ծնվել է 1722 թ. (ըստ որոշ բանասերների՝ 1712 կամ 1717 թ.) Թիֆլիսում (ըստ այլ ենթադրության՝ Լոռու Սանահին գյուղում): Ծննդյան անունը եղել է Արութին (Հարություն): Աշուղական Սայաթ-Նովա անունը ծագում է պարսկերենից և նշանակում է երգի կամ մեղեդու որսորդ: Հայրը՝ մղդսի Կարապետը, Թիֆլիս էր գաղթել Սիրիայի Հալեպ քաղաքից, իսկ նրա հայրն էլ իր հերթին մի ժամանակ Կիլիկիայի Ադանա քաղաքից հեռանալով՝ հաստատված էր եղել Հալեպում: Մղդսի (մահդասի, մուխսի) բառը նշանակում է ուխտագնաց և վկայում է, որ Կարապետը ուխտագնացություն է կատարել Երուսաղեմ՝ Քրիստոսի գերեզմանին: Մանկության տարիներն Արութինն անց է կացրել հավանաբար Սանահինում (մայրը՝ Սառան, սանահնեցի էր), որտեղ և, անշուշտ, սովորել է դպրոցում և ձեռք բերել հայերենի գրաճանաչություն ու իմացություն: Պատանության և երիտասարդության տարիներին եղել է վրաց մայրաքաղաքում, որտեղ հայրը նրան տվել է ջուլհակության արհեստի: Թիֆլիսյան միջավայրն իր երգարվեստով, հատկապես ժողովրդական-աշուղական երգով, պատանուն ամբողջապես կլանել-քաշել է իրեն: Նա հմտացել ու նվագել է մի քանի գործիքով (չոնգուր, քամանչա և այլն), հորինել և կատարել է իր երգերը՝ գլխավորապես սիրո թեմայով, արժանացել ընդհանուրի ուշադրությանը և բարձր գնահատականին: Ըստ երևույթին 1730-ական թթ. երկրորդ կեսին, վրաց երիտասարդ արքայազն Հերակլի շքախմբում, իբրև նվագածու-աշուղ նա ևս մասնակցել է պարսից Նադիր շահի հնդկական արշավանքին: Երգերից իմանում ենք, որ առիթ է ունեցել լինելու նաև այլ երկրներում: Իսկ 1744 թ., երբ Հերակլի հայր Թեյմուրազը Թիֆլիս է մտել որպես Քարթլիի թագավոր, իսկ Հերակլը, հայրենիք վերադառնալով, հոր փոխարեն նստել Կախեթի թագավորական գահին, մանավանդ Թեյմուրազի դուստր Աննայի հարսանիքի առիթով տրված եռօրյա խնջույքի ժամանակ Արութինը, արդեն Սայաթ-Նովա աշուղական անունով, իր երգով ու նվագով անկասկած մասնակիցն է եղել այդ հանդիսույթի: Այնուհետև նա արժանացել է պալատական նվագածու-երգչի պատվին և, երկու-երեք տարվա ընդմիջումով, պալատում մնացել մինչև 1759 թ. փետրվարի վերջերը: Ոչ միայն Թիֆլիսում, Թեյմուրազի արքունիքում էր լինում նա, այլև Թելավիում՝ Հերակլի պալատում: Սայաթ-Նովան առանձնապես վայելել է վերջինիս հովանավորությունը: Հետագայում Հերակլը շնորհազրկել է երգչին, հավանաբար երբ հայտնի է դարձել գլեխի (կիսաճորտ) Սայաթ-Նովայի սերը արքայադուստր Աննայի հանդեպ, որը իշխան Դեմետրե Օրբելիանիի կինն էր: Չորս զավակների հայր Արութինը Հերակլի հրամանով ու պահանջով ընդունում է քահանայի հոգևոր կոչում՝ Տեր-Ստեփանոս անունով: Երկու տարի անց, 1761 թ., նա Կասպից ծովի հարավային ափին, Էնզելի քաղաքում, կատարել է Նարեկացու "Մատեան ողբերգութեան" երկի ընդօրինակությունը, իսկ 1766 թ. Կախեթի կողմերում, Զաքաթալայի մոտ գտնվող Կախի քարվանսարայում էր, որտեղ օրինակել է մի այլ ձեռագիր մատյան՝ մասեր Աստվածաշնչից և այլ բնագրեր: Կնոջ՝ Մարմարի մահվանից հետո Տեր-Ստեփանոսը որպես կուսակրոն առանձնացել է Հաղպատի վանքում: Մեծ բանաստեղծի կյանքն ընդհատվել է 1795 թ. սեպտեմբերի 11-ին, Թիֆլիսի գրավման ու ավերման ժամանակ, պարսից Աղա-Մահմեդ խանի հրոսակների ձեռքով: Գերեզմանը գտնվում է քաղաքի Ս. Գևորգ կաթուղիկե եկեղեցու բակում: Գերեզմանի վրա, Հովհ. Թումանյանի և Գ. Բաշինջաղյանի նախաձեռնությամբ, 1914 թ. մայիսին կանգնեցվել է հուշարձան:

