Երևի մարդ արարածի բառ ու բանի հետ, նրա աշխարահայեցողության, նրա մտքի ու երևակայության, ձգտումների ու երազանքների հետ միասին։

Ժողովրդի սիրտը, միտքը, փիլիսոփայությունը, միով բանիվ՝ ժողովրդի հանճարը արտացոլվում է նրա ստեղծած հեքիաթների մեջ։ Քանի որ հեքիաթ ստեղծող ժողովուրդը անմահ է, հեքիաթն էլ մնում է նրա հետ անմահ։ Ի՞նչ խոսք, որ հեքիաթը կերպարանափոխվում և իր դարաշրջանի, իր ժամանակի կնիքն է կրում։

Որ շատ չիջնենք հազարամյակների խորքը, հիշենք թեկուղ՝ «Ի սկզբանե էր բանն, և բանն էր առ աստված, և աստված էր առ բանն»։ Այս սքանչելի հեքիաթը իրապես գովերգն է ոչ թե աստծո, այլ բառ ու բանի։ Բիբլիական առասպելներից սկսած մինչև մեր օրերը ավանդը, առասպելը, հեքիաթը կենդանի են ժողովրդի մեջ։

Հեքիաթն էլ ունի իր «կյանքի պատմությունը». ի՞նչ պայմաններում է ծնվել, ի՞նչ առիթով է կրկնվել, ո՞րն է նրա կենսական, այժմեական նշանակությունը ու ազդեցությունը։ Հին հեքիաթը բերնեբերան անցնելով կարող է կոկվել, հղկվել, նոր լիցք ստանալ, և՝ ընդհակառակը։ Որակը կախված է այն «բերաններից», որոնք կամ ըմբոշխնում են հեքիաթը կամ էլ ծամում-ծամծմում։

«Երեկոյան հեքիաթներ եմ լսում, դրանով վարձահատույց լինում անիծյալ դաստիարակությանս պակասին, ի՜նչ հիանալի են այդ հեքիաթները»—գրել է Պուշկինը իր եղբորը։

Բիբլիական «Երգ-երգոցը» սնել ու ծնունդ է տվել նոր ու նոր երգերի՝ համայն աշխարհին քնարերգության մեջ։

«Ոդիսականը» իր գրի առնման երեք հազար տարվա ընթացքում ծնել է նոր ու նոր, բյուր ու հազար վերանայված ու վերափոխված գործեր։

Երրորդ դարում սկիզբ առած «Հազար ու մի գիշերներից» բեղմնավորված ու ծնված ստեղծագործությունները անթիվ ու անհամար են։

Վերցնենք մեր Վարդան Այգեկցուն. նրա միջնադարյան մի քանի տողանոց «Կաթիլ մեղրը» Հովհ. Թումանյանի գրչի տակ դարձել է սոցիալական պամֆլետի մի փայլուն օրինակ։

Թե՛ «Ոդիսականը», թե՛ «Հազար ու մի գիշերները», թե՛ Այգեկցու առակները տպագրվել են, բայց տպագիր գրքերի հետ մեկտեղ շարունակում են իրենց գոյությունը որպես կենդանի բանահյուսություն։ Անմեռ մնացող ու դարեդար նոր «ժառանգներ» տվող հեղինակների թիվը դժվար է հաշվել։

Մեկ այլ առիթով արդեն ասել եմ, որ տատիս պատմածները մեծ ազդեցություն են գործել ինձ վրա, բայց պատմողը տատս էր, լսողը՝ իր փոքրիկ թոռնիկը։ Ու եղավ մի օր, ես արդեն դերասան էի, երբ առիթ ստեղծվեց գիշերելու մեր հեռու-մոտիկ ազգականներից՝ Մաշակար Կարոյի տանը։ Բոլորը նրան ճանաչում էին որպես Մաշակար Կարո։ Մյուս մեր ազգականներից մեկին՝ դալլաք Սիմոնին, հարցրի Կարոյի ազգանունը, դժվարացավ պատասխանել, «դե ի՞նչ ասեմ, Սուրեն ջան, քանի աչքս բաց եմ արել, «Մաշակար» եմ լսել, հեռու ազգականներ ենք մենք, համա նրա հեքիաթներին հեքիաթ չի հասնիլ»...

