայդուկապետի համար՝ թույլատրելի՞ էր միթե Գևորգ Չաուշին։ Քաջարի հայդուկն իր օրերը գլխավորապես անց էր կացնում Գոմերի, Կարմիր Ծառի և ս. Հովհաննու անտառների մեջ։ Իր ֆիդայիներից մեկ-երկուսը նկատել էին, թե ինչպես իրենց հայդուկապետը սարից իջնելով դարձյալ գաղտնի այ֊ ցելում էր Ալվառինջ՝ կարասների թունդ գինով և գեղեցկուհի Խանիկով արբենալու։ Մի կնոջ անուն էլ հիշատակվեց՝ Կաքավ։ Մի ուրիշ լուրջ մեղադրանք էլ կար։ Սպաղանաց Մակարը Տալվորիկի հին տոհմից սերված լինելով, Սասունը համարում էր հայ ազգի հոգին, իսկ Տալվորիկը՝ Սասնա հոգին։ Նա այն ֆիդայիներից էր, որ հույսը դնում էր սեփական բազկի վրա և կողմնակից էր, որ հայոց փրկության զենքը շինվի Սասունում հայ դարբինների ձեռքով, և ոչ թե բերվի Դամասկոսից կամ մեկ ուրիշ երկրից։ Մակարը Մարալկաների երկիր էր անվանում արևելյան Հայաստանը՝ Կարսը, Գյումրին, Երևանը, բացառությամբ Ղարաբաղի և Զանգեզուրի։ Սասնո տոհմիկ իշխանը կամենում էր իր ձեռքը վերցնել ֆիդայիների ղեկավարությունը և ինքը իշխել նրանք վրա։ Եվ նա ուներ կողմնակիցներ թե ժողովրդի և թե ֆիդայիների մեջ։ Սասնո բոլոր ազդեցիկ իշխանները նրա կողմն էին։ Նըրան համակիր ֆիդայիները թեև փաքրաթիվ էին, բայց բո֊ լորն էլ ընտիր։ Այդ խմբի մեղ էին Գալեն, Փեթարա Մանուկը, Փեթարա Ախոն, Լաճկանցի Արթինը, Չոլոն, Մորուք Կարապետը և Շենիքցի Մանուկը։ Այդ ֆիդայիները Մակարի ղեկավարությամբ այլևս չէին ենթարկվում Չաուշի հրամաններին։ Շշուկներ էին տարածվել, որ Գալեն և Փեթարա Մանուկը փոխանակ Հեղինեին սպանելու, դիտմամբ շտապեցրել էին նրա և Գևորգ Չաուշի ամուս՛նությունը, կամենալով վերջնականապես ջախջախել իրենց հայդուկապետին և ղեկավարությունը իշխան Մակարին հանձ՛նել։ Դրությունը լուրջ էր։ Լուրջ էր նաև իմ վիճակը։ Չէ որ ես էի Նեմրութի Փոթորիկների միջով զենք բերել «Մարալկաների երկրից», Մշեցի Տիգրանի հետ հասնելով մինչև Կարս և Ալեքսանդրապոլ։ Եվ այդ ամենը եղել էր Գևորգ Չաուշի հրամանով։ Մակարի կշտամբանքը մասամբ իմ դեմ էր ուղղված, թեև նա ինձ սիրում էր, որովհետև բոլորովին պատանի ես նետվել էի ֆիդայական շարժման մեջ՝ անկեղծորեն կամենալով ծառայել Հայաստանի ազատագրության դատին։ Եվ ահա մի օր, երբ բոլորս հավաքված էինք անտառում՝ երևաց Քարայրը, ամբողջապես կերպարանափոխված։ Ոչ տիկ կար շալակին, ոչ էլ աղքատիկ դերվիշի երևույթ ուներ։ Հագած էր ֆիդայական գորշագույն զգեստ և ձեռքին զենք կար։ Արաբոյի հին զինվորներից մեկի՝ հայդուկապետ Գևորգ Չաուշի դեմ խռովություն էր կազմակերպված։ Նա եկել էր պատմելու պառակտիչներին և վերականգնելու խախտված միությունը։ Իսկ ո՞վ էր պառակտիչների գլխավորը — Սպաղանաց իշխանը։ Բոլոր ֆիդայիները գլուխկախ լուռ կանգնած էին կաղնիների տակ։ Միայն Չոլոն էր բացակա։ Ու բոլորիս հա֊ մար անհավատալի էր, թե կգտնվի մեկը, որ կհամարձակվի Մակարի դեմ վճիռ արձակելու։ Եվ Քարայրը որոշեց զինաթափ անել Սպաղանաց իշխանին։ — Թե դու Մակարն ես Սպաղանաց, որ քսան տարուց ավելի զենք է շալակած, եթե դու նախանձախնդիր ես ֆիդայու պատվին ու կարգապահությանը, ապա, իբրև օրինակ, քո իսկ ձեռքով պիտի պատժվես, ուստի քանդիր զենքերդ և նետիր ցած, — ասաց Քարայրը սպառնական դիմելով Սասնո իշխանին։ Մակարը ապառաժի պես կանգնած էր Գալեի կողքին, ալեհեր խոշոր գլխով, աչքերը արյուն լցված, շրթունքները դեղնած, բեղերը խառնված իրար։ Նա լուռ էր, շփոթված։ — Դու, Սպաղանաց տեր, — շարունակեց Քարայրը, — վըտանգավոր հայդուկ ես այժմ մեզ համար։ Քո թիկունքին կանգնած են տալվորիկցի մի քանի իշխաններ, իսկ Գևորգ Չաուշի կողքին՝ ամբողջ Տարոնը և բովանդակ Հայաստանը։ Ի՞նչ Մարալկաների երկրի մասին է խոսքը։ Չկա Մարալկաների երկիր։ Կա մեկ Հայաստան և մեկ ժողովուրդ։ Բոլորս պետք է մեր կալի մեջ կչկչանք և բունկալի մեջ հավկիթ ածենք։ Ես էլ, Գևորգ Չաուշն էլ և մեր ֆիդայիներից ոմանք մի քանի անգամ եղել ենք քո ասած Մարալկաների երկրում, բայց մեր հիմնական բունկալը Հայաստան աշխարհն է և երբեք մեր ձուն օտար բնի մեջ չի ընկել։ Իհարկե, ամեն գյուղիմեջ էլ լինում են անպիտան հավեր, որոնք իրենց ձուն երբեմն հարևանի կամ օտար բունկալի մեջ են դնում, բայց այդպիսի հավերին տանտիկինները շուտ են փետրաթափ անում և իջեցնում թոնիր։ Ինքդ գյուղացի ես և գիտես, թե այդ ինչպես է լինում։ Հայտնում եմ քեզ, որ մենք ոչ մի բարեկամ ժողովրդի թշնամի չենք և պետք է միասնաբար ձըգտենք մեր երկիրը ազատագրելու սուլթանական բռնակալությունից և մեր արժանի տեղը գրավելու ազգերի ապագա աշխատավորական ընտանիքում։ Դու քո տեղայնական վըտանգավոր քարոզով ջլատում ես մեր պայքարը այդ վեհ նպատակի իրագործման ճանապարհին։ Մի դարբին Համզե չի կարող մեզ ապահովել զենքով։ Ուստի ուզենք թե չուզենք՝ մենք պետք է դիմենք Դամասկոսին կամ Մարալկաների երկրին։ Ինչ վերաբերում է Գևորգի ամուսնությանը, ապա այդ մեղքը մի մեծ սև բիծ դնելով նրա վրա, երբեք պատճառ չէ, որ դու ազատվես պատասխանատվությունից։ Նորից եմ կրկնում. քանդիր զենքերդ, եթե ֆիդայական երդումը սուրբ է քեղ համար։ Մակարը անձայն ձեռքերը տարավ դեպի կողքը, քանդեց իր ատրճանակը, սպիտակաբուռ խանչալը, մոսին հրացանը, խաչկապ փամփշտակալները, որ տասնյակ տարիներ պատվով կրել էր իր վրա և հանդիմանական խոժոռ նայվածքով անջատվելով խմբից, համբուրեց ու թափեց Գևորգ Չաուշի և Քարայրի առաջ։ Զինաթափվելը ամենածանր պատիժն է ֆիդայու համար։ Եվ մենք զսպված կարեկցությամբ նայեցինք մեր ավազագույն ընկերոջը, որ մերկացած էր զենքերից։ Նայում էինք լայն ուսերով և խոշոր բեղերով Սպաղանցի այդ քաջ զինվորին, որ գլուխը կախ և անզեն կանգնած էր մեր առաջ։ Քարայրը հրամայեց զինաթափ անել նաև Մակարի կողմնակիցներ Լաճկանցի Արթինին, Գալեին և Շենիքցի Մանուկին։ Առաջին երկուսը իրենք իրենց զինաթափ եղան, իսկ Շենիքցի Մանուկը դիմադրեց՝ վագրի պես ամուր գրկելով հրացանը. «Զենքս չըմ իտա։ Գնդակ մը տուր իտա ճակտին, դու իմ պատվի հետ հորի կխաղաս», — աղերսեց նա դիմելով Քարայրին։ Սպաղանաց Մակարը լուռ նայեց Մանուկին, ծանր քայլերով մոտեցավ սասունցուն, խլեց նրա հրացանը, խզակոթով մի հարված իջեցրեց ընկերոջ թիկունքին և բարկությամբ շպրտեց իր թափած զենքերի վրա։ Քարայրը կարգադրեց ինձ և Արտոնքա Ջնդոյին գիշերով գնալ Շենիք գյուղը և զինաթափ անել նաև Չոլոյին, որ վիրավոր պառկած էր այնտեղ։ Մի ոտնաձայն լսվեց և խոշոր տրեխներով մի հսկա տըղամարդ Գևորգ Չաուշի մոտով անցնելով, շարժվեց դեպի անտառ։ Մոտեցավ իր պես մի հսկա կաղնու, կիսաթեք հենվեց նրան՝ ծերացած գլուխը դանդաղ իջեցնելով կրծքի վրա։ Սպաղանաց Մակարն էր։ Նա հոնգուր–հոնգուր արտասվում էր՝ տառապագին տանջվելով իր մերկության և մենության մեջ։ Ամենքս էլ հուզված էինք և վշտից մեր աչքերը հառել էինք վար։ Խռոված էր Գևորգ Չաուշի հոգին։ Նա մոտեցավ ծերունի Մակարին և նրա վզից կախվելով՝ չոքեց նրա առաջ. — Զարկ ինձ, հանգստացիր, քեռի Մակար։ Ֆիդայու օրենք է։ Ես էլ մեղք եմ գործել և աստված ինձ չի ների։ Բայց զենքի մեղքը սիրո մեղքից ծանր է։ — Օ՜, ձգուկ, ձգուկ, Մարաթուկ քեզ հետ, — պոռթկաց տալվորիկցի ծերունին՝ Գևորգի գլուխը առնելով թևերի մեջ։ Սասունցի էին երկուսն էլ, և այդպես իրար պլուլված, տղու պես լուռ արտասվեցին կաղնու տակ։ Ուղիղ մեկ ամիս Սպաղանաց Մակարը մնաց առանց զենքի։ Նա իր ընկերներով պատժվել էր ֆիդայական կարգապահությունը խախտելու և իրենց հայդուկապետի դեմ ըմբոստանալու համար։
49. ՍՈԻԼՈԻԽ Սուլուխ գյուղի մոտ մի հին կամուրջ կա։ Տասնմեկ կամար ունի և նրա տակով Արածանին է հոսում։ Գետն այդտեղ բավական լայն է, իսկ գարնանը, երբ հորդում է, հնարավոր չէ լողալով անցնել։ 1907 թվականի մայիսի 26-ին Գևորգ Չաուշը ինձ իր հետ վերցնելով եկավ Սուլուխ։ Մի օր առաջ այդտեղ էին հասել Ալվառինջու Սեյդոն և մյուս ֆիդայիները։ Մայիսի 27-ի առավոտյան նստած էինք իմ ծանոթ Սուլուխցի Մեսրոպի տանը։ Այդ այն Մեսրոպն էր, որի մայրը ինձ բուժել էր ուռենու ցողոտ ճյուղերով։ Ֆիդայիներից մեկը գիշերը երազ էր տեսել և մեզ շուրջը հավաքած իր երազն էր պատմում։ Երազում տեսել էր Գեվորգ Չաուշին եպիսկոպոսական շուրջառի մեջ, մարգարտյա թագը գլխին. Գևորգն հանկարծ աներևութացել էր և մնացել էր միայն դատարկ շուրջառը։ — Վրադ բաց է մնացել, երազ ես տեսել, — ասաց Գևորգը ծիծաղելով։ Շենիքցի Մանուկը և Ալիզռնանցի Մուքոն ջուր տաքացրին, իսկ ես և Մշեցի Տիգրանը երազատեսին գոմը կանչելով՝ նստեցրինք տաշտակի մեջ։ Գևորգ Չաուշը հանկարծ մի կուժ պաղ ջուր առնելով լցրեց նրա վրա։ Ֆիդային վեր թռավ տաշտից և ամանով տաք ջուրը իմ ձեռքից փախցնելով, չցրեց Գևորգի գլխին։ Սպաղանաց Գալեն չէր մասնակցում այդ զվարճությանը։ Նա օդայում հանգիստ նստած ծխում էր։ Հանկարծ ներս մտավ Սուլուխցի Մեսրոպը՝ գույնը թռած։ Նա հայտնեց, թե Մուշից զորք է գալիս և արագ մոտեցավ պատին, որ զենքերը կապի։ — Շա՞տ է, թե քիչ, — հարցրեց Գևորգը։ — Խոփերու դաշտը սևացած է։ Հայդուկապետը հեռադիտակը վերցնելով բարձրացավ տանիք, իսկ ես կարգադրեցի զենքերը կապել։ Միայն Գալեն էր անշարժ նստած։ Զարմանալի դանդաղաշարժ էր Գալեն։ Կողքին թնդանոթ պայթեր, երբեք դեմքը չէր փոխի, ոչ էլ շարժուձևը։ — Ա՜յ Գալե, վե՛ր կաց, — ասացի։ — Հը՜շ կացեք, — ասաց Գալեն ծխամորճի կրակը նորոգելով։ Տանիքից իջավ Գևորգ Չաուշը։ — Քոսա Բինբաշին է գալիս, — ազդարարեց նա սաստիկ մտազբաղ, հեռադիտակը ձեռքի մեջ պահած։ Կարգադրեց անմիջապես ձի նստել և շտապ հեռանալ Սուլուխից, քանի որ անկարելի էր մի տասնյակ մարդով կռիվ մղել մի ամբողջ բանակի դեմ: Բայց որտեղի՞ց ճարել այդքան ձի։ Ալվառինջու Սեյդոն վճռաբար հայտարարեց, որ ինքը գյուղը չի լքի։ Նրան միացան նաև մյուս ֆիդայիները և քուրդ Հասանոն։ Գալեն անվրդով նստած շարունակում էր ծխել։ Գևորգը տեսնելով, որ մենք շրջապատված ենք Մուրադգետով ու զորքով և ճակատամարտն անխուսափելի է, ուսը գցեց «Արաբոն»՝ իր հրացանը, և ոտքի վրա որոշեց դիրքերը։ Ինձ հանձնեց գյուղից դուրս մի ավերականոց։ Ինքը վերցրեց Խոփերի դաշտին հսկող մի բարձունք, իսկ կամուրջի գլխի պաշտպանությունը տվեց քուրդ Հասանոյին և դաշտեցի մի քանի տղաների։ Դիրք դարձան նաև մեր ավերակից դեպի աջ ընկնող կիսաշեն եկեղեցու պատերը, որ նայում էին խճուղու վրա։ Ես ինձ հետ վերցրի Ալվառինջու Սեյդոյին, Ալիզռնանցի Մուքոյին և Մշեցի Տիգրանին, նաև սուլուխցի մի քանի կըռվողների, և մտա իմ ավերակի մեջ։ Գևորգի հետ տանիք բարձրացան Սպաղանաց Գալեն, Սուլուխցի Մեսրոպը, սրա որդի Խուրշուդը և տեղական կտրիճներից մի տաս հոգի։ Եկեղեցու պատերի ետևում ամրացավ Շենիքցի Մանուկը մի քանի զինված գյուղացիների հետ։ Հասանոն իր դաշտեցի տղաներով շտապեց դեպի կամուրջի գլուխը։ Քոսա Բինբաշին Կուբանի թաթարներից էր, ազգությամբ կաբարդին։ 1878-ին մասնակցել էր ռուս–տաճկական պատերազմին իբրև կամավոր։ Կռվել էր նաև Շիպկայի պատերի տակ։ Եմենի և Մակեդոնիայի կռիվների մեջ բարձրացել էր հարյուրապետի աստիճանին։ Վերջին տարիներին եկել էր Մուշ, և Սասնո մեծ ապստամբությունը ճնշելով, դարձել էր Բաղեշի նահանգի ամենահեղինակավոր զինվորականը։ Քոսան սկզբունքով դեմ չէր ֆիդայիներին։ Նա անձամբ սիրում էր Գևորգ Չաուշին և հաճախ իր սպաներին ասում էր. «Եթե ես հայ լինեի, կուզեի