ՔԱՄԱՆՉԱ

Ամեն սազի մեչը գոված` դուն թամամ դասն իս, քամա'նչա,
Նաքաս մարթ քիզ չի կանա տեսնի, դուն նրա պասն իս, քամա'նչա,
Ղաստ արա` է'լ լավ օրերու էդիվը հասնիս, քամա'նչա,
Քիզ ինձնից օ՞վ կանա խըլի, աշուղի բասն իս, քամա'նչա:

Անգաճըդ էրծաթեն պիտի, գըլուխըդ ջավահիր քարած,
Կութըդ շիրմայեմեն պիտի, փուրըդ սադափով նաղշ արած,
Սիմըդ օսկեն քաշած պիտի, երկաթըդ փանջարա արած,
Օչ օվ ղիմեթըդ չի գիդի, լալ ու ալմասն իս, քամա'նչա:

Ճիպուտըդ վարաղնած պիտի, թահր ունենա հազար ռանգով,
Ձարըդ ռաշի կուդեն պիտի, վուր դուն խոսիս քաղցըր հանգով,
Շատին զարթուն կու լուսացնիս, շատին կու քընեցնիս բանգով,
Անուշահամ գինով լիքը` դո'ւն օսկե թասն իս, քամա'նչա:

Ածողիդ էրկու կու շինիս, առաչ շահիր ղափա գուզիս,
Կու մեձըրվիս այվընումը, պարապ վախտի ռափա գուզիս,
Յիփ վեր գու քաս մեջլիսումը` քաղցըր զող ու սափա գուզիս,
Բոլորքըդ գոզալնիր շարած` մեջլիսի կեսն իս, քամա'նչա:

Շատ տըխուր սիրտ կու խընդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դողը,
Յիփ քաղցըր ձայնըդ վիր կոնիս, բաց կուլի հիդըդ խաղողը,
Խալխին էս իլթիմազն արա'` ասին. "Ապրի քու ածողը",
Քանի սաղ է Սայաթ Նովեն, շատ բան կու տեսնիս, քամա'նչա:

ՔԱՆԻ ՎՈՒՐ ՋԱՆ ԻՄ

Քանի վուր ջան իմ,
Յա'ր, քի ղուրբան իմ,
Աբա ի՜նչ անիմ.
Արտասունք անիմ,
Շատ հոգուց հանիմ,
Յա'ր, ղադեդ տանիմ.
Ասիր. "Ջեյրան իմ".
Թուղ քի սեյր անիմ,
Յա'ր, մըտիկ անիմ:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Մազիրըդ դաստա,
Պըռոշըդ փըստա,
Հեյրանի վախտ է.
Յի'կ նընգնինք չոլը
Վուր հասնինք գոլը,
Ջեյրանի վախտ է,
Բըլբուլը` վարթին,
Վարթը` բաղաթին,
Սեյրանի վախտ է:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Շուռ գանք հանդամով,
Յիրգնային նամով
Թուփը բացվիլ է.
Խաղ կանչինք հանգով,
Լալեքը ռանգով,
Վարթը բացվիլ է.
Սուսան սըմբուլով,
Ղարիբ բըլբուլով
Բաղը լըցվիլ է:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Պատվական շինած,
Նըման նըմանած
Լեյլու դիդարին.
Յա՜ր, ուշկըս գընաց`
Մազիրըդ մընաց
Վրա մուհաջարին.
Բաղը զարթարած,
Բըբուլը քնած
Վարթի սաջարին:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:

Հաքիլ իս ատլաս,
Թուրլու զար ու խաս`
Սալբու դալ բովուն.
Ձեռիդ ունիս թաս,
Լըցնիս ու ինձ տաս,
Ղուրբան իմ մովուն.
Թաք դուն բաղչեն գաս`
Անիս մասնե-մաս
Քու Սայաթ Նովուն:
Մո'ւտ բաղչեն նազով,
Քիզ գովիմ սազով,
Յա՜ր, իլթիմազով:
__________________