Մաշակար Կարոն ընթրիքից հետո սկսեց ու մինչև լույս՝ «խաթերս համա» հեքիաթներ էր պատմում։ Ինձ թվում էր, թե նրա պատմած հեքիաթները ՄԵԿ հեքիաթ էր: Դրանք մեկը-մեկից շարունակվելով, կազմում էին մի ամբողջություն։

«Հազար ու մի գիշերների» վրա աշխատելիս ես սիրով ու հուզմունքով հիշում էի մեր Մաշակար Կարոյին՝ տուրք տալով նրա պատմելակերպին ու հիշողությանը, չէի դադարում հիանալուց նրա հեքիաթաշար կազմելու հունարից։

Ինձ համար հայտնություն եղան ակադեմիկոս Արամ Ղանալանյանի «Առածանին», ապա և նրա «Ավանդապատումը»։ Ես առիթ ունեցա մի քանի անգամ հանդիպել ու զրուցել նրա հետ։ «Ավանդապատումից», ինչպես և՝ ինձ ուղարկած նրա դեռևս անտիպ էջերից օգտագործեցի մի քանիսը, մտցրի կատարածս Հայ ժողովրդական հեքիաթների կոնցերտների մեջ, արժանացա այդ աշխատանքի համար Հայաստանի Պետական մրցանակի։

Մեր տանը մնացել էին ութսունականներին Տփխիսում լույս տեսած Տիգրան Նավասարդյանցի «Հեքիաթների» երեք լղարիկ գրքույկները, նաև Գարեգին Սրվանձտյանի «Համով-հոտովը», հետագայում ձեռք բերեցի Գ. Աղեքսանդրյանի «Թիֆլիսեցոնց մտավոր կյանքը», ապա մի օր էլ մի փառավոր նվեր ստացա, այն է՝ «Էմինյան ազգագրական ժողովածուներից» չորս հատոր։

Արդեն 1959-ից սկսվեց տպագրվել Հնագիտության և ազգագրական ինստիտուտի «Հայ ժողովրդական հեքիաթների» առաջին տասը հատորը։ Ինստիտուտում կուտակված հարստությունը երևի լրացնի «Հեքիաթների» հետևյալ տասը հատորները։

Այսպես խելացի մտածված «Հեքիաթների բազմահատորները աշխարհագրականից բացի՝ համահայկական նշանակություն են ստանում, նեցուկ դառնում ազգի, ժողովրդի միավորման մեր դարավոր հույսերին։ Այս հատորները թերթողը մտածում է. ուրեմն մենք այսքան բարբառներով ենք խոսում, ուրեմն մեր հեքիաթներն արտահայտում են մեր ժողովրդի տարբեր հատվածների հույզերը, սիրտն ու միտքը։ Եթե մեր լեզուն, մեր բարբառներն էլ հասկանալի լինեին բոլորիս՝ մեր կյանքը, մեր մշակույթը, մեր հոգեկան աշխարհը ավելի կհարստանային։

Այսպիսով՝ տարբեր բարբառների փոխադարձաբար հասկանալի դարձնելու խնդիրը համազգային նշանակություն ունեցող խնդիրներից մեկն է դառնում։

Չի կարելի Պարոնյանի գործերը Սունդուկյանի լեզվով ասել, բայց այլ են բանահյուսության օրենքները։ Ձևն ու բովանդակությունը անբաժան են, սակայն «թափառականի» օրենքին ենթակա մշեցու պատմած հեքիաթը կարելի է ղարաբաղցու լեզվով պատմել, գյումրեցու պատմածը՝ երևանցու լեզվով։ «Եկվորը» ենթարկվում է ասացողի բարբառին և ընկալվում է, որպես «տեղացի»։

Թափառական սյուժեների ուժը հենց նրանումն է, որ բանահյուսության ծնունդ լինելով՝ հեշտ համակերպվում են տարբեր երկրների, տարբեր ժողովրդների, տարբեր բարբառների հետ։ Մինչև Հայկական հեքիաթներն է հասել ու տեղ գտել և Հոմերոսի միակնյա մարդակեր Պոլիթեմոսը, և XII դարի փիլիսոփա-առակախոս Աբդուլ-Ֆառաջ-Բառ-Էբրէի ասածները, և էլի շատ ուրիշները։ Հայկական հեքիաթները հարուստ են շատ տարբեր ու բազմակողմանի հատկանիշներով՝ դրամատիկականից մինչև ողբերգականը, թեթև հումորից մինչև լիաթոք քրքիջ հարուցողները։ Ու մտածում ես, թե խելոք, ուժեղ ու պայծառ մտքի տեր պիտի լինի էն ժողովուրդը, որ կարենա ծիծաղել ու ծաղրել իր պակասավոր կողմերը։