Գևորգ Չաուշ լինել»։ Ամեն անդամ, երբ առիթ էր լինում զորք հանելու հայդուկների դեմ, Քոսան Մեհմեդ Էֆենդու կամ իր մարդկանց միջոցով լուր էր ուղարկում Գևորգին, որ իրենց գտնված տեղից հեռանան։ Եվ ահա այդ ծեր ռազմիկը, որի երեսին բնությունը զլացել էր մի հատիկ մազ բուսցնել, Սուլթան Համիդի անունը կրող մի մեծ զորագնդի գլուխ անցած, Մուշից շարժվում էր դեպի Սուլուխ։ Առաջին անգամ էր նա այդպես դավադրաբար գալիս, առանց զգուշացնելու Գևորգ Չաուշին։ Շուրջը տափարակ դաշտ էր, և ես ավերակից տեսնում էի, թե ինչպես խճուղու վրայով վաշտ առ վաշտ գալիս էր սև զորքը քառաշար կազմած։ Զորքի առջևից քայլում էր Քոսա Բինբաշին՝ հրացանը ուսը և սուրը քաշած։ Կողքից մի ասկյար էր ընթանում՝ պղնձյա բոռիզանը բերանին։ Զորքը մեր դիրքերին հասավ։ Լսվում էր ասկյարների ծանր ոտնաձայնը։ Խճուղուց բարձրացող փոշին գալիս էր մեզ վրա։ Շուտով երևաց ձիավոր գունդը, որը սրարշավ ուղղվեց դեպի ս. Գեվորգ եկեղեցին։ Ու հանկարծ տանիքից պայթեց Գևորգ Չաուշի «Արաբոն», որին հետևեց մեր համազարկը։ Տագնապի փող հնչեց և սուի թանի զորքը հայդուկների «նորահնար զենքի» սարսափից ահաբեկ շփոթված ետ դարձավ։ Մի մասը լցվեց խճուղու փո՛սերի մեջ, մյուսը պառկեց մեր դիրքերին շատ մոտիկ։ Ոմանք սողեսող հասան մեր ավերականոցին և թաքնվեցին նրա պատերի տակ։ Մի քանիսը մեռած ձևանալով, հանկարծ ոտքի էին կանգնում և կրակում։ Ասկյարներից մեկ–երկուսը մագըլցեցին պատերն ի վեր՝ զենքերը մեզ վրա կախելով։ Մի ասկյար փորձեց բռնել Սեյդո Պողոսի հրացանի փողը։ — Թեսլի՛մ, — գոռած խռպոտ ձայնով։ Տասնոցի մի կրակոցով «թեսլիմ» գոռացողը գլորվեց ցած։ Երկրորդը փորձեց՝ նա էլ գլորվեց։ Քոսա Բինբաշին հանկարծ թավալգլոր շուռ եկավ զորքի առաջ և սուրը ձեռքից վայր ընկավ զնգոցով։ Փորձեց բարձ՛րանալ, բայց կիսաթեք գլորվեց խճուղու աջակողմ յան խան՛դակի մեջ։ Քոսա Բինբաշու անկումը տեսնելով, սուլթանի զորքը խուճապահար փախուստի դիմեց՝ իր հազարապետի դիակը թողնելով Մուլուխի դաշտում, գլուխը խանդակի մեջ, ոտքերը՝ խճուղու վրա։ Այդպես տխուր վերջացավ Սուլթան Համիդի ամենաքաջ ռազմիկի կյանքը։ Բոռիզան փչող ասկյարը թռավ ձիերից մեկի թամբին և պղնձյա շեփորը բարձրացնելով՝ սկսեց փչել, որ զորքին ետ կանչի, բայց Ալիզռնանցի Մուքոյի գնդակը շեփորի միջից անցնելով ծոծրակից դուրս եկավ։ Բոռիզան փչողը, թամբի վրա օրորվելով, իր գործիքի հետ տապալվեց Բինբաշու կողքին գլուխը խճուղու վրա, ոտքերը՝ խանդակի մեջ։ Հանկարծ նկատեցինք, որ Գևորգ Չաուշի տանիքը լուռ էր։ Գալեն չկար, իսկ կռվողներից մեկը մեջքով դեպի մեզ չոքած ինչ–֊ որ բան էր ուղղում տանիքին։ — Գևորգը զարկված է, — շշնջաց Սեյդոն։ Ես արագ վազեցի դեպի Գևորգի դիրքը։ Գալեն երկու աչքից կուրացած մահամերձ պառկած էր գոմի ջրհորի մոտ, իսկ Գևորգ Չաուշը վիրավոր նստած էր կողքին։ Հրացանի խճճված փոկը ուղղելու միջոցին ոսոխի գնդակը խոցել էր հայդուկապետի ձախ ծունկը՝ աջ թիկունքից անցնելով։ Վերջալույսին մենք ստիպված եղանք թողնել Մուլուխը, որովհետև Մուշից նոր զորք էր եկել և թնդանոթների որոտը մեզ սեղմել էր գյուղի և Արածանու միջև։ Տանիքից իջնելով, ես վերջին անգամ մտա այն տունը, ուր Գևորգ Չաուշը և Գալեն էին պառկած։ Շենիքցի Մանուկը սգավոր նստած էր երկուսի մեջտեղ։ Սեյդոն չախմախլին ուսը հենված էր պատին։ Նա ձեռքից վիրավոր էր։ Մշեցի Տիգրանը և Ալիզռնանցի Մուքոն նստոտած էին ամեն մեկը մի դիրքով։ — Գալեն պրծել է, իսկ Գևորգը դեռ ողջ է, — ծանուցեց Շենիքցի Մանուկը։ Ես հրամայեցի շտապ թողնել Մուլուխը։ Բոլորը ոտքի կանգնեցին, բացի Գալեից և Գևորգ Չաուշից։ — Գևորգին կապել ձիու մեջքին, իսկ Գալեին գետը նետել, — կարգադրեցի ես։ Ամենքս էլ զգում էինք, թե որքան ծանր էր այդ վճիռը, բայց ուրիշ ելք չկար։ Շենիքցի Մանուկը բռնեց իր ամենահին ընկերոջ թևերից, համբուրեց նրա արյունոտ երեսը, Ալիզռնանցի Մուքոն բռնեց Գալեի ոտքերից և նետեցին Արածանու մեջ։ Միայն մի ակնթարթ նայեցինք, թե ինչպես Արածանին իր պղտոր հորձանքի մեջ առավ մեր հերոսական ընկերոջը։ Երբեք Գալեն այդքան արագաշարժ չէր եղել, ինչպես այդ հորդացած ջրերի մեջ։ Ու՞ր գնաց նա, ու՞ր քշեցին նրան ալիքները՝ չիմացանք։ Սուլուխցի Մեսրոպը մեզ մի ձի բերեց։ Գևորգին կապեցինք ձիու մեջքին։ Շենիքցի Մանուկը դարձավ առաջապահ։ Ետևից ես էի գընում մի քանի հայդուկներով։ Եմ ետևից գալիս էր Ալվառինջու Սեյդոն՝ վիրավոր ձեռքով ձիու սանձը բռնած։ Ձիու աջ կողմով գնում էր Մշեցի Տիգրանը, ձախով՝ Ալիզռնանցի Մուքոն։ Սրանց ետևից գյուղի բնակչությունն էր շարժվում Սուլուխցի Մեսրոպի գլխավորությամբ։ Մութ էր և ասկյարները կարծեցին, թե մենք իրենց զորքից ենք։ Վերջում գլխի ընկան և կրակեցին մեզ վրա։ Գևորգի ձին խփվեց։ Ես Գևորգին ձիու մեջքից արագությամբ իմ շալակն առա։ Զին գլորվեց Արածանու մեջ։ Քուրդ Հասանոն, որ իր մի քանի դաշտեցի տղաներով հսկում էր կամուրջին, ուժգին կրակով ապահովեց մեր ելքը զորքի շրջապատումից և մենք Գևորգ Չաուշին փոխնեփոխ շալակելով հասցրինք Խաշխալտախ գյուղի դիմաց։ Վերջին շալակողը Սեյդոն եղավ։ Ես մոտեցա Գևորգ Չաուշի վիճակն իմանալու։ — Վերքդ թեթև է, Գևորգ, — հուսադրեցի ես Սեյդոյի շալակից նրան եղեգների վրա իջեցնելով։ — Իմը վերջացած է և աստծո պատիժը կատարվեց, — նըվաղած ձայնով շշնջաց հայդուկապետը։— Մի ջանդակի հա՛մար չարժի խումբը վտանգի մատնել։ Ինձ թողեք էստեղ, իսկ դուք անցեք գնացեք։ Եղսոն ու Վարդգեսը ձեզ ամանաթ։ Խաշխալտախի մոտ Մեղրագետը Արածանուն միանալով կազմում է եռանկյունի. մի կողմը Սուլուխն է, մյուս կողմը՝ երկու գետ։ Որոշեցինք Գևորգին թողնել եղեգնուտում, մոտը պահապան կարգելով Սուլուխցի Մեսրոպին։ Տարանք մի քիչ ավելի խորքը, հենեցինք մի խուրձ եղեգի և ծածկեցինք թարմ կանաչով։ Վերջին պահին Գևորգը ցույց տվեց հե՛ռադիտակը և զենքը։ Ես հեռադիտակը վերցրի, իսկ զենքը թողեցի վրան։ Երկու լողորդ չափեցին գետի խորությունը։ Ջուրը խփում էր մինչև թևատակ, իսկ տեղ–տեղ՝ գլուխներից բարձր։ Լո՛ղորդները նախ անցկացրին Շենիքցի Մանուկին, ապա ինձ և մյուս հայդուկներին։ Մեր ճանապարհին Սնձնուտ անունով մի գյուղ էր ընկած։ Լույսը չբացված այդ գյուղի ժամկոչը մեզ գտավ իրենց գերեզմանատան մատուռի մեջ։ Սաստիկ զարմացավ և հայտնեց, որ իրենց գյուղում զորք կա և խորհուրդ տվեց մատուռից դուրս չգալ։ Ժամկոչը բարձրացրեց խորանի սալա՛քարը և մենք վեր ելնելով թաքնվեցինք այնտեղ, իրար վրա նստելով։ Շենիքցի Մանուկը փորձված մարդ էր, զգաց, որ ժամկոչը վախկոտ է և կարող է վախից մեր տեղը հայտնել, ուստի նրան ներս քաշելով նստեցրեց իր ծնկներին՝ սալաքարը դանդաղ իջեցնելով մեզ վրա։ Ժամկոչը կարծում էր, թե մենք փախստականներ ենք, և իբրև նորություն հայտնեց, թե այդ օրը Սուլուխի դաշտում մեծ ճակատամարտ է եղել հայ ֆիդայիների և սուլթանի զորքի միջև և այդ կռվում սպանվել է Քոսա Բինբաշին։ — Ու՞մ գնդակից, — հարցրեց Շենիքցի Մանուկը։ — Գևորգ Չաուշի։ Մեր զարմանքի վրա ժամկոչը ոգևորված ավելացրեց, թե այդ կռվում քանի հազարապետ, հարյուրապետ և հեծյալ ու հետևակ է սպանվել Քոսա Բինբաշու զորքից։ — Սուլուխի ամբողջ դաշտը դիակներով է ծածկված, — ասաց նա, — և Սուլթանի ձիավորները գյուղերն ու քարափները ընկած Գեվորգ Չաուշին են փնտրում, նրա կնոջը և երեխային։ Ֆիդայիները հոգնած քնել էին, իսկ ժամկոչը դեռ շա՛րունակում էր պատմել Շենիքցի Մանուկի ծնկներին նստած։ Իրիկնադեմին մենք թողեցինք մատուռը։ Դուրս գալուց առաջ ժամկոչին կապելով դրեցինք մատուռի ղռանը, որ չիմանա, թե մենք որ ուղղությամբ գնացինք։ Իմ ուղղությունը պարզ էր։ Ես ֆիդայիներին հանձնեցի Շենիքցի Մանուկին, որ նրանց տանի դեպի Կարմիր Ծառի սոսիների պուրակը։ Ալվառինջու Սեյդոյին կարգեցի խմբի հետնապահ, իսկ Հասանոյին՝ առաջապահ։ Նրանց հանձնեցի նաև Գևորգ Չաուշի հեռադիտակը, իմ պայուսակը, իմ հագուստն ու զենքերը, և մի թուրք սայ՛լապանի տարազ հագնելով՝ դիմեցի դեպի Սուլուխ։ Լողալով անցա Արածանին և ծանոթ եղեգնուտը հասա այն պահին, երբ մի քանի ասկյարներ եղեգների միջից վերցնում էին Գևորգ Չաուշի դիակը՝ Մ ուշ տանելու համար։ Սուլուխցի Մեսրոպը չկար։ Գևորգ Չաուշը մեռել էր մայիսի 28֊ի արևածագին, բռի մեջ սեղմած հոգևարքի ժամին պոկած կանաչները։ Ասկյարները ինձ ուղարկեցին մի սայլ բերելու։ Գնացի և գյուղի առաջին պատահած հայ տնից եզասայլ վերցնելով՝ վերադարձա եղեգնուտ։ Չաուշի դիակը գրկեցի դրեցի սայլին և եզներին դանդաղ քշելով, Խոփերի դաշտով շարժվեցի դեպի Մուշ։ Հասա Ջարդու քարեր, Մշո կողք։ Ես Մ ուշ չմտա։ Մեհմեդ էֆենդին նվագախմբով եկել էր քաղաքից դուրս դիմավորելու Գևորգի դիակը։ Նա ինձ տեսավ սայլին նըստած, բարկացած մի հիշոց նետեց ֆիդայիների հասցեին, բայց գլխարկը հանելով լուռ կանգնեց, կարծես պատվո պահակ լիներ։ Դարձյալ նույն երևույթի մեջ էր, ոստիկանական համա՛զգեստով, սպիտակ թաշկինակը վզի շուրջ։ Քոսա Բինբաշուն թաղել էին դրանից մի օր առաջ, հանդիսավորությամբ ու նըվագախմբով։ Այդ միևնույն զինվորական նվագախմբով Գեվորգ Չաուշի դիակը տարվեց դեպի Կողու թաղի գերեզմանատուն՝ Սաչքի դուրանի վրա։ Այդտեղ էին թաղվում այն ֆիդայիները, որոնց դիակները ընկնում էին սուլթանի զինվորականների ձեռքը։ Իմ աչքի առաջ Գևորգին իջեցրին գերեզման, և Տարոնի արևը մայր մտավ։ Մեհմեդ էֆենդին սայլին հենված կանգնած էր իմ կողքին, աչալուրջ հսկելով, որ ըմբոստություններ չլինեն։ — Գնա՛, տղաս, — ասաց Մեհմեդ էֆենդին, երբ մենք մի պահ առանձին մնացինք։— Դու մի օր վարդապետ ես, մի օր էլ՝ սայլապետ։ Սուլուխի կռիվը ցնցեց Մշո դաշտը։ Ամբողջ գիշերը մենակ ողբացել եմ Գևորգի համար։ Բայց պիտի բարկանամ ձեզ վրա և ով ձեռքս ընկավ անխնա պիտի պատմեմ։ Սուլթանից հրաման կա, որ հայտնաբերենք և ոչնչացնենք բոլոր ֆիդայիներին, իսկ Գևորգ Չաուշի կնոջը և երեխային բռնենք և հանձնենք սուլթանի ձեռքը։ Այդ գործի համար ջանբեզարների ոստիկանապետ է նշանակված Մհե չաուշը։ Վերագարձիր ֆիդայիների մոտ և միասին մի միջոց մտածեք Գևորգի կնոջ և երեխայի փրկության համար։ Թեկուզ ջրտուքվար Ֆադեի մոտ տարեք։ Նա ձյուների և ամպերի վրա է ապրում, թող էնտեղ պահի, ուրիշ ճար չկա։ Ես ու Մհե չաուշը պարտավոր ենք երկուսին էլ գտնել և հանձնել սուլթանին իբրև պատանդ։ Այդպես է մեծն փադիշահի կամքը։ Ես սայլը լծած տխուր իջա Կողու թաղով և նույն ճանապարհով վերադարձա Սուլուխ։ Կամուրջի գլխից նայեցի ներքև։ Արածանու ալիքները սև գոմեշների պես իրար հրելով շարժվում էին առաջ։ Սայլը եզներով թողեցի այդտեղ և «Ֆալա՜գ, քո տունը ավրի, ֆլանդ», ասացի ու ինձ նետեցի խենթացած ալիքների վրա։ Մեկից մյուսին հեծնելով, ես ճեղքեցի Արածանին և նորից հասա Սնձնուտ գյուղի ծանոթ մատուռը։ Մեր կապած ժամկոչը չկար։ Նույն գիշերը ես սարերով մեկնեցի Կարմիր Ծառ։