Ասողին՝ լսող պիտի, լավ հեքիաթ ասողին՝ շնորհալի բանահավաք։ Ցավոք՝ միշտ չէ, որ համընկնում է լավը լավին։ Տեսեք, թե ինչպիսի վարպետությամբ են գրի առնված ու գրեթե արդեն խմբավորված Բենսեի, Սրվանձտյանի հեքիաթները, պարզ տեսնում ես, որ գեղագետի ձեռքով է արված աշխատանքը։

Հայոց լեզուն պետություն ունենալուց և պետական լեզու դառնալուց հետո է, որ հնարավորություն է ստանում զարգանալու վերածնված հայրենիքում։ Մայր երկրում և մասամբ էլ Սփյուռքում որոշ փորձեր են արվում արևմտահայ և արևելահայ լեզուների մերձեցման և երկուստեք դյուրընթեռնելի և դյուրըմբռնելի դարձնելու ուղղությամբ։ Ռուբեն Զարյանն իր հուշերում մեջբերում է Կոստան Զարյանի խոսքերը, «...միացրել եմ արևմտահայ և արևելահայ լեզուները... Ինչ ուզեց, բայց չկարողացավ Շանթը՝ արի ես»։

Այստեղ շատ ավելին եղավ երախտավոր Վահրամ Փափազյանի վաստակը, իմ կարծիքով այս հարցում իր լուման է ներդրել նաև Սիլվա Կապուտիկյանը։

Դեռևս Խաչատուր Աբովյանն է դղրդացրել իր սուրբ խոսքը. «Ամեն ազգի պահողը, իրար հետ միացնողը՝ լեզուն ա»։ Մեր պետական լեզվի հիմքը արարատյան բարբառն է։ Գրական հայերենի կողքին լիաթոք շնչում է դրա խոսակցական տարբերակը։ Տասնյակ տարիներ ես ապրել եմ Հայկական հեքիաթների երազանքով, նրանց բեմից հնչեցնելու հույսով։

Ես արդեն ունեի մի փորձ, իմ «Վերք Հայաստանին» գտավ ջերմ ընդունելություն։ Ես պարգևատրվեցի Աբովյանի մեդալով, որին արժանանում են Մեծ Քանաքեռցուն նվիրված հատուկ աշխատությունները։

Հեքիաթների մի նոր աշխարհ էր բացված իմ առաջ, սրանց ավելացան «Հայ ազգագրության և բանահյուսության» հատորները։ Մի պահ ինձ թվաց, թե խաբուսիկ է մեր ժողովրդի հատված-հատված, կոտորակ-կոտորակ աշխարհով մեկ ցրված լինելը։ Ես ինձ զգացի ընդհանուր զանգվածի մի մասը՝ մի հայ, որի աշխարհը շատ լայնացավ։

Հին ու նոր քարտեզները կենդանացան մարդկային ժխորով, թեպետ բոլորը խոսում, զրուցում էին միմյանց հետ, բայց... դժվար էին հասկանում իրար։ Դե, էլ ինչ ազգակից, որի լեզուն չես հասկանում։

Սկսեցի լրջորեն ուսումնասիրել առջևս ծավալված հեքիաթների ծովը։ Հեքիաթը հեքիաթ է դառնում՝ հեքիաթ պատմողի վերաբերմունքով։ Հայտնի հեքիաթասանները հռչակված են ո՛չ թե շատ հեքիաթ գիտենալով, ո՛չ թե սյուժեն հիշելով, այլ այն բովանդակությամբ, որը հաղորդում են իրենց հեքիաթին։ Այդ բովանդակությունը, այդ իմաստը տալու համար անհրաժեշտ է կյանքի փորձ ունենալ և աստծուց շնորհված տաղանդ։

Հովհ. Թումանյանի կատարածը մեր լեզվի զարգացման գործում կարելի է նմանեցնել Պուշկինի կատարածին՝ ռուսերենում։ Ամենայն հայոց պատկանող Հովհ. Թումանյանը գրել է, թե ազգային գրականությունը չի կարոդ գոյություն ունենալ և զարգանալ առանց ժողովրդական ստեղծագործության և հենց ինքն էլ փայլուն օրինակներ է ցույց տայիս իր գրվածքներում։