50. ՄԱԿԱՐ ԵՎ ՄԱՆՈՒԿ Գևորդ Չաուշի մահից հետո հայդուկների խումբը մնաց իմ հույսին։ Քիչ էին նրանք, բայց բոլորն էլ կոփված տասնյակ կռիվների մեջ և հավատարիմ իմ կարգադրություններին։ Հասնելով Կարմիր Ծառի սոսիների պուրակը, իմ առաջին կարգադրությունը եղավ Գևորգ Չաուշի կնոջը և որդուն թաքցնել ս. Կարապետի վանքում։ Բայց շուտով ստացվեց Բաղեշի կուսակալի և Մշո կառավարչի հրամանը, որով պահանջվում էր ամբողջ երկրռւմ որոնումներ սկսել։ Հրամանում ասված էր, որ եթե որևէ գյուղ կամ վանք համարձակվի թաքցնել նրանց՝ հիմնահատակ կկործանվի։ Այդ հրամանից երկու օր հետո ներկայացավ Հեսու վարդապետը գրեթե լալահառաչ։ Նա խնդրեց Գևորգի ընտանիքը շտապ հեռացնել ս. Կարապետի վանքից` «Մի կնոջ և երեխայի համար արժե", որ մի վանք կամ գյուղ կործանվի», ասաց ծերունի վարդապետը։ Ի՞նչ անել։ Մեզ մնում էր Հեղինեին և Վարդգեսին որևէ միջոցով փրկել, առանց վնաս պատճառելու վանքին։ Բոլորս հավաքված էինք անտառում և մտածում էինք մի ելք գտնել դրությունից դուրս գալու։ Արտոնքա Ջնդոն առաջարկեց նրանց Հասանոյի և Ալադին Միսակի ուղեկցությամբ Խութ ուղարկել՝ հանձնելով Ղասըմբեկի և նրա կնոջ խնամքին։ Չէ՛ որ Գևորգը Խութա բեկի եղբայրն էր, իսկ Ջեմիլեն՝ ֆիդայիների քույրը։ Փեթարա Ախոն և Կարկուտ Թադեն առաջարկ արին Հեղինեին իր քեռի Մկրտիչ Վարդապետին հանձնել։ Ֆիդայիներից մեկն էլ ասաց, ով կատարել է այդ ստորին պսակը՝ թող նա էլ պատասխանատու լինի նրանց կյանքի համար։ Նա առաջարկեց Հեղինեի և իր զավակի պաշտպանությունը ապավինել խաչեղբայր Փեթարա Մանուկին և Ստեփանոս վարդապետին։ Սպաղանաց Մակարը գլուխը կախ գցած իր համրիչն էր քաշում։ Կողքին նստած Էին Շենիկցի Մանուկը, Մորուք Կարապետը և Չոլոն։ Ես քեռի Մակարի դեմքի վրա կարդացի, «Ճիշտ Է, ես Հակառակ եմ եղել Գևորգի ամուսնությանը և նրա գործելակերպին, ըմբոստացել եմ նրա դեմ և պատժվել եմ դրա համար, բայց Եղսոն իմ աղջիկն Է, իմ աչքի լույսը։ Գևորգը իմ հոգու կեսն Էր։ Այժմ, երբ նա չկա, նրա նամուսը իմ նամուսն Է, նրա ժառանգը՝ իմ ժառանգը։ Եթե Մակարը չգնա Հեղինեին աղատելու, արար աշխարհ պիտի կարծե, թե քեռի Մակարը աննամուս մարդ է»։ Ու կաղնու տակից վեր կացավ սպաղանաց հսկան։ Կապեց զենքերը և ծանր ձեռքը իմ ուսին դնելով՝ ասաց. — Ե՛ս կերթամ Հեղինեին և մանուկ Վարդգեսին փրկելու։ Ես նրանց կտանեմ Սասուն։ Թե որ ողջ եկա ազգության պատիվը փրկած կլինեմ, թե մեռա՝ մի մեծ բան կորցրած չեք լինի։ Քեռի Մակարը հալիվոր Է արդեն։ Միայն մի խնդրանք ունի, իր ջանդակը կթաղեք Գևորգ Չաուշի կողքին։ Ծերունի Մակարի հետ վեր կացավ Շենիքցի Մանուկը. — Ես Մակարին մենակ չեմ թողնի։ Ես Էլ կերթամ Հեղինեի հետևից։ Փեթարա Ախոն և Գելի Պետոն Էլ ելան ոտքի։ Դաշտեցիներից ցանկություն հայտնեց գնալ Մշեցի Տիգրանը։ Ախոն վերև նայեց երկինքը ստուգելու։ Վատ բան Էր գուշակում։ Մեկ–մեկ համբուրվեցինք գնացողների հետ։ Քեռի Մակարը այնպես Էր համբուրվում, կարծես այլևս չպիտի տեսնըվենք։ Փեթարա Մանուկի կուրծքը լիքն Էր։ Նա սկսեց իր «Բերի վանին»։ Մակարն իր խմբով բարձրացավ լեռան կածանով, իսկ մենք կանգնած նայում Էինք նրանց ետևից։ Հանկարծ Շենիքցի Մանուկը ետ դարձավ և բացականչեց. — Չոլո՜, Չոլո՜, իմ Սերին եթիմ չթողնես։ Չոլոն չդիմացավ, փղձկաց և երեխայի պես լաց եղավ։ Մի օր հետո Ախոն և Գելի Պետոն վերադարձան։ Եվ Պետոն պատմեց. «Սպաղանաց Մակարը Շենիքցի Մանուկին ուղարկեց ս. Կարապետի վանքը Գևորգ Չաուշի կնոջը և երեխային բերելու, որ տանի Սասուն, իսկ ինքը իր փոքրիկ խմբով կտրեց Կուրտիկ լեռը, մտավ Ամրեի Գյալեն և լուսաբացի դեմ դուրս եկավ Փեթարի գլխին։ Մեկ Էլ Էն տեսնենք, Շենիքցի Մանուկը, որ մեզանից բաժանվելով գնացել Էր ս. Կարապետի վանքը, դեպի Փեթար Է բարձրանում՝ հետը առած Հեղինեին և Վարդգեսին։ Քեռի Մակարը ուրախացավ և կարգադրեց ցերեկը հանգստանալ Փեթարում, իսկ գիշերը ուղևորվել Աասուն։ Այդ խոսքի վրա Էինք, երբ Ախոն ասաց. «Էս ի՞նչ սև շերտ Է լեռան լանջին, ոչխա՞ր Է, թե՞ տավար»։ Բայց ոչխարը կամ տավարը ի՞նչ գործ ուներ սարի վրա վաղ լուսադեմին։ Մի գյուղացու ուղարկեցինք, որ մոտիկից իմանա, թե գա ինչ բան Է։ Մեր ուղարկած մարդը ետ եկավ և ասաց. «Ոչ ոչխար Է, ոչ տավար. օսմանցու զորք Է, սարերն ընկած Գևորգ Չաուշի կնոջը և երեխային են փնտրում և նրանց փախցնող ֆիդայիներին»։ Ծերունի Մակարը, որ պատրաստվում Էր ցերեկը Փեթարում հանգստանալ, տրեխները ամրացնելով ելավ ոտքի։ Նա ինձ հրամայեց երեք հոգով բռնել լեռան գլուխը՝ Ամրեի Գյալու Ցից քարը։ Ինքը վերցրեց մեջտեղի գիծը իսկ Շենիքցի Մանուկին կարգադրեց իր ետևից շարժվել։ Մենք պետք Է առանց կրակելու վեր բարձրանալով անցնեինք զորքի միջով։ — Իսկ Հեղինեին ի՞չ անենք, ինչպե՞ս փախցնենք Սասուն, — հարցրեց Շենիքցի Մանուկը։ — Ձգուկ, ասկյարը շատ Է, իսկ իմ բախտը՝ սև, — ասաց քեռի Մակարը։— Մենք նրանց մեզ հետ տանել չենք կարող։ Վարդգեսին տուր առաջին պատահած հայ կնոջը, ճիժ Է, գուցե կփրկվի, իսկ Հեղին են նամուս Է, թող թշնամու ձեռքը չանցնի, զարկ ու եկ մեզ հասիր։ Ես և Փեթարա Ախոն արդեն Ամրեի Ցից քարին Էինք հասել, երբ տեսա, թե ինչպես թշնամին անտանելի կրակ բացեց՝ պաշարման մեջ առնելով Մակարի և Շենիքցի Մանուկի խմբերը։ Մենք վերևից, պաշարված ֆիդայիները ներքևից կատաղի կրակեցինք։ Աջակողմյան զորքը մաքրվեց և քեռի Մակարն ու Մանուկը ապահով հասան Ցից քարին։ Թշնամին մնաց ձորի մեջ, իսկ մենք՝ Ամրեի գագաթին։ Բայց ճիշտ կռահեց իշխան Մակարը, որ իր բախտը սև է։ Ս. Հովհաննու վանքի կողմից նոր զորք էր եկել և գաղտնի բռնել Ամրեի երկու թևերը։ Ստիպված նահանջեցինք՝ թողնելով լեռան գագաթը։ Շատ արագ էինք նահանջում, իսկ Մակարը ծեր էր և ոտքերին ուժ չկար։ Քրդական մի բարեկամ օբայի հասանք։ Օբայից հաց առնելով շարունակեցինք մեր նահանջը։ Մակարն ուղղակի ուժասպառ էր եղել և ծնկները ծալվում էին։ Մի էշ բռնեցինք, ծերունի Մակարին նստեցրինք վրան։ Մի շատ դժվար վերելք կար մեր առաջ։ Այդ Ճանճկու սարն էր։ Եթե այդ լեռը հաղթեինք, կանգնած կլինեինք Շենիքի գլխին։ Մակարն այլևս անկարող էր շարժվել— ոչ ոտքով, ոչ էլ ավանակին նստած։ Ու խնդրեց քեռի Մակարը, որ իրեն սպանենք, իսկ մենք մտածենք միայն մեր փրկության մա՛սին։ Բայց ու՞մ ձեռքը կբարձրանար քեռի Մակարի վրա։ Առանք զենքերը, քանդեցինք փամփուշտները և սիրտ տվե՛ցինք, որ քայլի։ Սակայն իզուր։ Շենիքցի Մանուկը, ես և Փեթարա Ախոն շատ զբաղվեցինք Մակարին տեղից շարժե՛լու գործով։ Ուզում էինք մեզ հետ տանել կամ նորից մի կերպ նստեցնել ավանակին և լեռը բարձրանալ։ Թշնամին արագ մոտենում էր. գտնվում էր մի քանի տասնյակ քայլի վրա։ Մակարի ցանկությունը կատարվեց։ Մի գնդակ գալով խոցեց Սպաղանաց իշխանին։ Մակարը զգաց, որ թշնամու գնդակ է։ Վերքից ուժ առած տնքալով շարժվեց առաջ և մեր պաշտպանությամբ հասավ Շենիքի գլուխը— Դուքանի բերան։ Մեր ոտքերի տակ Գդալների դաշտն էր, իսկ ավելի հեռվում՝ Մրկեմոզանի ընդարձակ մարգագետինը։ Խոշկանցի ցեղապետ Ռզգո աղայի աշիրեթը զոզան էր ելած։ Ռզգոն Սպաղանաց Մակարի հին ծանոթներից էր։ Մակարը խնդրեց, որ իրեն թողնենք Ռզգոյի ամառանոցում, իսկ մենք ազատվենք, քանի դեռ զորքը այդտեղ չի հասել։ Շենիքցի Մանուկը համաձայն չեղավ քեռի Մակարին վիրավոր վիճակում մենակ թողնել այդտեղ։ — Ես ուխտ եմ արել քեզ հետ մեռնել, քեռի, — ասաց Մանուկը և մեզնից բաժանվելով մնաց ծերունի Մակարի հետ։ Հեռվից տեսա, թե ինչպես նա առաջացավ դեպի ցեղապետի օբան, որ կարգադրություն անի Մակարի համար։ Այդ միջոցին Խալիլ աղայի կատաղի քրդերից մեկը, որ այդտեղ էր, մի կացին քաշելով թափով իջեցրեց Շենիքցի Մանուկի գլխին։ Մանուկն իրեն չկորցրեց։ Քաշեց տասնոցը և երեք֊ չորսին սպանելով և մի քանիսին էլ վիրավորելով, ինքն էլ թևից զարկված, փորձեց փախչել դեպի իր հայրենի գյուղը՝ Շենիք։ Մակարը մենակ մնաց Ճանճիկ սարում։ Խալիլի քըրդերը թափվեցին վիրավոր և անզեն ծերունու վրա և կացիններով ու խանչալներով սպանեցին նրան։ Մանուկը զառիթափով հասավ Շենիքի վերևի քարերը։ Կրակեց, որ շենիքցիները օգնության գան, բայց Սեմալից եկած զորքը պաշարել էր գյուղը, և նրանք տանիքներին կանգնած անզոր դիտում էին նրա մենավոր պայքարը։ Ֆիդային զայրույթից իր հրացանը և ատրճանակը քարերին զարկելով ջարդեց և թռչելով մի քարաժայռի, որի տակ Ճանճիկ սարի մեծ վիհն էր բացվում, մի գնդակ առավ իր հպարտ ճակատին և արծվի նման ճախրելով գլորվեց անդունդ։ Այդպես մատաղվեց քաջարի սասունցին։ Մի թուրք սպա, տեսնելով այդ հերոսական ու գեղեցիկ մահը, բարձրաձայն գոչեց. «Ափսո՜ս, էրմենի իգիթ, որ քեզ հայ է ծնել»։ Մենք կռիվ տալով Դուքանի բերանից դժվարությամբ հասանք Ծիծեռնու ձորը, Սեմալ գյուղի մոտ, բայց արդեն զրկված քեռի Մակարից և Շենիքցի Մանուկից»։ Երբ Գելի Պետռն ավարտեց իր պատմությունը, թվաց, թե այդ ամբողջը հեքիաթ էր մի առասպելական կռվի հսկաների մասին։ — Իսկ ի՞նչ եղան Հեղին են և ծծկեր երեխան։ Չէ որ Մակարն ուզում էր նրանց տանել Սասուն, — հարցրի ես։ — Շենիքցի Մանուկը Գևորգ Չաուշի կնոջը և երեխային վանքից բերեց, որ Մակարը տանի Սասուն։ Բայց Սասուն գնալ չհաջողվեց։ Երեխային Շենիքցի Մանուկը մահից առաջ հանձնել էր փեթարցի մի պառավ կնոջ, որ պահի, իսկ Եղսոյին Մշեցի Տիգրանը կնոջ շորեր հագնելով՝ առաջնորդեց դեպի Մշո դաշտ։
51. ԱՐՋԻ ՈՐՋՈԻՄ Քարայրներում թաքնվելը դարձավ վտանգավոր։ Անտառի խորքում մի թաքստոց տեսա։ Արջի բույն էր։ Երեք ամիս բնավ ածիլված չէի։ Իմ գլխի և երեսի մազերը խառնըվել էին իրար։ Իմ երևույթով ես նման էի արջի, ավելի ահարկու, քան արջը։ Կռացած նայեցի։ Մի մեծամարմին գորշ գազան, գլուխը թաթերին գրած պառկել էր հանգիստ։ Ինձ տեսնելով հար՛ձակվեց վրաս։ Ու ուժեղ գոտեմարտ եղավ իմ և այդ գազանի միջև։ Ես արշին սպանեցի և դուրս բերելով կախեցի ծառից։ Տերև ու խոտ հավաքեցի և արջի մորթին չորացնելով՝ փռեցի վրան։ Պառկել եմ իմ նոր կացարանում փափուկ ներքնակի վրա և շարունակ մտածում եմ, թե ինչ եղան Հեզին են և Վարդգեսը՝ Գևորգ Չաուշի կինը և երեխան, որոնց կյանքի համար այլևս ես էի պատասխանատու՝ Սպաղանաց Մակարի և Շենիքցի Մանուկի անկումից հետո։ Անցավ մեկ շաբաթ, երկու շաբաթ, Մշեցի Տիգրանը չէր երևում։ Հազար տեսակ մտքեր էին պաշարել ինձ։ Երևի հայտնաբերել են նրանց և սպանել, կամ հետապնդելով ձերբակալել են և տարել Բաղեշ, որ ուղարկեն սուլթանին։ Մտածում էի նաև, թե միգուցե Տիգրանը սպանել է Հեղինեին և այլևս անհարմար է գտնում երևալ մեզ։ Մի օր, երբ արջի վերջին պատառներն էի ներս տանում, իմ կացարանի առաջ հայտնվեց կնոջ շորեր հագած մի տղամարդ՝ հետը բերելով Գևորգ Չաուշի կնոջը և երեխային։ Մշեցի Տիգրանն էր։ Գլխին լաչակ կար՝ ծայրը հանգուցված ծնոտի տակ և դնչկալը մինչև քիթը վեր քաշած։ Այնքան նման էր մշեցի կնոջ, որ անկարելի էր նրան շփոթել տղամարդու հետ։ Մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ Տիգրանին տեսա այդ հագուստի մեջ՝ երեխան գրկին, Հեղինեն ետևից։ Փոքր-ինչ կռացած էր քայլում և հոգնած տեսք ուներ։ Ես գիտեի, որ Տիգրանը ընդունակ է խիզախ արկածների, բայց արկածի այդ տեսակը վեր էր իմ պատկերացումից։ Թեթև կրակ վառեցի, միասին հաց կերանք և մշեցին պատմեց. «Քեռի Մակարի հրամանի համաձայն, Շենիքցի Մանուկը ծծկեր Վարդգեսին հանձնեց փեթարցի մի պառավ կնոջ, որ պահի։ Հեղինեն նստել էր այդ կնոջ կողքին, և չէր ուզում երեխայից բաժանվել։ Ես Հեղինեի ձեռքից բռնելով՝ ասացի. ե՛լ երթանք իրար հետ։ Բայց փեթարցի կինն ասաց. Հեղինե, մի՛ գնա, քեղի կսպանեն։ Հեղինեն չոքեց իմ առաջ և ասաց, «Տիգրան, կամ դու պիտի մեռնես Գևորգի համար, կամ պիտի ազատես Գևորգի կնոջը և երեխային։ Եթե ինձ զարկես, ամբողջ ազգությունը մինչև յոթ պորտ քեզ մայրասպան պիտի ասի»։ Անտանելի վիճակ ստեղծվեց ինձ համար։ Ես գիտեի, որ ռոմի զորքը բռնել է բոլոր ճանապարհները, և փրկության ոչ մի հնար չկա։ Ուստի հարկադրված հագա կնոջ շոր, դնչկալով ծածկեցի իմ բեղը և Հեղինեին ու Վարդգեսին վերցնելով, իջա դեպի դաշտ։ Այդ զգեստը մասամբ էլ նրա համար հագա, որ որևէ ֆիդայի ինձ անծանոթ կնոջ հետ տեսնելով անզգուշությամբ չսպաներ հեռվից։ Երեխային գրկած Հնղինեի հետ անցա սուլթանի զորքի միջով։ Հանկարծ զգացի, որ իմ բեղի ծայրը դուրս է եկել և դնչկալը արագությամբ քաշեցի վրան։ Մի ասկյար ուզեց բռնել իմ թևից, բայց, որտեղից–որտեղ, իմ բախտից մեր դեմ ելավ Մեհմեդ էֆենդին։ Նա գոռաց ասկյարի վրա, «չե՞ս տեսնում, անցնողը կին է՝ երեխան գրկին»։ Ասկյարը ձեռքը ետ քաշեց և մենք անվտանգ ելանք շրջապատումից»։ Հեղինեն երեխային գրկած հազիվ էր պառկել արջի փոստին, որ մի քիչ հանգստանա, երբ մեր թաքստոցի առաջ ոտնաձայն լսվեց։ Ես ձեռքս արագ տարա դեպի իմ զենքը։ — Քիմսա՞ն, — հարցրի ես արջանոցից դուրս գալով։ — Այստեղ մի կին չմտա՞վ երեխան գրկին։ — Ոչ, այստեղ արջեր են ապրում։ Այդ խոսողը ո՞վ է։ — Մեհմեդ էֆենդին է, ձեր հոգեառը, իսկ աջ քովինս Մհե չաուշն է, — հնչեց պատասխանը։ — Վերջապես ձեզ գտանք։ Այնքան նեղն եք ընկել, որ մաղարաներից փախչելով մտել եք արջերի բները։ Ուր ուզում եք մտեք, թեկուզ գետնի տակ, մեր վճիռն է մի հատիկ ֆիդայի չթողնել սուլթանի երկրում։ — Գիտեմ, որ դու ֆիդայիների Հոգեառն ես, հայությունից իսլամ դարձած Մեհմեդ էֆենդին։ — Այո, և քովինս դաժան և արյունարբու Մհեն է, Մհեն, — ընդհատելով նորից հատուկ շեշտադրությամբ այդ անունը ընդգծեց Մեհմեդ էֆենդին, իբրև թե այդ անունով ուզում էր սարսափ ազդել, բայց իրապես կամենալով հասկացնել, թե զարկեք Մհե չաուշին, ես նրան այդ նպատակով եմ այստեղ բերել։ Մհե չաուշը Սասունի Խիանք գավառի քրդերից էր, Մշո բանտի դահճապետը, որը դառնալով ջանբեզարների գլխավոր, սկսել էր համառորեն որսալ ֆիդայիներին և սարերն ընկած Գևորգ Չաուշի կնոջն ու երեխային էր փնտրում սուլթանին պատանդ ուղարկելու համար։ Ոստիկանապետ Մեհմեդ էֆենդին նրան բերել կանգնեցրել էր վրիժառու հայդուկի գնդակի հանդեպ։ Ո՞ր առաքինի մարդը չէր ուրախանա այդ հրեշի մահով։ Մի գնդակ՝ և Մհե չաուշը փռվեց մեր թաքստոցի առաջ։ Այդպիսի հրեշներին ոչնչացնելը պատգամ և պարտավորություն է բոլո՛ր ժամանակների բոլո՛ր սերունդների համար։ Իմ կրակոցի վրա Մեհմեդ էֆենդին և Մհե չաուշի երեք զինյալ ջանբեզարները զենքերը բացած նետվեցին դեպի իմ որջը։ — Մհե չաուշ, ես քո վրեժը տասնապատիկ կառնեմ, — ցասումնալից գոռաց գաղտնի ոստիկանապետը և ջանբեզարներին հրամայելով հեռանալ այդ վտանգավոր վայրից, ինքը զենքը ձեռքին միայնակ ներս խուժեց։ Երկրով մեկ տարածված էր Մեհմեդ էֆենդու սարսափը։ Պատմում էին, որ նա համարձակորեն մտնում էր ֆիդայիների թաքստոցները և ձեռքն ընկածին տանջամահ անելով սպանում էր։ Միայնակ կատարում էր մի ամբողջ զորաջոկատի գործ։ Ջանբեզարները իսկույն հեռացան այդտեղից, իրենց հետ փախցնելով Մհե չաուշի դիակը, երբեք չկասկածելով, թե իրենց ոստիկանապետը, ով կա ներսում, բոլորին անխտիր կոտորելով, հաղթական դուրս կգա այնտեղից։ Մեհմեդ էֆենդին իրար ետևից կատաղորեն կրակեց բաց օդի մեջ, ամեն կրակոցին տարբեր ձայնով տնքոցի կամ ցավի մի բացականչություն արտաբերելով, իբրև թե սպանվողների կողմից։ Ապա բռնելով Մշեցի Տիգրանին սկսեց բարձրագոչ հայհոյել ու ծեծել, բայց տակից հայերենով կամացուկ ասել նրան, «Տո՛, աննամուս, լսվա՞ծ բան է, որ ֆիդային կնոջ շոր հագնի, դնչկալ կապի բեղի վրա։ Հագիր տղամարդու հագուստ և Հեղինեին փախցրու այստեղից։ Վարդգեսի մասին կարգադրություն արել եմ և նա կփրկվի։ Ես նրան կուղարկեմ Վան։ Մենք երկուսս էլ ծառայում ենք մի նպատակի — դու հարկադրաբար քեզ կին ձևացնելով և բեղերիդ վրա դնչկալ քաշելով, որ ոչ մի մշեցի տղամարդ չէր հոժարի անել, իսկ ես իմ հավատքը փոխելով, որ ամենամեծ մեղքն է աշխարհում։ Բայց մենք հերոսներ ենք և ազգը, կարծում եմ, ապագայում չի թքի մեր ճակատին»։ Մեհմեդ էֆենդին նորից սկսեց կատաղորեն հայհոյել ու կրակել և դուրս գալով, կեռ սուրը մի քանի անգամ բարկությամբ քսեց խոտերին, իբրև թե մաքրելով արյունից։ Ապա սուրը դրեց պատյանը և դաժանորեն շարժվեց առաջ։ Ջանբեզարները նրան սպասում էին քարափի տակ։ — էֆենդի, դուք շատ անգթորեն եք վարվում ֆիդայիների հետ։ Այդքան մարդ կոտորել չի լինի, — նկատեց նրանցից մեկը։ — Ամբողջ աշխարհը խոսում է ձեր խստության մասին։ — Իսկ իրենք խիստ չե՞ն։ Ձեր աչքի առաջ սպանեցին Մհե չաուշին։ Ու՞ր է մեր Քոսա Բինբաշին, — պոռթկաց ոստիկանապետը։ — Այս գյավուրները մի կողմից, Սալոնիկի թուրքերը մյուս կողմից, Յըլդըզ քյոշկն են ուզում պայթեցնել։ Սալոնի֊ կում, այստեղ, ամեն տեղ ռումբեր են կուտակում։ Եվ ու՞մ դեմ, մեր անմեղ սուլթանի դեմ, իմ ու քո դեմ։ Վալին ու Մյութասերիֆը մեզանից հայդուկապետի կնոջը և երեխային են պահանջում, իսկ այս անհավատները զենք են քաշում մեզ վրա, և աստված գիտի, թե ուր են թաքցրել նրանց։ — Բայց... — Ի՞սչ բայց. որ ես խիստ եմ, դաժան եմ, հա՞։ Ուզու՞մ ես, որ քո դիակն էլ գումարեմ այն երեքի վրա, — սպառնաց Մեհմեդ էֆենդին հայացքը ուղղելով դեպի քարայրը և սպիտակ թաշկինակի արձակված ծայրը փաթաթելով վզի շուրջ։ — Իսկ ինչպե՞ս վարվենք Մհե չաուշի հետ, տանե՞նք, թե թողնենք, — ընդմիջեց երկրորդ վախեցած ջանբեզարը։ — Դե, լավ, գցեք փոսը, նա ճակատամարտի մեջ ընկավ։ Իսկ մենք սարից ցած չենք իջնի, մինչև չգտնենք հայդուկապետի կնոջը և երեխային։ Եվ նրանք Մհե չաուշի դիակը մի խանդակի մեջ գլորելով և հողով ծածկելով, հետևեցին իրենց ոստիկանապետին։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.54.42 | Сообщение # 17 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 52. ԱՐՏՈՆՔ Ավա՜ղ, Գևորգ Չաուշ, դու էս ինչ անել վիճակի մեջ դըրեցիր ինձ։ Ինչու՞ խմեցիր Ալվառինջու թունդ գինին ու մեղք գործեցիր Սասնա լեռների վրա։ Այժմ ինչպե՞ս վարվեմ։ Ալա՛դին՛ Միսակին ուղարկեմ Մշեցի Տիգրանին օգնության Հեղինեին երգո՞վ փախցնելու դեպի Վան, թե նրան առաքեմ Արտոնք։ Արտոնքը կես ժամու ճամփա է Վարդենիսից։ Գեղեցիկ գյուղ է Արտոնքը, Գևորգ, և դու, երևի, շատ անգամ էիր լինում այնտեղ։ Ալվառինջու Սեյդոն Ջնդոյի հետ այդ գյուղը պիտի երթան։ Ոչ, եկ ես Ալադին Միսակին նրանց ետևից Արտոնք ուղարկեմ, Գևորգ։ Չխուրի մեջ է Արտոնքը, և այնտեղ շամբեր շատ կան։ Հպարտ են այդ գյուղի բնակիչները, այնքան հպարտ, որ արան ծածկելիս մի թևը չեն հագնում, թողնելով, որ շարժվի ետ ու առաջ։ Ու ճամփա ելան Ալվառինջու Սեյդոն և Արտոնքա Ջնդոն դեպի Չխուր, և Ջնդոյի արայի աջ թևանոցը հպարտ ճոճվում էր թիկունքից կախ։ Ու նրանց ետևից դեպի Արտոնք գնաց իմ խաղասաց Ալադին Միսակը։ 1907 թվականի աշունն էր։ Կովկասից Մուշ էր եկել Զավեն անունով մի երիտասարդ գործիչ։ Եկել էր Նոր Մելիքի հետ հայ–֊քոյրդ համերաշխության դաշինք կնքելու։ Բանակցության վայրը Արտոնքն էր ընտրված։ Ու նույն օրը Արտոնք ներկայացավ Խութա բեկը հետը առած իր մի քանի ղոլամներին ու բաշ-ղոլամին, որ մեր ներկայացուցիչն էր բեկի մոտ Գևորգի ժամանակներից։ Ու թարգման դարձան Ալվառինջու Սեյդոն և Արտոնքա Ջնդոն Զավենի ու Խութա բեկի միջև։ Նոր Մելիքը համաձայնություն հայտնեց Զավենի հայտնած բոլոր գաղափարներին։ Նա հանձն առավ տաս հազար քրդերի գլուխ անցած ֆիդայիների աջակցությամբ տապալել սուլթանի կառավարությունը Մ ուշում և քրդերին ու հայերին տեր դարձնել կացության։ Ու դաշինք կնքվեց։ Դաշնագրից հետո երկու կողմերը ոգելից ըմպելիքներով ողջագուրեցին իրար և մաղթանքներ արին իրենց համերաշխության և ծրագրի հաջողության համար։ Ու երբ բալաքա քուրդը զգաց, որ Զավենն ու Ջնդոն լավ գինովյցած էին, թույլ տվեց, որ անկողին երթան։ Ուրախությունից ու գինուց հարբած անկողին մտավ նաև Ալվառինջու Սեյդոն։ Երբ նրանք հարբած քնած էին, Նոր Մելիքը կանչեց իր ղոլամներին, որ երեքին էլ քնած տեղը սպանեն։ Պատի տակ երկար սպասեց Ալադին Միսակը։ Տագնապով ու կարոտով սպասեց, որ ընկերները դուրս կգան քյոշկից։ Կեսգիշերին բաշ–ղոլամը գաղտագողի մոտեցավ երգչին և արտասուքը սրբելով լռությամբ անցավ նրա կողքով։ Ու զգաց երգիչը, որ Արտոնքա Ջնդոն ու Զավենը և Ալվառինջու Սեյդոն սպանված են։ Ու պատին հենված ողբաց Ալադին Միսակը։ Ողբաց ու երգեց մինչև լուսադեմ։ «Օ, միամիտ ֆիդայիներ, դուք ինչպե՞ս վստահեցիք բալաքա բեկին։ Քամին թիկունքից փչելիս դուք սաստկացնում էիք ձիերի վազքը, կողքից փչելիս՝ սանձերը ամուր ձգում էիք, որ թույլ չտաք ճամփան շեղեն, իսկ դեմից փչելիս՝ դառնում էիք հետևակ և ձիերը խոնարհ գալիս էին ձեր ետևից։ Ինչպե՞ս եղավ, որ չիմացաք, թե Խութա քամին ո՛ր կողմից է փչում։ Վաղու՜ց փոխված էր այն ջուրը, որ Սուլուխա կամուրջի տակով անցավ։ Ո՞ր ձին է իր ոտքը դրել առաջվա կճղակի տեղը։ Այն օրերը ուրիշ էին, երբ Նոր Մելիքը կապված էր ֆիդայիների հետ և գեղեցիկ Ջեմիլեն իր ապարանքի մեջ բուժում էր վիրավոր Գալեի թևը։ Այդ տարիներին Խութա բեկը եղբայրն էր Գևորգ Չաուշի, իսկ Ջեմիլեն՝ նրա քույրը։ Գևորգի անունը այդ օրերին սարսափ էր ձգել բեկի հակառակորդ աշիրեթների վրա, ուստի և ամուր էր այդ բարեկամությունը։ Գևորգի մահով այդ հմայքն անցավ, ինչպես ամեն հմայք ու զորություն աշխարհում, երբ նախկին տերը չկա։ Խութա բեկն ասաց, որ ինքը այդ սպանդը կատարեց իբրև փոխվրեժ Սուլուխում մահաբեր գնդակով սպանված իր եղբայր Գևորգի, բայց Գևորգի և ձեր հիշատակի առաջ նա ստեց չարաչար։ Ավա՜ղ, կործանված էր այն կամուրջը, որ դուք եկաք նորոգելու։ Նրա մի ծայրը հենված էր Միրզաբեկի տան խարդախ կրծքին, իսկ մյուսը՝ հայոց Սասնա տան ազնիվ սրտի վրա։ Միրզաբեկի տունը մի ճյուղն էր Ալադին փաշայի համբա՛վավոր տոհմի։ Նենգ էին այդ տան մարդիկ և Ալադինի կողմից վաղուց անիծված իբրև խարդախ ազգական։ Չխուրի բեկը այդ խարդախ տան գլխավորն էր և թոռը Միրզաբեկի։ Նրա նախնիները Բաղեշի ճանապարհին դարան մտած սպանել էին Ալադին փաշայի մի ազգականի և չորս եղբայրներով եկել Մուշ։ Միրզաբեկի տան մարդիկ նույնիսկ իրար հանդեպ խարդախ ընթացք ունեին։ Ու տեսեք, թե ինչ է պատմում հին երգը նրանց մասին։ Մի անգամ նրանք յոթ եղբայրներով հասան մի գյուղ և ուզեցին իրենց ձիերը ախոռ մտցնել։ Առաջին եղբայրը քաշեց իր ձին, որ ներս տանի, բայց ախոռի դուռը ցածրիկ լինելով, կոտրեց իր ձիու թամբը և մյուս վեցին չզգուշացրեց։ Երկրորդ եղբայրը քաշեց իր ձին, որ ներս տանի, սա նույնպես թամբը կոտրեց։ Երրորդ եղբայրը հետևեց սրան, սա էլ իր թամբը կոտրեց։ Ու այսպես յոթ եղբայրները իրար ետևից ներս մտնելով և իրար չզգուշացնելով կոտրեցին իրենց ձիերի թամբերը։ Ու դրանց անու՛նը այդ օրվանից մնաց «մալայհաֆգ»— խարդախ Յոթ թամբերի տուն։ Ավա՜ղ, Ալվառինջու Սեյդո և Ջնդո Արտոնաց, ասենք թե «Մարալկաների երկրից» եկած մեծավորը նոր էր իջնում Մշո դաշտ և դեռ անփորձ էր, բայց դուք, որ փորձված էիք և այդքան զգաստ, ինչպե՞ս պատահեց, որ անզգուշորեն ընկաք Յոթ թամբերու տան ծուղակի մեջ։ Եվ մանավանդ դու, Ալվառինջու Սեյդո, որ գիշեր–ցերեկ չախմախլի հրացանը ձեռքիդ Ծծմակի Քիթը բռնած զգաստ հսկում էիր Ֆրանկ–Նորշենի ճանապարհներին։ Գոլ, որ մաս՛նակցեցիր Բերդակի վանքի և Շամիրամի մեծ կռիվներին, նաև Դաշտի բոլոր կռիվներին իբրև տասնապետ, դու, որ միշտ ասում էիր. «Հլա դաշնակ, հնչակ չկար մեր երկիր, մենք հեղափոխական էինք», և դու, լուսամիտ շինականդ, մի անարգ դավով զո՞հ գնաս Յոթ թամբերի տան խարդավանքին։ Ողբացեք Արտոնքի վիշտը, ողբացեք Չխուրի Վարդենիս, Ազաղբյուր և Արագիլի բույն գյուղեր։ Ողբացեք Ալվառինջու Աեյդոյի, Ջնդոյի և Զավենի մահը»։ Ու այդպես երգելով Արտոնքից դեպի Խվներ շարժվեց Ալադին Միսակը։ Նա հասավ Խութա անտառի զովասուն պուրակին, որտեղ ամեն ամռան իր կարմիր վրանն էր զար֊ կում գեղեցիկ Ջեմիլեն։ Երգեց Ալադին Միսակը ու բացվեց օրը այդ պուրակի ու աշխարհի վրա։ Բայց Յոթ թամբերի քյոշկից այլևս դուրս չեկավ ֆիդայի քրդուհին, ոչ էլ բաշ–ղոլամը երևաց շեմքին։ Արտոնքից վերադարձավ նոր Մելիքը և այն միևնույն զենքով, որ նրան նվեր էր ուղարկել Գևորգ Չաուշը, լուսաբացից առաջ սպանեց իր բաշ–ղոլամ Զմնթլիկ Սոհակին և իր կնոջը՝ Ջեմիլեին։ Ավա՜ղ, Գևորգ Չաուշ, գոլ ինչու՞ խմեցիր Ալվառինջու կարասների թունդ գինին և մեղք գործեցիր Սասնա լեռների վրա։ 53. ՍԱՍՈԻՆԸ ԷՐՄԵՆԻՍՏԱՆ Մենք դեռ արջի որջումն էինք, երբ լուր ստացվեց, որ Սալոնիկի բանակը մտել է Պոլիս, և սահմանադրություն է հռչակվել։ Հատուկ կոչ էր ուղղված հայ ֆիդայիներին՝ սարերից վերադառնալ իրենց գյուղերը, զենքերը հանձնել և լծվել խաղաղ աշխատանքի։ Մեհմեդ էֆենդու ցուցմունքով ես Հեղինեին Մշեցի Տիգրանի առաջնորդությամբ ուղարկեցի Վան և զենքերն ու հեռադիտակը վերցնելով, Ալադին Միսակի հետ քայլերս ուղղեցի դեպի Առաքելոց վանքի կողմերը։ Ես նման էի կիսավայրենու։ Իմ երեսը մազակալվել էր և պնդացել հողմից ու սառնամանիքից։ Ալադին Միսակը նույնպես վայրենու տեսք ուներ։ Նա կրում էր իմ տոպրակը, որի մեջ կար մի քիչ ծխելիք՝ չոր տերևից, մի կտոր կորեկհաց և կես չորթան։ Մեր վերևով քրդեր անցան։ Կանգնեցին, նայեցին մեզ, երևի ճանաչեցին, որ հայդուկներ ենք ու հանկարծ խմբով բացականչեցին. «Եկե՜ք, եկե՜ք, ազատություն է, եկե՜ք»։ Նրանցից մեկը ուղղակի մոտեցավ մեզ և առանց ուշադրություն դարձնելու մեր զենքերին ու ահարկու տեսքին, բղավեց. «Ֆիդայիները քանդեցին Սուլթան Համիդի թախտը։ Սասունը էրմենիստան է լինելու։ Հայերը, քրդերը և թուրքերը եղբայրներ են»։ Մերձակա գյուղերի ճանապարհներին լսվում էին հրաձըգության ձայներ։ Որքան մոտենում էինք Առաքելոցին, այնքան ուրախագին աղաղակները շատանում էին։ Մի թե սա այն վայրն էր, ուր ահեղ կռիվներ էին մզվել մի բուռ հայդուկների և սուլթանի զորքերի միջև դրանից ընդամենը մի քանի տարի առաջ։ Աստվածածնի մատուռի մոտով սև զորքերը սվինների վրա սպիտակ ժապավեններ ամրացրած, նվագախըմբով շարժվում էին դեպի Մուշ։ Նրանց ետևից Ճանճիկ սարի կողերով և Ծիրնկատարի լանջերով սասունցիների խմբեր էին անցնում։ Նրանք էլ շտապում էին Մուշ հասնել։ Շուտով ամբողջ վանքը և նրա շրջապատը դատարկվեց։ Թարգմանչաց գերեզմանատանը մեն մի ծերունի մնաց ձեռնափայտով։ Դավիթ Անհաղթի դամբարանի մոտ կանգնած նա լուռ նայում էր մի ահռելի փոսի։ Վանքի միաբանության ավագ Հովհաննես վարդապետն էր։ Փոսը ինքն էր փորել։ Նրա եզրին դրված էր մի տապանաքար հետևյալ արձանագրությամբ. «Սա է տապանն ի տեր հանգուցյալ Հովհաննես վարդապետի յա մեն... » մահվան թվականը բաց էր թողնված։ — Հայր սուրբ, — ասացի, — մի թե այս ուրախությունը արձագանք չունի ձեր սրտի մեջ։ Մոռացեք այդ փոսը, չէ որ Հայաստանի վրա արշալույս է ծագել։ — Իմ արշալույսը այս փոսի մեջ է, — առանց գլուխը բարձրացնելու շշնջաց ծերունի վանահայրը ձախ ձեռքը կոխելով իր կուրծքը վերմակի պես ծածկող սպիտակ մորուքի տակ։ Վանահորը թողնելով իր փոսի վրա, ես և Ալադին Միսակը շտապեցինք ֆիդայիների մոտ։ Մենք նրանց գտանք ս. Կարապետի անտառի ծառերի տակ։ Ամեն մեկը մի սարից ու ծերպից էր եկել և կոճղերի ու քարերի վրա ցաքուցրիվ նստած ինձ էին սպասում։ Միայն Լաճկանցի Արթինն էր բացակա։ Ես նրանց հայտնեցի, որ Սուլթան Համիդը գահընկեց է ՝ արված, վաղը Մշո մեջ տոնահանդես է լինելու և մեզ հրավիրում են մասնակցելու այդ հանդեսին և վայր դնելու զենքերը։ նկատեցի, որ իմ խոսքի ժամանակ բոլորը գլուխները կախ գցեցին, ամեն մեկը կարծես մտասևեռ նայելով իր առջև բացված աներևույթ մի փոսի։ — Դուք բոլորդ ճանաչում եք վանքի միաբանության ավագ Հովհաննես վարդապետին, — շարունակեցի ես դիմելով նրանց։ — Այնքան բարի մարդ է այդ ծերունին, որ մեր ուխտավորները նրան հաճախ շփոթում են վանքի տաճարի հետ.. փոխանակ վանքին երկրպագելու, նրան են երկըրպագում՝ անվանելով «Առաքելոց սուրբ»։ Երեկ, երբ Ալադին Միսակի հետ անցնում էինք Թարգմանչաց հուշարձանների մոտով, մենք Հովհաննես վարդապետին տեսանք իր փոսի առաջ կանգնած։ Երբ ես նրան հիշեցրի Հայաստանի վրա բացվող արշալույսի մասին, հայր սուրբը պնդեց, թե այդ փոսի մեջ է իր արշալույսը։ Ձեր մտասևեռ հայացքներին նայելով, ես այդ ծերունի վարդապետին հիշեցի։ Ինչու՞ եք գլխահակ վար նայում։ Փոսե՞ր կան ձեր առաջ և այնտե՞ղ է միթե ձեր արշալույսը։ Բոլորդ էլ ինձ նման վայրենի տեսք ունեք, իսկ վայրենին հանդուգն է լինում։ Հարցը պարզ է դրված. մեզ հրավիրում են իջնել լեռն երից, զենքերը ցած դնել և լծվել խաղաղ աշխատանքի։ Արհեստավորը պետք է իր արհեստին դառնա, ռանչպարը՝ իր մաճին։ — Ես իմ զենքը ցած չեմ դնի ու սարերից չեմ իջնի, — առաջինը խոսեց Փեթարա Ախոն։ — Իմ առջև փոս չկա։ Իմ արշալույսը հայ ժողովրդի ապագայի մեջ Է։ — Մենք մեր նպատակին հասած կլինենք, երբ հայ իշխանություն լինի, հայ զենք լինի ու մենք գերի չլինենք բեկերին ու աղաներին, — վրա բերեց Ֆրանկ–Մոսոն։ — Սահմանադրություն արին, որ ֆիդայիները թասլիմ լինեն և իրենք իրենց ուզածն անեն մեր ժողովրդի գլխին, — դժգոհեց Մորուք Կարապետը և սասունցիներին կոչ արեց զենքերը չհանձնել։ — Մլեմ Հուռիաթ, — կարճ կապեց Չոլոն։ — Առանց Սեյդոյի էլ ի՞նչ Հուոիաթ։ — Դու Սալոնիկի մեծերին ասա, որ ֆիդային միայն այն ժամանակ իր զենքը կհանձնի, երբ չված կլինի աշխարհից։ Քանի ողջ է, նա իր զենքը ցած չի դնի։ — Խոսողը Հաջի Գևոն էր։ — Ա՜խ, երբ կգա էն օրը, որ արդարության աքաղաղը կանչի, և ես իմ գտած ցորենը շաղ տամ ազատ Հայաստանի դաշտերում, — հառաչեց Կուրավա Շմոն։ — Էդ օրը երբեք չի գա առանց զենքի, — շպրտեց Կարոն։ — Էսօր ֆիդային կա, վաղը նրա ջանդակը անծեղին ու մուկլեզին պիտի բաժին դառնա։ Եկեք վերջ դնենք էս թափառական կյանքին, հանձնենք մեր զենքերը և դառնանք տուն, — առաջարկեց Ալիզոնանցի Մուքոն։ — Քառասուն տարի ֆիդային թասլիմ չի եղած։ Մենք ուխտ ենք արել զենքով մեռնելու, դու ի՞նչ խղճով քո զեն՛քը համաձայն ես օսմանցուն տալ, — Ալիզռնանցի Մուքոյի առաջ ցցվելով տաքացած խոսեց Կայծակ Անդրեասը։ — Ես տուն դարձող չեմ։ Նորից տուն ու տե՞ղ՝ դժվար բան է։ Էլի կառնեմ իմ զենքը ու կընկնեմ սարեր։ Չեղավ-չեղավ, Սեբաստացի Մուրադի կամ Քեռու մոտ կերթամ, — հարեց Կարկուտ Թադեն և իր չախմախլին առնելով հեռացավ։ Փեթարա Մանուկին հարցրի, թե ինչ է մտադիր անելու։ Մանուկն ասաց. — Անհավատալի բան է, որ ռոմի թուրքը Սասունը և Մուշը իր կամքով Էրմենիստան շինի։ Մի բան ասեմ, լսեք. դուշմանը, որ քո ուզածը չտված կսիրե քեզ՝ վախեցիր, և այդ կեղծ սիրո ժամանակ կացինը գլխին իջեցրու։ Դուշմանը, որ քո ուզածը չտված ատամներ ցույց կտա քեզ նրանից զգուշացիր։ Դուշմանը, որ քո ուզածը կտա, նրան հավատա և հետը բարեկամացիր։ — Ուրեմն դու Հուռիաթից սպասելիք չունե՞ս, — հարցրի։ Մանուկը կրկնեց Չոլոյի կարճ խոսքը սև մազոտ աբան ուսերին քաշելով։ — Իսկ եթե պահանջեի զենքերը հանձնել և տուն դառնա՞լ։ — Ես տուն դարձող չեմ։ Ես էս երկրռւմ այլևս ապրող չեմ։ Կերթամ Ռուսիա, մարալկաների երկիր։ Ինձ էնտեղ ճանաչող չկա, — ասաց փեթարացին։ — Իսկ դու, Իսրո՞։ — Ես լե մլեմ Հուռիաթ։ — Չոլո, դու՞։ — Ես կերթամ մեր սարերը չոբան կլինեմ։ Ֆրանկ–Մոսոն ասաց. — Եթե պահանջվի զենքերը հանձնել, ես կվերադառնամ Նորշեն իմ Կաքավի մոտ։ Հեչ որ չեղավ, մեր գյուղում գրագիր կամ գզիր կլինեմ, մինչև որ ճրագով էլի մեր ետև ընկնեն։ — Իսկ ես կերթամ Ամերիկա, — ասաց Բամբկու Մելոն։ — Աշխարհը հո չկործանվե՞ց։ Ֆիդայու օրերը նորից պիտի գան։ Երբ ժողովուրդը նեղն ընկնի, նորից մեր հրացանը մենք պիտի բռնենք։ — Ամերիկա՞։ Ի՞նչ պակաս տեղ է Խասգյուղը, որ կուզես Ամերիկա երթալ։ Մի բան պատմեմ դրա մասին։ Մի զիլանցի քուրդ, որ առաջին անգամ էր ջրաղաց տեսնում, պըտըտվող ջրաղացքարին նայելով զարմացած հարցնում է. էս ի՞նչ բան է։ — Սուրբ է, — ասում են նրան։ Զիլանցին չոքում և համբուրում է քարը։ — Էս սրբին հեռվից պիտի պաշտել, — ասում է քուրդը ցավից գռռալով և արյունոտ շուրթերը հազիվ պոկելով պըտըտվող քարից։ — Ամերիկա ասածդ էդպիսի տեղ է, — ասացի ես։ Մի պահ բոլոր հայդուկները լռեցին։ Բամբկու Մելոն Ֆրանկ–Մոսոյի գլխի վրայով հայացքը հառել էր դիմացի կաղամախու կատարին, ուր մի քարանծեղ էր թառած։ Կարծես այնտեղ էր Ամերիկան։ Կայծակ Անդրեասը սուր, երկար բեղերը նիզակների պես դեպի ականջները ցցած, մտքով սլացել էր դեպի Խլաթի սարերը, իսկ Հաջի Գևոն Հանգած ծխամորճը ձեռքին, իր լոլոն էր շվացնում Արծիվ Պետոյի ականշի տակ։ Չոլոն կարգի էր բերում իր ուսապարկը։ Մորուք Կարոն և Ախոն խրատում էին Փեթարա Իսրոյին զենքը չհանձնել։ Փեթարա Մանուկը Ալադին Միսակի կողքին նստած շարունակում էր մտասևեռ նայել իր աներևույթ փոսին։ Ասորի Աբդելոն մի չախմախլի գրկած սպասում էր իմ կարգադրու՛թյանը։ Մտածմունքի մեջ էր նաև ձիապան Բարսեղը, աչքի տա֊ կով հսկելով, որ ֆիդայիները վառված ծխախոտները ձեռնափերի մեջ պահեն գոնե վերքին անգամ։ Նրա կողքին կնճիռները կախած իր հրացանն էր շոկում Աղջնա Վահանը։ Բոլորը դժգոհ էին «Հուռիաթից»։ Ամենից ծանրը, սակայն, «Բրինդարի» վիճակն էր։ Որքա՜ն չորացած ճյուղեր էր կեղևել, որ անծուխ կրակ շինի ֆիդայիների համար, որքան ավելորդ բեռներ էր շալակել ու տեղից աեզ տարել, որ իրեն մի հրացան արտոնվի որևէ ճակատամարտում իր քաշությունը ցուցաբերելու։ Եվ, ի՜նչ, «Հուռիաթ» էր հայտարարված և ֆիդայիներին կոչ էր արված զինաթափ լինել։ Ի՜նչ պիտի անի, ու՞ր պիտի գնա։ Եվ գնալիս ինչո՞վ պիտի պարծենա հայրենակիցներին։ Ասի, որ տարիներով կրակ է վառել Մառնկա անտառում, ոչ մի գնդակ չարձակելով, ոչ մի սպի չունենալով իր վրա։ Եվ անունն էլ որքա՜ն հեգնական է — «Բրինդար»՝ այսինքն վիրավոր, երբ ոչ մի վերք ստացած չկար կյանքում։ Եվ նա որոշեց գնալ Խնուս, իր հայրենի գյուղը՝ Հարամիկ։ Ականջիս ասաց, որ երևի կգնա Պոչիս որևէ դպրանոցում ուսանելու, իսկ թե դրանից հետո ինչպես կդասավորվի իր կյանքը՝ հայտնի չէ։ Իմ վիճակը ծանր էր։ Ֆիդայիներին արձակելով ես ինքս դառնում էի անուժ և միանգամայն անպետք մարտական կյանքի համար, թեև վերքերով հարուստ։ Բաժանվեցինք երեք խմբի. Ալիզռնանցի Մուքոն, Ֆրանկ–Մոսոն և Աղջնա Վահանը որոշեցին զենքերը ցած դնել և վերադառնալ տուն։ Բամբկու Մելոն որոշեց մեկնել Խասգյող, որ պատրաստվի Ամերիկա գնալու։ Անդրեասը բռնեց Խլաթի ճամփան։ Հաչի Գևոն գնաց Մառնկա սարերը, իր լոլոն շվշվացնելու։ Մտմտուքների մեջ էր նաև Կուրավա Շմոն։ Նա էլ գնաց դեպի այն քարուտները, որ իր գտ՛ած հնագույն ցորենը ծածուկ մշակի, մինչև կգա իր երազած բաղձա լի օրը և ինքը այդ ցորենը շաղ կտա ազատագրված Հայաստանի դաշտերում։ Փեթարա Ախոն, Չոլոն, Մորուք Կարապետը և Արծիվ Պետոն Փեթարա Մանուկի գլխավորությամբ դիմեցին Սասուն։ Իսրոն էլ մեկնեց։ Ամեն մեկը գնաց իր ուզած ձևով արշալույս որոնելու։ Իսկ ես Ալադին Միսակի և մյուս հայդուկների հետ (մեզ հետ էին նաև քուրդ Հասանոն և ասորի Աբդելոն), փոխանակ Մուշ գնալու, բռնեցինք Տատրակ գյուղի կածանները։
54. ՇԱՂԳԱՄԻ ԾԻԼԸ Զմոյի մոտ, որ նայում էր ճանճիկ սարի լերկ կողերին, Մշո կողմից եկող մի տղամարդ երևաց՝ թիակը ուսին։ Ֆադեն էր։ Մասնակցել էր Սահմանադրության տոնահանդեսին և զըվարթ տրամադրությամբ վերադառնում էր Սասուն։ — Սուլթանն ընկավ թախտից, — աղաղակեց նա, — Տալվորիկը Էրմենիստան է լինելու։ Հենց այս գիշեր Սասունում շինված բոլոր զորանոցները պայթեցնելու են, — ասաց Ֆադեն։ Էլ աշխարհում թոփ ու թվանք չի լինելու և ինքը վաղվանից Խտանա կածից իջնելու է իր պապական հողերի վրա։ Ֆադեն դարձյալ գդակը թեք էր դրած և ոտքերը քշտած էին։ — Տոնահանդեսը որտե՞ղ եղավ, — հարցրի։ — Մշո Ասլան–Ղափլան խանի մոտ, կառավարչատան առաջ։ — Ովքե՞ր կային ամբիոնի վրա։ — Բոլորն էլ ամբիոնի վրա էին — Սալեհ փաշան, Սերվեթ բեյը, Մեհմեդ էֆենդին, բալաքցի Ֆերոն, Սլո Օնբաշին, Ռասոզ էֆենդին։ — Իսկ ո՞վ ճառ ասաց։ — Սալեհ փաշան։ — Ի՞նչ ասաց փաշան։ — Փաշան ասաց, որ Սահմանադրության արևը բոլորիս համար է ծագել և բոլորիս հավասար է տաքացնելու։ — Եթե սուլթանի թախտը իսկապես փուլ է եկել, — նկատեցի ես, — ուրեմն քո թված այդ բոլոր մարդիկ պետք է նրա փլատակների տակ լինեին և ոչ թե ամբիոնի վրա, ուր միայն հերոսներն իրավունք ունեն կանգնելու։ Ուրիշ ի՞նչ ասաց փաշան։ — Սալեհ փաշան խմեց հայ ֆիդայիների կենացը և ճառը վերջացրեց այսպես. — «Յաշասըն էրմենի ֆիդայլար։ Յաշասըն հուռիեթ»։ Այդ խոսքի վրա բոլորը ուռա գռռացին, ամեն մեկը իր լեզվով և իր թոքերի կարողության չափով։ — Ջնդոյին սպանող Ղասմբե՞կն էլ ամբիոնի վրա էր։ — Ամենից բարձր գոռացողը նա էր։ — Հետո ի՞նչ եղավ։ — Էն եղավ, որ իմ աչքի առաջ Հեսու վարդապետն ու Սալեհ փաշան համբուրվեցին։ — Ուրեմն Հեսու՞ն էլ այնտեղ էր։ — Նա ուշ եկավ և կանգնած էր Մեհմեդ էֆենդու և Ղասըմբեկի կողքին։ Երբ Սալեհ փաշան ասաց՝ «Այլևս խտրություն չպիտի լիսի թուրքի և հայի միջև, բոլորս էլ հավասար ենք օրենքի առջև և իրարու եղբայր»՝ գրկեցին իրար ու համբուրվեցին։ — Ֆադե, — ասացի, — դու իմաստուն մարդ ես, վերջը ինչպե՞ս է լինելու էս աշխարհի բանը։ — Աշխարհի բանը վերջանալու է թիակով։ Թիակն է տիրելու աշխարհին։ Վարդապետ, քավոր, թագավոր, թոփ ու թնդանոթ— բոլորը էս թիակի շեղբին են նստած։ Ջրի խշշոց և թիակի զնգոց— է՛ս է աշխարհը, — ասաց Ֆադեն։ Նա մեջքով կանգնած էր դեպի իմ կողմը և ճակատը բարձր պահած նայում էր հայրենի լեռն երին։ Հեռվում Խտանա լեռան արևոտ լանջին ծփում էր մի փայլուն լճակ — այգ իր գարու արտն էր։ Կախված ժայռերի ու քարափների կողերով իրար պոզահարող սպիտակ այծերի պես աղմկալի վազում էին կոհակները այն առուների, որ ինքը շատ անգամ նորոգել էր, երբ քանդվել էին հեղեղից։ Ստվերի մեջ ընկնելով նրանք մերթ նմանվում էին ձորերն ի վար սլացող մորուքավոր սև այծերի և մերթ շիկակարմիր ուլերի՝ ծաղիկներից ու լույսից կարմրելով։ Հայացքը շքեղ տեսարանից սահելով դեմ առավ մի գորշ զորանոցի, որ բռնությամբ շինված էր իր շաղգամի արտի մեջ։ — Վաղը դու Տալվորիկում այդ շինությունը չես տեսնի, — ասաց Ֆադեն։ — Իսկ դու հավատու՞մ ես, որ զորանոցները պիտի քանդվեն։ — Հենց էս գիշերը սուլթանի զորքը քաշվելու է Սասունից։ — Որ Տալվորիկի զորանոցը քանդվի, տեղը ի՞նչ պիտի ցանես։ — Շաղգամ։ Խտանա կածի և բոլոր առուների ջրերը պիտի կապեմ վրան, որ վառոդի հոտը կտրվի աշխարհից և տեղը շաղգամ պիտի ցանեմ։ — Բանտե՞րն էլ են քանդելու։ — Սուլթանի երկրռւմ այսուհետև ոչ բանտ է լինելու, ոչ զորք ու զորանոց։ Բերդարգելված բոլոր ֆիդայիները ազատ արձակվեցին։ — Եվ դու տեսա՞ր նրանց։ — Մշո բանտին կից հրապարակի մեջ թուրք դատախազը քաղաքական բանտարկյալների անունները մեկիկ-մեկիկ կարդալով, բանտի նեղ դռնով նրանց դուրս հանեց։ — Իսկ դու ու՞մ ճանաչեցիր։ Առաջինը ո՞վ դուրս եկավ։ — Առաջինը ելնողը Տեր Փոթորիկն էր։ — Հետո՞։ — Երկրորդը Կառնենու Սողոմոնն էր՝ բոլորովին ճերմակ մազերով, երրորդը՝ Սեմալցի Քյաթիպ Մանուկը։ — Ուրի՞շ։ — Հետո բանտից ելան Ավրանա Արամը, Ցրոնաց Մուշեղը, Բդե Միսակը և Առղա Մամիկոնյան Զորիկը, որ հարյուրմեկ տարով էր նստած։ Զորիկը նախշուն Հուլունքից մի սիրուն ֆես էր գործել բանտապետի տզայի համար մեջիթն ու մինարեն գագաթին՝ մոլլեն վրեն ալլահ կանչելիս։ Շեմքի վրա տվեց բանտապետին ասելով՝ «Առղա Զորիկից հիշատակ սուլթանի բանտից»։ — Բայց դու ի՞նչ գործ ունեիր բանտի հրապարակում։ — Վա՜հ, էս գործիքն ունեցողի՞ն էլ կասեն՝ դու ինչ գործ ունեիր։ Կանչեցին, որ հրապարակի աղբը մաքրեմ։ Ու թիակը հպարտորեն ուսին շտկելով դեպի Տալվորիկ ընթացավ ջրտուքվար Ֆադեն։ Գնաց քանդելու սուլթանի զինվորանոցը, որ տեղը շաղգամ ցանի… Հետևյալ առավոտ բանտերից ազատ արձակվածները տուն վերադարձան։ Վերադարձան նաև հայդուկային շարժումներին օժանդակելու մեղադրանքով դատապարտված շատ ռանչպար գյուղացիներ։ Այդ նույն օրը ռոմի օրդաները վաշտ առ վաշտ քաշվեցին Սասունից։ Երբ նրանք հեռացան, գելեցի շինականները մի գիշերվա մեջ իրենց զորանոցը քարուքանդ արին։ Ավերակների կույտերի վերածվեցին նաև Սեմալում և Իշխանձորում շինված զորանոցները։ Ջրտուքվար Ֆադեն հողմի պես իջավ սարից և տալվորիկցիներին միացած կործանեց Վերին գյու՛ղի զինվորանոցը։ Մինչև վերջին քարն ու կիրը մեջքով կրեց թափեց ձորը և լեռնային առուների հորդ ջրերը կապեց վրան։ Լվաց, մաքրեց կարծրացած գետինը, բահով շուռ տվեց զորանոցի հիմքից ազատված հողը, մի քանի անգամ հերկեց, ցաքնեց, ակոսներ քաշեց նորաբաց արտի մեջ, իսկ երկու–երեք օրից հետո այդ հողի ծոցից, ինչպես հավերժական գարնան՝ ավետաբեր, երևաց շաղգամի կանաչ ծիլը։ Ես իմ ֆիդայիներին առած մոտեցա Տատրակ գյուղին։
55. ԼԱՃԿԱՆՑԻ ԱՐԹԻՆԻ ՄԱՀԸ Տատրակից վերև, ձորի մեջ մի ուրիշ գյուղ կար։ Նստած էր կանաչ քարափի տակ՝ ճակատին կարմիր կորեկի ու սիսեռի արտեր։ Այդ գյուղի ծայրին մի ծերունի մոտեցավ ինձ։ — Տանը հիվանդ ֆիդայի կա, — ասաց ծերուհին։ — Ո՞վ է, — հարցրի։ — Չգիտեմ, բայց վիճակը ծանր է։ Խնդրեց, որ հրացան բերեմ։ Ալադին Միսակը զգուշության համար պահակ կանգնեց դրսում, իսկ ես ներս մտա։ Նա պառկած էր գոմի մեջ, գըլուխը բարձին։ Տակը մի մաշված ներքնակ կար խսիրին փըռած, իսկ վրան անշուք մի վերմակ, որի տակից երևում էր հիվանդի աջ ոտնաթաթի բթամատը ծակ գուլպայով։ Մոտը դրված էր իր ուսապարկը չոր տրեխները վրան։ Ճանաչեցի։ Լաճկանցի Արթինն էր։ Ինձ տեսնելով գլուխը շուռ տվեց, կարծես ամաչելով, որ խախտել էր ֆիդայական ուխտը։ Ֆիդայի և անկողին — լսվա՞ծ բան էր։ Հայդուկներին պատանք էր տրվում, բայց սասունցի հայդուկը մերժում էր պատանք վերցնել։ Նա մեռնում էր պատերազմի դաշտում և ամենաբարեբախտ դեպքում թաղվում լեռների մեջ առանց պատանքի, առանց քահանայի նույնիսկ։ Իսկ ա՞յժմ… Ես կարող էի տեղնուտեղը այդ հայդուկի դատաստանը տեսնել, մի կրակոցով վերջ տալով նրա կյանքին, սրբելով այդ անպատվությունը իր տոհմի վրայից։ Բայց ինչպե՞ս կրակեի։ Նա իմ ընկերն էր, իմ քսանամյա զենքի մարտական ընկերը։ Արթինը հին զինվոր էր, սասունցի քաշ լեռնական։ Մասնակցել էր Գոմերի, Կուրավոյի, Շենիք-Սեմալի և Լաճկանի կռիվներին, Վագրի դեմք ուներ և կռվում էր վագրի կատաղությամբ, մանավանդ այն օրվանից, երբ զինվել էր Շենիքցի Մանուկի մաուզերով։ Այդ վեճը ամիսներ տևեց, մինչև որ հաջողվեց կատարել զենքերի փոխանակություն՝ Շենիքցի Մանուկին տալով իր «սմիթ» տեսակի ատրճանակը և տեր դառնալով նրա հրաշալի տասնոցին։ Սուլթանի դեմ կռվելու համար այդ գյուղացին միշտ եղավ զենքի հետ, բացառությամբ մի կարճ միջոցի, երբ Սպաղանաց Մակարի կողմնակիցներին հարելով զինաթափվել էր Գևորգ Չաուշի դեմ խըռովություն կազմակերպելու մեղադրանքով։ Արթինի վերջին մեծ ճիգը եղավ իր հայդուկ ընկերներով ազատության դրոշ պարզել Անդոկի գլխին։ Լեռան կողերով բարձրացավ մինչև Սխտոր քարը, բայց գագաթին չհասավ։ Եվ այն մարդը, որ երբեք գլուխը բարձին դրած չկար, որի ամբողջ կյանքը անցել էր ազատագրական անհամար կռիվ–֊ ների մեջ, այժմ պառկած էր գյուղական անշուք մի ծածկի տակ, կիսամութ մի գոմում, որտեղից ոչ մի տեսարան չէր բացվում դեպի Մշո դաշտ և չէին երևում Սասնո սարերը։ — Հիվանդ եմ, Մախլուտո, ու իմ հրացանը մոտս չէ. մարդ եմ ուղարկել, որ բերի։ Մի՞թե ես արժանի էի էս վիճակին։ Ո՞ր մեղքիս համար։ Կրակիր, որ մեռնեմ։ Ես պետք է թըվնկի տնկոցի տակ մեռնեմ։ Բարձր կրակիր, սուտ կըռիվ սարքիր, որ հանգիստ մեռնեմ։ — Հանկարծ պայծառացավ։ Ինչ–որ բան հիշեց։ Գլուխը բարձրացրեց և կիսաթեք նստեց անկողնում։ — Հիշու՞մ ես, Մախլուտո։ — Ի՞նչը։ — Էն երգը, որ երգում էինք։ — Հա, հիշում եմ, — ասացի մի բան ասած լինելու համար։ — Դե, երգիր ինձ հետ։ Ու Լաճկանցի Արթինը սկսեց կիսաձայն մրմնջալ ֆիդայական մի հին երգ, ամեն վանկի վրա աջ ձեռքի բթամատը բարձրացնելով և հերթով հարվածելով հաջորդ մատների ծայրերին։ — Կար-կուտ տե-ղաց... Եվ ապա՝ — Կար-կուտ տե-ղաց... Կա–նանց եր-բեք ձեռք տա–լու չէ Վը-րեժ–խըն-դիր քաջ ֆի–դան։ Մնացյալ տողերը դժվարացավ վանկարկել և երգը շարունակեց շուրթերի լռիկ շարժումներով, պահպանելով մատների համաչափ հարվածները։ Միասին էինք երգում, իրար նայելով, նա իր շուրթերի և մա տների վրա ճիգ դնելով, իսկ ես լսելի ձայնով։ Այդպես նա անկողնում կիսաթեք նստած շարունակեց երգել, մինչև նրա բթամատի տակից միջամատն ու մատնեմատը փախան, որովհետև նա օդի մեջ էր հարվածում արդեն և ճկույթին այլևս հերթ չհասավ։ Բռնեց իմ ձեռքը և ուղիղ նստեց անկողնում։ Նոր բան ընկավ միտքը. — Հիշու՞մ ես, որ մի օր Փշփուշի սարով բարձրանալիս ջանբեզարների հանդիպեցինք։ Կռիվ եղավ։ Կովի միջոցին քո մոսինի հրացանը գլորվեց ձորը։ Փոխանակ դու քո զենքի ետևից երթալու և պատիվդ փրկելու, Կարկուտ Թադեն իջավ ձորը և մոսինի հրացանը բերելով հայդուկիդ պատիվը փրկեց։ Այդ դեպքը, որ բոլորովին ինձ հետ չէր կապված, այլ մեկ ուրիշի, առիթ տվեց նրան վերհիշելու նորանոր դեպքեր, մեծ մասամբ սասունցի հայդուկների և շինականների հետ պատահած, և միշտ հարցի ձևով, մի քիչ ցրված ու անկապ։ — Քյաթիպ Մանուկին հիշու՞մ ես։ Հիշում ես, գիշերը ահեղ փոթորիկի ժամանակ, համիդիեները մեր գնդակների սուլոցները քամու հետ շփոթելով մեզ վրա հարձակման անցան ու կոտորվեցին։ Հիշու՞մ ես, թե ինչպես գետը զարկեցինք մյուս ափ անցանք՝ ձիերի քրտինքը սրբելով Մեղրագետի ջրով։ Ամրեի Գյալեն և Ցից քարը հիշու՛մ ես։ Հանկարծ ծիծաղեց։ — Իսկ Վերին թաղի ռես Թաթարին հիշու՞մ ես, որ օձի ձագ դրեց Խիանքի աշիրեթապետ Քոռ Սլոյի գրպանը։ Սուլ-թան կու–զե ջըն-ջել մըզի, Զար-թիր, լաո, մըռ–նիմ քը-զի։ Վանկարկելով մրմնջաց մի քանի տող հանրածանոթ երգից և դարձյալ դժվարանալով սկսեց սուլել, ճիգ անելով մատները իրար զարկել նորից։ Սուլեց երկար–երկար՝ սպասելով ծերունու վերադարձին։ — Էլ մեզ ջնջել չկա, հուռիաթ է, — ասացի ես։ Վե՛ր կաց։ Աշխուժացավ նորից։ — Մլեմ հուռիաթ։ Տղաներին ասա՝ զենքերը չհանձնեն։ Սևքարեցի Սաքոյին հիշու՞մ ես, որ ձիավորների գլուխ անցած Սալսաստից բարձրացավ Արաուլ լեռը և իջավ Քանասարի հովիտ… Նախանցյալ ձմռանը ես, Չոլոն ու Գալեն Խութա սարերի վրա չէի՞նք Ղասմբեկի հետ։ Գալեն մեռած է։ Մախլուտո, դու խոսիր, դու էլ մեզ հետ էիր։ — Հիշելու ժամանակ չէ, վայելքի օրերն են եկել, — նըկատեցի ես։ — Սասանում զորանոց կա՞։ — Չկա, — ասացի։ — Սուլթանի բոլոր զորանոցները քանդ՛ված են։ Ֆադեի շաղգամը նորից ծիլ է տվել։ — Անդոկի գլխին դրոշակ կա՞։ — Չկա, բայց կլինի, վե՛ր կաց, — հուսադրեցի ես։ — Էս բուք ու բորանին էդ խեղճ իշխնձորցիք ինչու՞ են ընկել ճամփա։ Էն Սեբաստացի Մուրադը չէ՞ Սխտոր քարին նստած։ Արդեն զառանցում էր։ Ես դուրս եկա։ Շատ չանցած մի ուժեղ կրակոց լսվեց ներքևից, որին հետևեց մի կարճ համազարկ։ Ծերունին բերել էր հրացանը և Լաճկանցի Արթինը մի քանի անգամ գոմի մեջ բարձրաձայն կրակելով շունչը փչել էր հրաձգության որոտի տակ, իբրև թե մեռնում է պատերազմի դաշտում։ Մեկական գնդակ էլ ես և Ալադին Միսակը արձակեցինք, մեր համազարկը միացնելով նրա վերջին գնդակի որոտին։ Այսպես մեռավ հերոս ֆիդային, Գևորգ Չաուշի հնագույն զինվորներից մեկը, իմ դասակի վագրադեմ սասունցին։
56. ԱԼԻԶՌՆԱՆՑԻ ՄՈԻՔՈՆ «Հյուռիաթից» հետո Ֆրանկ–Սոսոն իր զենքը ցած դրեց և վերադարձավ գյուղ, ինչպես որոշել Էր։ Նա գրագիր դարձավ իրենց գյուղում, դարձավ մեծատուն։ Գյուղում նրան աղա Մոսո էին ասում։ Բայց երեք տարի չանցած վառեց իր տունը և նորից զենք առնելով ելավ սար։ Բամբկու Մելոն Խասգյուղում շատ կարճ ապրեց։ Վաճառեց իր զենքը և մեկնեց Ամերիկա։ Ալիզռանացի Մուքոն նույնպես զինաթափվեց և վերադարձավ գյուղ՝ Ալիզռնան։ Քոսուրա քրդերը իմացան, որ Մուքոն առանց զենքի չի կարող ապրել։ Նրան առաջարկեցին զենք և ձի։ Մուքոն ընդունեց նրանց առաջարկը և զինված ղոլամ դարձավ հասնանցի քրդերին։ Եվ որովհետև Հուռիաթ Էր, սուլթանի դեմ կռված քաջ հայդուկների գովքը սկսեց ազատորեն թնդալ գյուղերում ու քաղաքներում։ Սուլուխի հերոսական կովի պատմությունը բերնեբերան անցավ, և վիպերգության մեծ ճյուղերից մեկը բաժին ընկավ Ալիզռնանցի Մուքոյին։ Եվ նրա ճյուղը Ծաղիկ Համբարձումի բերանով այսպես հյուսվեց. «Մշեցի քաջերի պատմությունը ասելու համար պիտի յոթ օրվա ուտելիք, խմելիք, ծխելիք առնենք, նստենք օդա, դուռ ու երդիկ փակենք, ես պատմեմ, դուք լսեք։ Սուլուխա կռվին լուսահոգի Գևորգ Չաուշն ու Ալիզռնանցի Մուքոն միասին կեղեին, մի դիրքի մեջ։ Մութասարիֆն ասաց Քոսա Բինբաշուն. «Քոսա, մեր հարկահավաք ժանդարմներ լուր բերին, որ Գևորգ Չաուշն իր ֆիդայիներով Մուլուխ Է հասել։ Քո զորք քաշիր Խոփերու դաշտ»։ Բինբաշին ասաց, «Մութասարիֆ, ես Էս գիշեր երազ տեսա, իմ ջանդակ փռված Էր Խոփերու դաշտ։ Արի ինձ մի ուղարկիր Գևորգի դեմ։ — Բայց դու հազար ես, Գևորգը մենակ տաս–տասնհինգ հոգով։ — Միևնույն Է, եթե ես գնամ, մեր երկսից մեկը պիտի սպանվի։ — Սպանվողը Գևորգն Է, քաշիր քոլ զորք Խոփերու դաշտ։ Ու Քոսա Բինբաշին իր զորքը քաշեց Խոփերու դաշտ։ Քոսա Բինբաշին ու Գևորգն իրար հետ ախպոր պես կեղնին ու իրար հետ գաղտնի բարեկամության ուխտ կապած։ Գևորգը դուրբինը դրեց աչքին տեսավ Քոսա Բինբաշին գալիս Է ձին հեծած, ու մինչև Սուլուխ դաշտը սևացել Է սուլթանի զորքից։ — Նամա՛րդ, դու ամեն անգամ ինձ լուր կտայիր, որ ֆիդայիներին հեռացնեմ մեր գտնված տեղից, Էսօր ի՞նչ պատահեց քեզ, — ասաց Գևորգն ու աչքը լցվեց։ Գևորգը նշան կբռնի Քոսա Բինբաշուն, բայց գնդակը փուստ կանցնի։ Ալիզռնանցի Մուքոն կասե. — Պարոն Գևորգ, թույլ տուր ես զարկեմ։ — Ազատ ես, զա՛րկ։ Մուքոն կզարկի, Քոսան կպատի ձիուց։ Քոսի օգնական թուր կվերու, կելնի Քոսի ձիու վրա ու կբոռա հուռա, հուշում կիտա։ Սուլթանի զորք գլուխը շուռ կիտա, լեղապատառ կփախչի։ Բոռի փչողը փող կգնի բերանին, որ զորքին կանչի, բայց Ալիզըռնանցի Մուքոյի երրորդ գնդակը բոռիզանի միջով կանցնի պուպուճակից դուրս կիգա։ Նա էլ կշրջվի։ էդ ժամանակ Գևորգ կբոռա. — Միքայե՛լ, ես զարկվա։ — Մուքոն կգրկի Գևորգին կտանի ցած, ետ կիգա կմտնի դիրք ու մենակ կկռվի մինչև իրիկուն։ Իր ունեցած մի ատրճանակ էր ու մի չափլի։ Մութին Ալիզռնանցի Մուքոն և իր ընկերտանք կվերուն Գևորգ Չաուշին կբերեն Խոփերու դաշտ, կդնեն մի խորոմ խոտի տակ, կամբարվեն, հետը մնաս բարով կասեն ու կերթան։ — Հիմա որտե՞ղ է Ալիզռնանցի Մուքոն։ — Ղոլամ է քրդերին։ — էդ քաջ մարդը ղոլա՞մ է դարձել, — զարմացան մարդիկ ու սկսեցին նրան փնտրել։ Մութասարիֆն էլ լսեց Ալիզռնանցի Մուքոյի պատմությունը և մարդիկ ուղարկեց, որ նրան գտնեն բերեն իր մոտ։ Գտան նրան Քոսուրա քրդերի մեջ ղոլամի մի հասարակ զգեստ հագին ու առան բերեցին Մուշ։ Մութասարիֆն ասաց. «Աշխարհ քո քաջության գովքը կենե, դու գնացել ղոլա՞մ ես դարձել քրդերին»։ — Ինչ էնեմ, էֆենդի, ամեն մարդ իր ճակատագրով կապրի, — պատասխանեց Մուքոն։ — Ջիվանշահին ասին. «Քո օսկոր կանաչ մնա, բայց քոլ տանջանք շատ էղնի»։ Իմ բախտն էդ խոսքի համեմատ եղավ։ — Դու քաջ մարդ ես, իսկ քաջին իր քաջությանը արժանի ծառայություն է վայել։ Արի քեզ դարձնեմ ոստիկան, մարդամեջ մտիր, կարգին ապրիր, — ասաց Մութասարիֆը։ — Զենք կուզես՝ զենք կտամ, ձի կուզես՝ ձի կտամ։ Ու թողեց Ալիզռնանցի Մուքոն ղոլամությունը, փոխեց շորերը, պետական զենք ու ձի առավ ու դարձավ ոստիկան։ Միքանի ամիս աշխատեց, տեսավ, որ իր գործը արդար չէ հրաժարվեց, ասելով. — Էլ չեմ ուզի աշխատել։ — Ինչի՞, — զարմացավ Մութասարիֆը։ — Չեմ կարող, էֆենդի, էս երկրի մեջ էդ տեսակ գործ անողի հացն հարամ է։ Լավ է գնամ էլի մշակություն անեմ իմ հասարակ մարդկանց հետ։ Ու թողեց Մուքոն ոստիկանի պաշտոնը, իր ձին ու զենքը հանձնեց ոստիկանապետին ու գնաց իր հայրենի գյուղը, դարձավ հասարակ հողագործ։ Աշնան մի օր ձեռքին մի ճիպոտ, առաջը մի գոմեշ, Ալիզըռնանից ելավ գնաց Խասգյուղ։ Եկավ ճամփու կես, տեսավ Խասգյուղի կողմեն դեպի Ալվառինջ մի խութեցի կգա։ Խյութեցին ձեռքին մի լավ ճիպոտ ուներ։ — Ախպեր ջան, — ասաց Ալիզռնանցի Մուքոն, — արի մեր ճիպոտները փոխենք։ Ժամանակ կեղնի կհանդիպենք, ես քեզի պետք կիգամ։ — Ես Խութ, դու՝ Մուշ, ինչի՞ պիտի իրար հանդիպենք։ — է՜, աստված ողորմած է, տեսար հանդիպեցինք։ Խութեցին ասաց. «ճիպոտի եղածն ինչ է, արի փոխենք»։ Ճիպոտներ կփոխեն։ Ալիզռնանցի Մուքոն կերթա Խասգյուղ, խութեցին կերթա Ալվառինջ։ Ալվառինջու ռեսը խութեցու հորաքրոջ տզան կեղնի։ Խութեցին կասե ռեսին. ճանապարհին մի մարդ հանդիպեց ինձ. ասաց՝ արի մեր ճիպոտներ փոխենք, ժամանակ կեղնի ես քեզի պետք կիգամ։ Ռեսը կասե. «Աստված վկա, քեռի ջան, քեզ հետ ճիպոտ փոխողը կա–չկա Ալիզռնանցի Մուքոն է էղե»։ Կբարկանա Մութասարիֆ ու կկարգաղրե, որ Ալիզռնանցի Մուքոյից տերության հարկ գանձեն։ Հարկահավաք Խաչատուր էֆենդին իր զաբթիաներով կիգա Ալիզռնան։ — Ու՞ր է Մուքոն, — կհարցու։ — Էստեղ եմ, էֆենդի, ի՞նչ կա։ — Դու պետությանը պարտ ես երեք ոսկի, քեզ երեք օր ժամանակ՝ բերես հանձնես։ — Երեք տարի էլ ժամանակ տաս, դարձյալ չեմ կարող, — կասե Մուքոն։ Խաչատուր էֆենդին կհրամայե զաբթիաներից մեկին, որ մտրակի տակ առնեն անհնազանդ գյուղացուն։ Զաբթիան կհրաժարվի մտրակ բարձրացնել Մուքոյի վրա։ Խաչատուր էֆենդին ինքը մտրակը կառնե ու մի հարված կքաշե Մուքոյին։ Ռես Գասպար ձեռքը դեմ կտա կասե. «Մուքոն էն մարդն չէ, որ դու զարկես»։ Ալիզռնանցի Մուքոյին կթալեն թավլեն ու դուռ կկողպեն։ Թալվի մեջ մի գոմեշ կեղնի ու իր պես մի քանի բան՛տարկված գյուղացի։ — Տղերք, ինչու՞ եք խեղճ ու կրակ կանգնել, գոմեշին քաշեք երդիկի տակ, — կասե Մուքոն։ Գոմեշին բերին կանգնեցրին երդիկի տակ։ Ալիզռնանցի Մուքոն թռավ գոմեշի վրա, գոմեշի վրայից ձեռքը գցեց վերի գերաններին ու երդիկից թռավ-ելավ տանիք։ Ելավ գնաց իրենց տուն, չափլին առավ եկավ կանգնեց օդայի տանիքին։ Տեսավ Խաչատուր էֆենդին օղմկել է պատին, թեզբին առել է ձեռքն ու հանգիստ կգցե, զաբթիաներն էլ թավլի դռան կանգնած կհսկեն։ Վերևից գոռաց. — Դու՞ ես Խաչատուր էֆենդին։ — Հա՛, ես եմ, — Դու ի՞նչ օրենքով էդքան նեղություն կտաս ժողովրդին։ — Պետական օրենքով։ — Որ էդպես է, ես էլ պետական օրենքով քո հոգին կառնեմ, — ասաց ու չափլին քաշեց։ Զարկեց սրտին՝ պառեկից տվեց դուրս։ — Վա՜խ, իմ հոգին կորավ, — գոռաց Խաչատուր էֆենդին։ — Ես էլ քո հոգին առնելու համար եկա, — ասաց Մուքոն և չափլին ձեռքին տանիքից իջավ մտավ օդեն։ Տեսավ Խաչատուր էֆենդու զաբթիաները բոլորն էլ վախից իրենց տակ մունդռել են։ — Մի վախեցեք, ես ձեզի ձեռք չեմ տա, — ասաց Մուքոն— ինչպես տեսաք, էդպես էլ գացեք պատմեք Մութասարիֆին։ Եթե հարցնի, թե որտե՞ղ է Ալիզռնանցի Մուքոն, ասեք, որ ես գացի Ցրոնք։ Ասաց ու ելավ գնաց Ցրոնք։ Հինգ օր մնաց Ցրոնք՝ ռեսի տուն։ Երբ տեսավ, որ իր ետևից մարդ չի գալիս, հինգերորդ օրվա գիշերը ցրոնաց ռեսին ասաց, — Ռես, ես գացի Մուշ։ Ասելն ու քելելը մեկ եղավ։ Ճանապարհին տաս ոստիկան մեկեն ելան իր դեմ։ Տասնապետն ասաց, — Տղաներ, եկեք սրան ճամփա տանք։ Զինվորներից մեկն ասաց, — Ինքը մենակ, մենք տաս հոգի։ Տասը մեկին ինչու՞ ճամփա տա։ — Մարդ կա, որ հազարի դեմ կկռվի, — ասաց տասնապետը։ — Կա չկա սա Ալիզռնանցի Մուքոն է, որ Խաչատուր էֆենդուն սպանեց։ Ատրճանակը վրեն է, չափլին էլ թևից կախ։ Տաս մարդը մեկից մի կողմ քաշվեցին։ Մուքոն տասնապետին ասաց, — Դուք ինչու՞ ինձ ճամփա տվիք։ — Որովհետև դու Ալիզռնանցի Մուքոն ես։ Մե՛նք պետք է քեզ ճամփա տանք։ — Բայց կառավարություն ձեզ հետ է և օրենքը ձերն է, դուք ինչու՞ ինձնից վախեցաք։ — Մենք քեզնից չենք վախենա, մենք քո գնդակից կըվախենանք, — ասաց ոստիկանապետը։ Մուքոն Մութասարիֆի դուռը հասավ էն ժամանակ, երբ սա շորերը հանած ճրագը կփչեր, որ պառկի։ Փուռը ամուր ծեծեց, — Ո՞վ է, — հարցրեց Մութասարիֆը ներսից։ — Ես եմ, էֆենդի, — ասաց Մուքոն։ Մութասարիֆը դուռը բացեց։ Մուքոն ներս մտավ։ — Որտեղի՞ց էս ուշ ժամին։ — Ցրոնքից։ — Խաչատուր էֆենդուն ինչու՞ սպանեցիր։ — Ես մեղք չունեմ, էֆենդի։ Մենք սարերից իջանք տուն, որ վար ու ցանք անենք, հանգիստ ապրենք, բայց երեք ոսկու համար նորից բանտ են կոխում։ — Դու ճիշտ խոսեցիր։ Ես հենց էսօր որոշեցի Խաչատուր էֆենդու փոխարեն քեզ դնել հարկահավաք, — ասաց Մութասարիֆը։ — Վաղը կգնաս գյուղերը և նրա բանտարկած բոլոր մարդկանց ազատ կարձակես։ Չէ որ Հուռիաթ է և մեր երկրռւմ պետք է առանց վախի ապրեն։ Ուրախացավ Ալիզռնանցի Մուքոն և համաձայնություն տվեց դառնալ հարկահավաք։ Վերցրեց ինը զաբթիա ու անցավ գործի։ Աշխատեց մինչև աշուն։ Ով չքավոր էր՝ բանտից ազատեց, ով հարուստ էր դրեց բանտ։ Մեկ օր ձիով դեպ Խասգյուղ գնալիս տեսավ վեց զինված քուրդ բռնել են Դաշտադեմից Քրդագոմ եկող մի խութեցու, որ շորերն առնեն։ Գյուղացին նեղ տեղն էր ընկած։ Բոռաց հեռվից. — Չվախենաս, Պողոս, ես եկա։ Տեսա՞ր, որ հանդիպեցինք։ Ես էն մարդն եմ, որ ասացի՝ ժամանակին քեզ պետք կգամ։ Մուքոն իր հետ ճիպոտ փոխող խութեցուն փորձանքից ազատելով ուղարկեց Քրդագոմ, իսկ քրդերի զենքերն առնելով վեցին էլ իր ձիու առաջ արած տարավ Խասգյուղ և հանձնեց կառավարության։ Սակայն Մութասարիֆը գաղտնի որոշել էր սպանել Սուլուխի հերոսին։ Զաբթիաներից մեկը իմացավ էդ մասին և Մուքոյի ականջին շշնջաց. — Էս գիշեր չմնաս մեզ մոտ. Մութասարիֆը որոշել է քեզ սպանել։ Ալիզռնանցի Մուքոն գրպանից մի ոսկի հանեց տվեց զաբթիային, և երբ եկան Մուշ, ու ձիերից իջան, մտավ կառավարչատուն Մութասարիֆի մոտ։ — էֆենդի, մի տեղ պիտի էրթամ ու գամ։ — Գնա, բայց շուտ արի, — ասաց Մութասարիֆը։ Մուքոյի ատրճանակն էլ վրեն էր, չափլին էլ։ Կառավարչատնից ելավ և ուղիղ գնաց Մութասարիֆի տուն։ — Խանում, — ասաց, — Մութասարիֆի չափլին ու ատըրճանակ տուր, ես ու ինք միասին մի տեղ պիտի էրթանք։ — Կապեց Մութասարիֆի զենք և Ալվառինջի սարով բարձրացավ Քանասար։ էն գնալն էր, որ գնաց։