«Հեքիաթը՝ գերագույն արարքն է,— գրել է Հովհ. Թումանյանը,— անգամ հանճարը անկարող է հեքիաթ ստեղծել, թեպետն միշտ ձգտել է դրան»։ (Հ. Թ., հ. 5, էջ 472):

Հեքիաթի ստեղծողը բովանդակ ժողովուրդն է։ Դարեդար, սերնդե-սերունդ այն մշակվում, կատարելագործվում է, հարստանում, դառնում մի Հեքիաթ-Արև, որի ճառագայթները անմար են ու անմեռ։

«Անհատ հանճարը չի տվել ո՛չ մի ընդհանրացում, որի հիմքում եղած չլինի ժողովրդական ստեղծագործություն, չի տվել ո՛չ մի համաշխարհային նշանակություն ունեցող տիպար, որը արդեն չի եղել ժողովրդական հեքիաթներում ու առասպելներում», գրել է Մաքսիմ Դորկին (Մ. Գ., Գրականության մասին, էջ 49):

Ո՞ւր եք դուք՝ մեր շնորհալի պոետներդ ու արձակագիրներդ։ Ինչո՞ւ տեր չեք կանգնում մեր հեքիաթային ժառանգությանը։ Ինչո՞ւ չեք մշակում մեր հեքիաթը։ Հովհ. Թումանյանը գրել է. «Ամբողջ իմաստությունը կայանում է նրանում, որ գիտենալ թե ի՞նչը փոխարինել, ի՞նչը դեն ձգել, ի՞նչը թողնել, ինչ լեզվով և ինչպես պատմել, որ լինի գեղարվեստական և չկորցնի իր առանձնահատկությունն ու հմայքը»։ (Հ. Թ., հ. 4, էջ 96, Երևան, 1951)։

Առաջին անգամ ես բանահյուսության ասմունքով զբաղվեցի «Վագրենավորի» առիթով։ Ռուսթավելին գրում է, թե իր պոեմի նյութը վերցրել է պարսկական հեքիաթից, ուրեմն պոեմի հիմքում բանահյուսությունն է։ Երկու տարի աշխատեցի «Վագրենավորի» վրա, կոմպոզիցիան գտավ Վրաստանի գիտությունների ակադեմիայի՝ Մառի անվան ինստիտուտի հավանությունը։ Մինչև այսօր էլ կատարում եմ այդ ծրագիրը, որ վաղուց նկարահանված է և ցուցադրված հեռուստատեսությամբ։

Շատ երկար տևեցին «Սասունցի Դավթի» հազարամյակի հետ կապված նախապատրաստական աշխատանքներս։ Ուզում եմ հիշեցնել ասածս. «Երկար ժամանակ չէի կարողանում ձեռնամուխ լինել գործին, մինչև որ չհանգեցի առաջին հայացքից գուցե հանդուգն թվացող, բայց ըստ էության բնական մտքին, ինչո՞ւ ես չեմ կարող լինել բազմաթիվ ասացողներից մեկը, ես էլ իմ ժողովրդի զավակն եմ, ես էլ նրանց պես ծանոթ եմ էպոսի տարբերակներին։ «Դավթի» կոմպոզիցիան կարդացի գիտությունների ակադեմիայի բանահյուսության ինստիտուտի մի նիստում՝ ակադեմիկոս Ի. Ի. Մեշչանինովի նախագահությամբ և ակադեմիկոս Հովսհփ Օրբելու ներածական խոսքից հետո։ Արժանի գնահատական ստացավ աշխատությունս և առանձին տպագրվեց։ Մինչև օրս էլ «Դավիթը» կարդում եմ ողջ սովետական երկրով մեկ։

«Դավթից» հետո եկան «Հազար ու մի գիշերները», Շեքսպիրի «Հանուն հայրենիքին», «Վերք Հայաստանին», Տոլստոյի «Կրեյցերյան սոնատը», Հոմերոսի «Ոդիսականը»...