|
| |
| |
| Nvard | Дата: Среда, 2011-01-26, 21.56.17 | Сообщение # 18 |
|
Полковник
Группа: Глобал модератор
Сообщений: 333
Статус: Offline
| 57. ՄՈՐՈԻՔ ԵՎ ՄԱՐԹԱ
Իսկ ի՞նչ եղան մյուս հայդուկները։ Չոլոն հովիվ դարձավ իրենց սարերի վրա։ Կարկուտ Թադեն գրկեց իր զենքն ու փախավ. թե ո՛ր ուղղությամբ՝ հայտնի չէ։ Ոմանք նրան տեսել էին Բաղեշի կողմերում։ Կայծակ Անդրեասը անցավ Խլաթա կամուրջը և ապավինեց Նեմրութի լանջերին՝ ավելի լավ օրերի սպասելով։ Ախոն, Մանուկը և Ւսրոն դարձան փախստական, որոշելով զենքերը չհանձնել մինչև Սասունը չազատագրվի։ Փախստական դարձան նաև Մորուք Կարապետը և Արծիվ Պետոն։ Թիկնեց Մորուք Կարոն մի կաղնի ծառի ու ընկավ մտքերի մեջ։ Մոտ տասնհինգ տարի նա ուխտյալ հայդուկ է եղել։ Իբրև զինատար մի քանի անգամ գնացել–եկել էր Մուշից Կովկաս, Կովկասից Մուշ։ Մասնակցել էր բազմաթիվ կռիվների։ Մեռած էին իր հին և նոր մարտական ընկերները՝ Մակարը, Գալեն, Շենիքցի Մանուկը, Սեյդո Պողոսը, Արտոնքա Ջնդոն։ Չկար հայդուկապետ Գևորգ Չաուշը։ Լաճկանցի Արթինն էլ մեկ տարի առաջ իր կյանքը ավարտեց «Թըվնկի տնկոցի» մեջ։ Հին ֆիդայիներից հատուկենտ մարդիկ էին մնացել, նրանք էլ այս «ու այն կողմ ցրված, ոմանք զենքերը հանձնած և վերադարձած տուն, ոմանք էլ փախստական դարձած ու ապավինած լեռներին։ Կասկածներով լի անորոշ վիճակ էր, իսկ տարիներն անցնում էին։ Ինչի՞ մեջ որոնել արշալույսը։ Եվ Մորուք Կարոն որոշեց ամուսնանալ։ Չէ որ Հուռիաթ էր և հարկավոր էր, որ իսկապես Սասունը Էրմենիստան դառնա։ Ամուսնանալ, բայց ու մ հետ։ Իշխանձորցի մի աղջիկ կար, անունը Մարթա։ Տեր Քաջի Ադամի մորաքրոջ աղջիկն էր։ Վաղուց էր Մորուքը սիրահարված Մարթային։ Մտքում դրել էր, որ երբ հրացանը գըրկից հանի, Մարթային գրկի հրացանի փոխարեն։ Ի՜նչ հարսանիք, ի՜նչ ճոխ պսակ։ Հայդուկին որտեղի՞ց միջոց և ժամանակ, որ յոթ սրինգ պայթեցնի հարսանիքի մեջ։ Եվ կաղնու տակից Մորուքն իր քայլերն ուղղեց դեպի Գելի։ Կանչեց Տեր-Քաջի Ադամին և ասաց. — Դու մի մորաքրոշ սիրուն աղջիկ ունես, Ադամ։ — Ունեմ, — ասաց Ադամը։ — Հիմա որտե՞ղ է։ — Սար է գնացել, Մորուք, հղեր։ — Դու ինձնից փոքր ես, Ադամ, գնա Խզեր և տես թե Մարթան ո՞րտեղ է պառկած։ — Բայց Մարթան նշանված է։ — Օրորոցի վրա խազ եղե՞լ է։ — Չէ։ — Խոսկապ եղե՞լ է։ — Չէ։ — Դե ուրեմն գնա Խզեր և իմ խնդրանքը կատարիր։ Ադամը գնաց-եկավ՝ ասաց» — Պառկած է իր մոր ծոց։ Տեր-Քաջի Ադամը խոստացավ օգնել Մորուքին Մարթային փախցնելու։ Պայմանավորվեցին, որ Ադամը առավոտյան գնար և գիշերը հյուր լիներ իր մորաքրոջ քողտիկում։ — Ինչպե՞ս իմանամ, որ դու տանն ես։ — Եթե դռանը ավել տեսնես հենված պոչը ներքև՝ իմացիր, որ տանն եմ և համարձակ ներս մտիր։ Իսկ երբ պառկած տեղը մի անգամ հազամ՝ դու Մարթային փախցրու։ Հետևյալ երեկո Կարոն ոտքը թալեց զանգուն ու ձին քըշեց։ Միայն մի տեղ կանգ առավ։ Մի հսկա էր կանգնած ճամփին, մի աժդահա։ Կարոն նայեց նրան՝ սարսուռ զգաց։ — Սրան չարքերն են հանել իմ դեմ, որ իմ վազքը դանդաղեցնի, ես ուշանամ։ — է՜յ, աժդահա, շուտ ճամփա տուր, որ ես անցնեմ, — ձեռքով արեց Կարոն հեռվից։ Հսկան խնդաց։ — Ո՞վ ես դու, մարդ, ի՞նչ ուժի տեր։ — Ես Կարոն եմ, Մորուք Կարոն։ Ընկերներս անսեր մեռան ազատության, սիրո կարոտ։ Ի՞նձ Էլ կուզես անսեր թողնել։ Հսկան լուռ էր, ամուր կանգնած։ — Մեռնիմ քըզի յոթն անվան տեր սուրբ Կարապետ, — բոռաց Կարոն, ձիուց իջավ, բռնեց սրան, ծալեց, կապեց, մի խուրձ արեց, տարավ դրեց ճամփի եզրին, նստեց վրան։ Հսկան տակից գոռաց անզոր» — Իմ կապերը քանդիր, մեռա։ Խնդաց Կարոն, մի կապ քանդեց։ — էլի քանդիր, — խնդրեց հսկան։ Կարոն քանդեց էլի մի կապ։. — Դու աստված ես, — ասաց հսկան։ — էլ չեմ քանդի, — ասաց Կարոն ու էգ հսկա ազրաիլին էդպես կապված, կիսաքանդված ճանապարհի եզրին թողեց ու ձին քշեց։ Լուսաստղը չելած հասավ Իշխանձորի ամառանոցը Խըղերի վրա։ Զին քրտնել էր։ Փորակապը թուլացրեց, շփեց աչքերը, բաշից քաշեց և մի քանի պտույտ ման ածեց, որ քըրտինքը պաղի։ Մոտեցավ։ Տեսավ մի մեծ ծաղկավել հենված էր քողտիկի ղռանը և դուռն էլ կիսաբաց էր։ Մարթան պառկած էր մոր գրկում, մի թևը բարձի տակ, մյուսը՝ մոր կրծքին դրած։ Սասնա սարի հովն ու լուսնի շողքը խազում էին նրա ծամթելած վարսերի հետ։ Մայրը ոտնաձայն առավ, նայեց. — Ո՞վ է։ — Մորուքն եմ, նանե, — շեմքից կռանալով ասաց Կարոն։ — Գիշերով հոս ի՞նչ գործ ունես։ — Մարթայի համար եմ եկել։ — Լուսանալուն չէի՞ր կարող սպասել։ — Չկարողացա, նանե, մի հանգով եկա։ Ձին պաղում է լուսնի տակ։ — Իմ աղջիկը նշանվում է ռեսի տղային։ Իզուր ես եկել, գելեցի։ — Աշխարհի բոլոր ռեսերը, իրենց թագավորներն էլ հետը, որ հավաքվեն, չեն կարող Մարթային ինձնից խլել։ Իմ ուզածը մի աղջիկ է աշխարհից։ — Ինչո՞վ պիտի պահես իմ աղջկան։ — Իմ տաք շնչով։ — Տաք շնչով աղջիկ չի պահվի։ Ռեսը հարստություն ունի, իսկ դու չունես։ — Ես հիմա բոլոր ռեսերից հարուստ եմ, նանե, որովհետև բռնակալ սուլթանը ընկել է թախտից։ Ես ու Մարթան Սասունը մեր տաք սիրով ու սերնդով կլցնենք։ — Դու հենց էս գիշերը պիտի գայի՞ր, այ ծուռ գելեցի։ Իմ քրոջ տղա Ադամը էսօր հյուր է մեզ մոտ։ Քնած է ղամեն գըլխի տակ, որ ելավ՝ քեզ փրկություն չկա։ Լսեց տղամարդու հազ։ — Ադամի հազն է, շուտ հեռացիր։ Մենք ֆիդայու համար աղջիկ չունենք։ Ռեսի տանը շուտով յոթ շվի պիտի պայթի Մարթայիս հարսանիքին, ու ես պիտի պարեմ։ — Թե պարելու ես, հիմա պարիր, նանե, ես Մարթային տարա, — ասաց Կարոն և ակնթարթում գրկելով դրեց ձիու թամբին։ — Ես ոչ ժամանակ ունեմ, ոչ միջոց՝ յոթ սրինգ պայթեցնելու հարսանիքի մեջ։ — Ադամ, լաո, Մարթային տարան, ղամեդ քաշիր։ Հա՜յ, հո՜, հավար է, տարա՜ն, տարա՜ն։ Է՜յ, կովի մակարդ տալ֊ վորիկցիք, փրկեք Մարթայիս։ Իմ աղջկա պատիվը մի գդալի չափ է՞լ չկա, որ քնով եք ընկել, — ճչաց իշխանձորցի կինը անկողնից վեր թովելով։ Ու հավար ընկավ Խղերի ամառանոցում, որ ֆիդայի Կարոն գիշերով փախցրել է ռեսի հարսին։ — Ո՞ր կողմով փախավ, — հարցրեց Տեր Քաջի Ադամը ղամեն ձեռքին դեպի շեմքը նետվելով։ — Ա՜յ, էս կողմը, Կեպինի փեշերով դեպի Մրկեմոզան։ — Ձիավո՞ր էր, թե՞ ոտավոր։ — Ձիավոր էր։ Աղջկան շապկանց դրեց թամբին ու տարավ։ Իշխանձորցիք զինված ելան գելեցոց դեմ։ Հանդուգն ու քաջ էին իշխանձորցիք և անասելի թարս։ Նրանց մասին մի հայտնի խոսք կար, «Էն օրը, որ բուք ու բորան կեղեի, կնշանակի իշխնձորցին ելել է ճամփա»։ Ու Մարթայի համար կռիվ ընկավ Սասուն, քարեր գլորվեցին ու սար ու ձոր դղրդաց։ Վախեցավ Մարթան, ուզեց ետ գնալ, բայց զգույշ էր Կարոն։ Նա Մարթային կապեց մեջքին, որ չփախչի և մեն-մենակ մի ժայռի ետև մտած կռիվ տվեց իշխանձորցոց դեմ։ Մարթայի հայրը ճարահատյալ դիմեց Պոլիս՝ Հայոց պատրիարքարան։ Այնտեղ նրան ասացին. «Բռնեք Մորուքին և աղջկան ազատեք»։ Բայց ո՞վ կարող էր Մորուքին բռնել։ Նա մերթ Սխտոր քարումն էր, մերթ Անդոկի լանջերին, մերթ Ճանճիկի սարում և մերթ Բրիմոյի ցից ժայռերի վրա։ Միշտ զենքը ձեռքին և Մարթային մեջքին կապած։ Կառավարությունը պաշտպան կանգնեց ռեսին, և շատ մարդիկ բանտարկվեցին Գելի գյուղից։ Գործը հանձնվեց լուծելու Մշո առաջնորդարանին։ — Փրկեք իմ աղջկան, — ասաց մայրը լալահառաչ չոքելով Հեսու վարդապետի առաջ։ — Աղջկադ որտեղի՞ց փախցրին, — հարցրեց սրբազանը։ — Իմ ծոցից։ — Բա մի տղամարդ չկա՞ր տանը։ — Տեր Քաջի Ադամը քնած էր անկյունում։ Մինչև նա զա֊ մեն քաշեց, ֆիդային թռավ սար։ — Ես աղջկադ կանչել եմ խոստովանության։ Եթե աղջիկն ասի, «Այո, ես իմ կամքով եմ նրա հետ փախել»՝ ես անզոր եմ օրենքի և աստծո առաջ, իսկ եթե ասի. «Մորուքը ինձ բռնի է փա՛խցրել», ես աղջկան կվերադարձնեմ իր ծնողներին, — ասաց Հեսու վարդապետը՝ իշխանձորցի կնոջը տուն ուղարկելով։ Տալվորիկում մի գյուղ կար, անունը Մազրա։ Վախենալով, որ Մարթան կասի, թե իրեն բռնի են փախցրել, Մորուքը նըրան տարավ Մազրա, ծեծեց մի ծանոթ դուռ և ասաց, — Իմ նշանածիս պահեք ձեզ մոտ, իսկ ձեր աղջկան մեկ օրով տվեք ինձ։ Կարոն Մարթային տվեց պահելու և տանտիրոջ աղջկան առնելով՝ ելավ դուրս։ Ետ դարձավ, բացեց դուռը և ասաց. — Լավ կպահեք Մարթայիս, թե չէ ձեր աղջկան կփախցընեմ։ Ու դուռը ծածկեց։ Ճանապարհին մազրեցի աղջկան սովորեցրեց, որ երբ իր կամքը hարցնեն, ինքը Մարթայի փոխարեն պատասխանի, որ իր հոժար կամքով է Մորուքին առել։ Հայրն ու մայրը բողո՛քավոր չեն։ — Հիմա գնանք Մուշ, — ասաց Կարոն։ — Հիմա ուշ է, մնա առավոտ լույսով երթանք, — աղջիկն ասաց։ — Չէ, գիշերով երթանք։ — Ինչու՞ գիշերով, չէ որ Հուռիաթ է։ — Հուռիաթ է, բայց ես իմ զենքերը չեմ հանձնել, փախըստական եմ։ Ու գիշերով եկան Մուշ, Հեսու վարդապետի մոտ։ — Ես իմ հոժար կամքով եմ Մորուքին առել, իմ հայրն ու մայրը բողոքավոր չեն, հայր սուրբ, — ասաց մազրեցի աղջի՛կը առաջնորդարան մտնելով։ — Աղջի, քեզ համար մի ամբողջ պատերազմ եղավ ու քիչ մնաց Սասունը ավերվեր, անունդ ի՞նչ է, — հարցրեց Հեսու վարդապետը։ — Մարթա։ — Մորուքը քեզ որտեղի՞ց փախցրեց։ — Իմ մոր ծոցից։ — Բռնությա՞մբ։ — Ինչի՞ բռնությամբ։ Բա էն ավելն ո՞վ էր դրել դրսի դռան շեմքին։ — Իսկ ռեսի տղան ո՞վ է։ — Իմ սիրածը Մորուքն է։ Ես ռեսի տղին ե՞րբ եմ սիրել։ Երբ աշխարհում քաջ հայդուկ կա, ռեսն ի՞նչ բան է։ — Ապրես, զավակս։ Ձեռքդ դիր էս թղթի տակ։ Աղջիկը բթամատով թուղթը կնքեց։ — Իսկ համերաշխ ապրելու կարգը գիտե՞ք։ — Ինչու չէ։ Դուրան ճամփի վրա իրար կողք–կողքի կերթանք։ Նեղ կածան հանդիպեց՝ կերթանք իրար ետևից. Մորուքն առջևից, ես՝ ետևից։ Իրար չենք հրի։ — Բարին ընդ ձեզ և օրհնյալ լինի ձեր սերը։ Հիմա ազատ ես, գնա։ Շատ ֆիդայիներ մեռան առանց ընտանեկան հարկի։ Էդ մեկ ֆիդային թող քեզ հետ բախտավորվի կյանքում։ — Բարի գիշեր, հայր սուրբ, — ասաց աղջիկը և Մորուքի հետ առաջնորդարանից դուրս եկավ։ Կարոն մազրեցի աղջկան տարավ հանձնեք իր ծնողներին և Մարթային առնելով բարձրացավ սար։ Առատ ցողը ադամանդներ էր թափել լեռնային ճոխ բուսականության վրա։ Մի տեղ նրանք սպիտակ շուշանները կոխելով անցան, մի ուրիշ տեղ կարմիր գինարբուքն ու աղբըրանց արյունը։ Մի երրորդ տեղ քայլեցին կապույտ ու դե՛ղին ծաղիկների գորգերի վբայով։ Մերթ կողք–կողքի ու մերթ իրար գրկած գնացին, ու մերթ իրար ետևից՝ նեղ ժայռերի միջով։ Հասան, նստեցին մի բարձր ժայռի։ Մարթան հաշտվել էր իր բախտի հետ և այլևս փորձ չէր անում ետ գնալու։ Այսպես ամուսնացան Մորուք Կարոն և Մարթան։ Բայց նրանք սարերից ցած չիջան։ Ճրագ վառեցին Սասնո լեռների վրա և ապրեցին այնտեղ մինչև 1915 թվականը։
|
| |
| |
|
ՄԻԱՑԵՔ