Հինգ տասնյակ տարիների դերասանական փորձով զինված, երեսունհինգ գրական կոմպոզիցիաների հեղինակ լինելուց հետո է, որ վերջապես ձեռնարկեցի տարբեր տարիների կատարած և ձայնագրած հեքիաթներս գրի առնել, այսինքն ցանկացա մի հեքիաթասան էլ ես դառնամ։

Հեքիաթների ընտրությունը կախված է նախ բանահավաքի կարողությունից, ապա խմբագրողի շնորհքից և վերջապես՝ կատարողի ընտրությունից։

Տարբեր բարբառներով ասված հեքիաթները ես ջանում եմ հասկանալի դարձնել հայատառ կարդացողներին։ Մեր պետական լեզուն գիտնալը պարտադիր է, ավելի հեշտ կարող է ընկալվել լեզվի ժողովրդական խոսակցական ձևը, որով և գրել եմ այս գիրքը։

Իմ հեքիաթները տարբեր չափով ու ձևով են մշակման ու փոփոխման ենթարկված՝ ճիշտ այնպես, ինչպես կտակել է Հովհաննես Թումանյանը, երբեմն էլ տեղ-տեղ Մաշակար Կարոյի նման միմյանց հետ կապված հեքիաթներ եմ շարում, որոնց շաղկապողը ինքը՝ հեքիաթասանն է։

Հովհ. Թումանյանի հատորներում բանահյուսությանը վերաբերվող շատ անգին մտքեր կան։ Ի մի բերված նրանք մեծ տպավորություն են գործում Ի. Սաֆրազբեկյանի վերին աստիճանի արժեքավոր աշխատության մեջ, այն է՝ «Թումանյանը և համաշխարհային գրականությունը»։ Այս գործը Թումանյանագիտության նոր ու կարևոր էջ է բաց անում։

Մի անգամ ևս շնորհակալություն եմ հայտնում ինձ թև ու թիկունք տված գիտնականներ Արամ Ղանալանյանին և Արտաշես Նազինյանին, ինչպես և ինձ այդ հեքիաթների համար Պետական մրցանակի հասցնողներին։

Ողորմի ձեր անցավորաց, սիրելի կարդացող, ողորմի իմ ոսկեբերան պապին։ Նրա հեքիաթներից պակաս չէր նրա մեղրի համբավը՝ էլած-չելածը մի երկու փեթակ էր, ամա նրա մեղրը թագավորին վայել մեղր էր։

Գնացել էի պապիս տես։ Լավ գարնանային օրերից մեկն էր, երբ փեթակների մեղուները բնությունից հարբած դուրս են թռչում ու արևի շողերի տակ էնպես մի հարսանիք են կազմում, որ տեսնողը մնում է զմայլված։

Մեղվի բզզոցը դուրեկան ա, բայց որ բոլորը միասին են բզզում, ձայները պես-պես փոխում են, մեկ ուժեղացնում, մեկ նվազեցնում, ամեն մեղուն առանձին իր սերն ա երգում, բոլորը միասին՝ հարսանիքի ուրախությունը։

Մեղուների հարսանեկան բզզոցը միշտ ականջիս ա, երբ հիշում եմ լսած ու կարդացածս հեքիաթները։ Մեր տատերի ասած խոսքն ա՝ «Մեղրիկ՝ մատիկ–մատիկ, չամչիկ՝ հատիկ-հատիկ»։ Էնպես կուտես, որ չես իմանա, թե երբ կերար, բայց ամեն ինչի չափը կա, որ անց կենաս՝ կվնասի։

Հեքիաթների բզզոցն ու ղժժոցր հանգիստ չի տալիս ինձ, գիշերները չեմ քնում (պապս կասեր. «Սատանեն աչքերդ լիզել ա»): Մտածում եմ, թե ինչպե՞ս ասեմ, ինչը՝ ինչի ետևից, որտե՞ղ շունչ առնեմ, որ դու էլ, սիրելի կարդացող, ինձ հետ շունչ առնես՝ հանգստանաս։ Պապս կասեր. «Որ մեղվների մեջ ընկար՝ ձեռով-ոտով չանես, թե չէ կկծեն, սուս ու փուս կանգնիր նրանց միջին»։

Դե հմի սուսուփուս առաջիդ կանգնած եմ, սիրելի կարդացող։ Կյանքի փեթակից հավաքած մեղրումը քաղցրի հետ դառն էլ ա պատահում, բոլորը հո մեր Ստեփանավանի ծաղկափթիթ դաշտերի բուրմունքը չունե՞ն։ Ես շատ եմ սիրում մեր ժողովրդական հեքիաթները։

Ուզում եմ, որ դու էլ սիրես։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես