Օդում կախվեց աշխարհակալ մե պատերազմ,
Իսկ գարո՜ւն էր...

Լեռնաշխարհի կատարներին
Ձյունը՝ կիսված պատառների,
Արատսվում էր գլուլ-գլուլ
Շրջանցելով լեռ ու բլուր
Առու դարձած
Հոսրւմ էր ցած
Այնքան սիրած ու չսիրած բարձունքներից,
Եվ խառնելով պուտ-պուտ արցունքն արցունքներին՝
Հովիտներում լացն էր փոխում հեցկլտոցի
Ու գալարքով վիշապ օձի
Ձոր ու կիրճ էր իրեն գցում.
Դառնում էր գետ, մի գետ ելմա՜ն,
Ու չէր գտնում խոսքեր ներման՝
Ծանր խաբված կնոջ նման...

Ողջ աշխարհում՝
Մահ ու արյուն,
Իսկ գարո՜ւն էր...

Ծաղիկներն են աչքով անում այստեղ-այնտեղ,
Եվ ամեն թուփ, ամեն ցողուն
Դառնում է լար մի յուրովի, դառնում ստեղ՝
Երգում քամու մատների տակ:
Օրը՝ օրին, և օդն արդեն
Մեղմ է այնպես, հողն այնպես տաք,
Ասես համայն աշխարհով մեկ
Մի մայր բարի, սիրագորով,
Մանուկ հողն է ջերմացըրել
Իր բերանի տաքուկ գոլով...

Մարտե՛ր,
Ջարդե՛ր,
Հո՜ւր ու հրդեհ,
Արնակոլոլ հազա՜ր սրտեր,
Իսկ գարո՜ն էր...

Եվ շողակաթ առավօտներ
Ջինջ ցօղով են թրջում ոտներ,
Թավ սաղարթով ծառեր զուգում
Ծաղիկներով ու կանաչով
Պճնում ոչ թե լոկ արոտներ,
Սարահարթներ,
Այլ մինչևիսկ ոտնահարված արահետներ...

Ամէնուրէք քույրեր ու մայր
Հարազատի մահ են կոծում,
Իսկ մի թռչուն հիմա՜ր-հիմա՜ր
Ինչ-որ ուրախ երգի համար
Ողջ ժամանակ ձայնն է փորձում...

Ամեն ծառից՝ նոր մի տաղիկ,
Ամեն քարից՝ նոր մի խաղիկ.
Եվ դաշտերում՝ շաղն է շողում,
Ու ծաղիկներ են փողփողում,
Իսկ մի համեստ ծաղկածաղիկ
Աշխատում է ոտքի ելնել՝
Մի կերպ շտկել ծռված ցողունն
Ու... ոչ մի կերպ չի հաջողում...
__________________

Խանգարե՞լ, ինչի՞ համար...

Գարուն էր չփկած ամառ՝
Փուլ եկավ երկնակամար,
Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին,
Ձյուն մաղեց՝ կրակի՝ պես...
–Գարուն ա, ձուն ա արել...
Գետերը մեր երերման
Հոսեցին՝ կրակի՝ պես...
Արունը ջուր ա դառել...
Ձորերը շիրիմ դառան,
Վիհերը՝ գերեզմանոց.
Ջուրը մեր տունն ա տարել...
Ամեն քար՝ լուռ մահարձան,
Ամեն տուն՝ վառման հնոց.
Բնավեր հավք ենք դառել...
Ինչքան բառ՝ ո՜ղջը մրմունջ,
Ինչքան երգ՝ ողջը լալով
–Զուլում էր, զուլո՜ւմ լաո՛...
Թրի դէմ, սրի, հրի՝
Լոկ մանգաղ, լոկ բահ ու մաճ,
–Տնավե՜ր, բնավե՜ր լաճ...
Մեր հողը, մեր հայրենին,
Մեր երկիրն ամայացավ,
–Սև հագիր, սևսիրտ մարե...
Հինավուրց տոհմիկ մի ազգ
Չմեռա՜ւ, այլ... մահացա՛վ.
–Գարուն ա, ձուն ա արել...

Գարուն էր, Ամառ եկավ,
Ձագ հանեց ձորում կաքավ,
Իսկ հայը զրկվեց ձագից.
Իր պոռթկան թոնրի տաքից,
Իր մորից, հորից, յարից,
Իր բնից ու աշխարհից.
–Գարուն ա, ձուն ա արել...

... Ա՜խ ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհավիրքն այն օրերի.
Աշխարքում ով մոռանա՝
Ջուխտ աչքով թող քոռանա
Գառնարած-հովիվ-նախրորդ
Ետ չեկան սար-ձորերից...
Կեսօրին էլ ո՞վ երգեր.
–Սարերը հով չեն անում,
Իմ դարդին դարման անում...
Հնձվորը արտում մորթվեց
Իր ձեռքի սուր մանգաղով...
Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր
–Քաղվորին հաց եմ բերում,
Բերանը բաց եմ բերում.
Ձկնորսը Վանա ծովում
Չփրկվեց ճարպիկ լողով...
Աղջիկը զո՜ւր էր կանչում,
–Իմ ծամթել տամ լողվորչուն...
Երկրի մեջ մարդ չմնաց՝
Մարդ թաղեր մարդու նման...
Ա՜խ մնար մեկը գոնե
Ու կանչէր.
–Դլէ յամա՜ն...
Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհավիրքն այն օրերի,
–Աշխարքում ով մոռանա՝
Ջուխտ աչքով թող քոռանա...

Ջահերը վառ մնացին
Ժամերգվող եկեղեցում,
Ժամհարին կախ տվեցին
Պարանից զանգակատան...

Ջաղացից աղուն բերող
Ալրոտված խեղճ գյուղացուն
Իր սայլը դագաղ դարձավ,
Ալյուրը՝ արնոտ պատան...

Մայրն ընկավ՝ ծիծը թողած
Իր թմբլիկ մանկան բերնում.
Ծծի տեղ ցից խրելով՝
Խեղդեցին մինուճարին...

Տատն ընկավ՝ ձեռքը մեկնած
կչկչան հավի թառին.
Իր հիվանդ թոռան համար
Խորոտիկ ճուտ էր բռնում...

Կալի մեջ պապին ընկավ,
Իր ոսկե թեղն էր էրնում,
Որպեսզի տուրքը թուրքին
Օր առաջ շուտ վճարի...

Ով ծաղիկ հաց էր թխում՝
Խորովվեց թոնրի ծխում...
Ով հասել ուխտատեղի,
Վառել էր մոմը դեղին,
Մոմի դեմ իջել էր ծունր
Ու հայցում էր Աստըծուն,
Որ բաշխի մի լաճ տղա, –
Իր արյամբ մոմը մարեց՝
Չավարտած «Տե՜ր, քեզ մեղա՛»-ն...
–Գարուն ա, ձուն ա արել...

...Խոցեցին ու ջնջեցին
Հատեցին հաստ ու բարակ
Հոշեցին ու տանջեցին,
Փշրեցին, տվին կրակ.
Վաթեցին արյուն-արցունք,
Ներկեցին ձոր ու բարձունք,
Քանդեցին երկինք մի լուրթ,
Մորթեցին մի ժողովուրդ
Հացառատ մի ողջ աշխարհ
Սարքեցին փշրանք-նշխար,
Սո՜ւրբ նշխարհ՝ շան բերանում, –

Ուզեցին մի հայ թողնել,
Եվ այն էլ... թանգարանում...
Գարուն ա, ձուն ա արել...
__________________

Իզո՜ւր Աստծուն պաղատեցին...
Ալա՛ն-թալան,
Կեռ յաթաղան...
Ում որ պետք էր՝ փողոտեցին,
Գազանաբար ճղոտեցին,
Խողողեցին սրածելով.
Քարափներից ջուրն ածելով՝
Դիակներով խեղդվողների
Ծանրացըրին հոսք ու հոսանք,
Չհարցնելով մանուկ ու ծեր:

Եվ ո՞վ կոծեր,
Կուրծքը ծեծեր.
– Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք...

Իզո՜ւր Աստծուն աղաչեցին...

Թե բյուրերով հայ խաչեցին.
Հազարավոր այր ու կանանց
Անդող ձեռքով տեղահանած՝
Քշեցին... ո՞ւր.
Դէպի Դէր-Զոր:

Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզոր՝
Անցան նրանք ավազներով արաբական անապատի,
Մի շիրմուղի, ուր ամեն քայլ դիակներով ուղենշվեց,
Եվ նորացավ նո՜ր Գողգոթան՝
Ահագնացած տասնապատի՜կ...

Մեր փրկության աղաղակներն անցան իզուր,
Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ,
Որ լոկ դարձավ, վերջիվերջո, թառանչ մի սուր.
– Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք...

...15 թիւ: Ապրիլ 10...

Ապրիլական արբշիռ բույրեր,
Գարնանային ծաղկածլում,
Կանաչների շքահանդես, –
Եվ ծաղկաբույր գիշերվա մեջ
Հեռուներից մոտենալով
Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝
Խորշակը նույն,
Որ շատ շուտով պիտի տանէր միլիոն հայեր,
Խորշակը նույն անցավ նաև
Պոլսո բոլո՜ր հայ թաղերով՝
Իր հրեղէն ոտների տակ
Խաշխշելով ու թաղելով
Վերջին հույսի շունչը մեր տաք...

Ահեղ գիշեր,
Որ բորբ ներկվեց ո՛չ արևով.
Այլ մեր արյա՜մբ.
Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի,
Խորանները հայ դպրության սուրբ տաճարի.
Բոլոր ճյուղերը կտրատեց
Հայ հանճարի
Ծաղկուն ծառի,
Ու մատյանից հայ մեղեդու
Ամէնավա՛ռ էջը հատեց...

Եվ անուննե՜ր որոնք երեկ
Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով
Մերձավորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից,
Ու հիրավի հպարտության տրոփ պոկում
Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից, –
Թե կյանք էին՝ հիմա հանկարծ դարձան անգո՝
Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով
Ու մղումով անզսպելի
Փոխարկվեցին առասպելի.
Ապրող մարդուց հանկարծ դարձան
Մի մտովին կերտված արձան...

Ա՜խ, Բէրայի Բանկալթի թաղ...
Ա՜խ, Ղալաթիո եռատաճար եկեղեցի...
Քո դարավոր գմբեթի տակ
Իրիկնային ժամերգության սուրբ պահերին
Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ
Լսում էին հիացմունքով Զօհրապ... Սևակ...
Քանքարալից հազար գլուխ՝
Փոքր ու ավագ,
Միահավաք
Հակվում էին հայ մեղեդու սրբության դեմ
Ու հյղանում նոր մեղեդիք՝
Հնչյուններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ,
Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ.
Երանզների պնակի՛ մեջ.
Հետո, մեկտեղ ակըմբվելով
Բանկալթիի այնքա՜ն ծանոթ
Ու սիրելի տնակի մեջ՝
Խնդրում էին վարդապետին՝
Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ,
Երգել Չինար ես...

–Չինար ես՝ Կեռանալ մի...
Սակայն ինպէ՞ս չկեռանաս,
Երբ կացինն է բունդ տաշում,
Երբ սղոցն է ճյուղդ մաշում, –
Դէ՜, արի և
– Կեռանա՜լ մի:

Ի՞նչ,
–Մեր, դռնեն հեռանա՞լ մի...
Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար:
Իսկ եթե շուն, գայլ ու գազան
Կամ անխնա սրի քաշում,
Կամ աքսոր են բռնի քշում
Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն, –
Դէ՜, արի և
... Հեռանա՛լ մի:

Ինչպէ՞ս,
– Աստվա՜ծդ կսիրես...
Բայց ո՞ւր է, ա՜խ, ո՞ւր է Աստված,
Եթե կույր ու խուլ է Աստված,
Եթե «Գթա»-ն զուր է ասված,
Նման Աստծուն ինչպէ՞ս սիրես...

Ի՞նչ.
– Հեռու ես՜ մոռանա՞լ մի...

Ո՞նց մոռանալ, ե՜կ մոռացիր,
Որ ապրիլյան այն ահավոր
Ու ոճրապարտ լուսաբացին
Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր
Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝
Խորանները հայ կաճառի,
Հայ դպրության սուրբ տաճարի,
Հայ հանճարի
Ծաղկան ծառի
Բոլոր ոստերն անգթորեն կտրատվեցին,
Սուրբ մատյանից հայ մեղեդու,
Բոլոր էջերն ամենավառ
Դարձան մոլի հողմին ավար.
Մի գիշերում պոկոտվեցին ու զատվեցին
Շեկ աքսորի սև փակուղուց չազատվեցին
Ո՛չ մի հանճար,
Ո՛չ մի տաղանդ,
Ո՛չ մի քանքար՝
Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար...

Մարդիկ, որոնք կամքով վերին
Անցնում էին և պիտի որ անցնէին դեռ
Իրենց ճամփան անմահության ու սխրանքի,
Բոլո՜րը մեկ՝
Հիմա արդեն կտրում էին ուղին մահվան.
Ճանապարհը աքսորանքի...

Մի-մի քուրմեր
Լեցուն բանիվ ու մեղեդով մեհենական
Հիմա պիտի ըմբոշխնեին
Թույնն ու լեղին գեհենական

Դե՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի
Եվ քարե սիրտ որ չճաքի

Ու ձգվում էր ճանապարհը աքսորանքի:

Ձգվում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով,
Միջահատված մանուկների թաղում հայցող բլրի մոտով...

Մարտիրոսված հայ մայրերի կոնքերը սուրբ
Ուզում էին ամոթն իրենց անապատի փոշով ծածկել,
Դեղին փոշո՜վ,
Ո՛չ թե փեշով,
Որ և չկար,
Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն,
Ո՛չ էլ Աստված...

Լլկանքի մեջ նահատակված անմեղ կույսեր
Ու լույս հարսեր,
Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի,
Դեղին հողո՛վ,
Ո՛չ թե քօղով,
Որ և չկար,
Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն,
Ո՛չ էլ Աստված...

Դէ,՜, շրթո՛ւնք բեր որ չանիծի,
Դէ՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկված կռո՛ւփ,
Որ չդառնա քինահարույց կրքի խոյանք
Ու մխրճվի երկնքի մեջ՝
Իբրև նզո՞վք,
Ո՛չ, ի՜նչ նզովք.
Իբրև Սաստծու և երկնքի լիրբ հասցեին
Մի առնական թունդ հայոյանք...

Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չուներ:
Ավերակված հայ շեներից,
Իբրև նշան կենդանության,
Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝
Հիմարաբար չըմբռնելով,
Որ այսուհետ
Շունը մարդուց ավելի է գերադասված
Նրա՜նց կողմից,
Որ կոչվում են մարդ ու Աստված...

Բեկված սնե՛ր,
Այրված շենե՛ր
Եվ մարդկանցից գերադասված անտուն շնե՛ր,
Որ երեկվա իրենց տիրոջ
Լուռ դիակն են նախ հոտոտում,
Ոռնում՝ կարծես այրող ցավից,
Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ,
Մե՛կ օր, երկո՛ւ,
Հետո՝ մղված ծանր սովից՝
Երեկ իրենց կերակրող ձեռն են ուտում,
Գռմռալով իրենց տիրոջ դին հոշոտում...

... Ճանապարհն այս դժոխային
Կարող էր և անվերջ տեվել,
Բայց սարսափի օրն է մթնում,
Եվ քարվանը արդա՜ր-արդա՜ր,
Եվ քարվանը մահապարտյալ
Չանկըրըի բանտն է մտնում:

Բանտ թուրքակա՛ն
Եվ պատրաստված... հայի՜ համար.
Քստմնելի լլկանքների՛,
Անպատվությա՛ն,
Ոչ թե արդեն երազելի մահի՜ համար, –
Մի բախտ դժխեմ,
Մի անողորմ ճակատագիր՝
Հիմա արդեն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգո,
Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած
Թուրք ասկյարի արյունկզակ կերպարանքով...

Եվ այդ պահին.
– Տեր, ողորմեա՛...
Առավել քան երբևիցե.
Եվ ավելի քան այլուրեք,
Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն,
Ա՜խ, վարդապե՛տ, գութ է հայցում
Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ
Քո սևասուգ սուրբ բերանով,
– Տե՜ր ողորմեա՛...

Եվ զնդանում նեղ ու անձուկ
Պղպջում է մի լայն փղձուկ,
Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց,
Որ եղեգան իրենց փողով
Թունդ են հանել սիրտը դողով
Որ սրտառուչ իրենց տողով
Ու երգերով իրենց թովիչ՝
Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ,
Ծայր են տվել շիթ արցունքի՝
Ո՛չ թե ցավի կամ տրտմության,
Այլ հուզառատ հիացմունքի՜...

– Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց,
Որք են տարյալ ի գերություն,
– Տէ՜ր, ողորմեա՛...

Իսկ հայրերը արդեն չկա՜ն,
Եղբայրներին թուր ու ձգան,
Վերջ են տվել սար ու ձորում,
Ուր ջրի պես ու ջրի հետ
Տաք արյունն է նրանց ծորում...

– Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի,
Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ...

Բայց աղոթքից այդ ի՜նչ օգուտ,
Թե հնոցի
Ահեղ բոցին
Կուլ է տրված հայոց աշխարհ,
Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պես խառն...
– Հայցեմք ի քէն արտասվելով
Եվ պաղատիմք զայս ասելով,
– Տէ՜ր, ողորմեա՜...

Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝
Հանճարարվոր այս մեծ արանց,
Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի.
Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի...

– Ընկալ զմեր աղաչանըս,
Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛...

Ա՜խ, թե լսեր ու գթառատ եթե լինէր՝
Գազանադեմ այս խուժանին նա կզինէ՞ր
Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝
Ակնից-Արճէշ,
Վանից-Կարին...

– Ցո՛ւյց մեզ զքո ողորմություն,
Տուր աշխարհիս խաղաղությո՛ւն...

Խաղաղութի՜ւն...
Եթե այսպես գնար քիչ է՛լ,
Մեկ էլ տեսար՝ խաղաղությունն իրո՛ք իջել,
Վեր է ածել շեն աշխարհը մի շիրմատան,
Ուր այլևս չեն էլ ճարվի ապրող մարդիկ,
Որ բյուրավոր հանգչողներին երանի տան...

– Տէ՜ր ողորմեա՛...

Ո՜չ, վարդապետ, ո՜չ չողորմա՛ց,
Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝
Չառավ հոգիդ,
Ինչպես առավ նրանց հոգին,
Որոնք մյուս օր՝
Շիկադեղին անապատի ավազի պես ծարա՜վ-ծարա՜վ,
Աստվածային աչքերում՝ սով,
Չսնվելով նունիսկ հույսով,
Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցվեցին,
Այլ պարզապես... այլ պարզապես... քարկոցվեցին...

... Ի՞նչ էր արդյոք այն պատճառը,
Որ քեզ զատեց
Եվ անջատեց
Քո բախտակից ու սրտամոտ ընկերների դժխեմ բախտից՝
Քարկոծվողի սուղ դրախտից
Քեզ նետելով մի լայն դժոխք,
Ուր ո՛չ մահ կար,
Ո՛չ կյանքի շողք:

Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին,
Քեզ – այդքա՜ն ուշ – ինչի՞ համար ազատեցին:

Եթե դա էր ազատելը...
__________________

Ա՜խ եթե դա էր...
Գթառատ տերը
Թո՛ղ որ ազատի իր ազատելուց...

Ինչ է դաշնամուր և ինչ է ստեղ՝
Մոռացան նրա ճարտա՜ր մատերը...
Ինքը Բանկալթու իր տան մեջ, այստե՛ղ,
Եվ Չանկըրըի բանտի պատերը
Արդեն նրանից շատ-շատ են հեռու,
Բայց ուղեղի մեջ... բայց ուղեղի մեջ,
Կարծես թե կպած նրա թաղանթից՝
Մթան մի քուլա եռո՜ւմ է եռո՜ւմ,
Մերթ իբրև ինչ-որ անմարմին զեռուն,
Մերթ իբրև ջրի խաշող գոլորշի, –
Պտույտ էր տալիս ծանր ու բոլորշի,
Պտույտ էր տալիս
Ու պոկ չէր գալիս...

Երբ անցնում էր նա Բանկալթու մայթով
Մի ձայն էր հնչում
Հաճախ ականջում.
Թվում էր՝ ձայնեց իր Սիամանթոն,
Թվում էր՝ իրեն Դանիելն է կանչում...

Իրիկնանալիս իր տան սրահում
Թվում էր՝ տեսավ զենք ու զրահում
Այն վարազադեմ տաճիկ ասկյարին,
Որ ձեռքը տարավ շիկացող քարին,
Ո՜ւ ճչում էր նա,
Ճչում սոսկալի
Եվ իսկույն վառում մոմեր ու կանթեղ,
Վառում էր, նստում, ու մեկ էլ հանկարծ
Աչքերն էր շրջում այստեղից-այնտեղ.
Արյո՜ւն էր թվում բոցը կանթեղի...
Ու փչում էր նա մոմեր ու կանթեղ...

Վեր-վեր էր թռչում հաճախ անտեղի,
Ավելի հաճախ... լինում էր այնտեղ,
Լինում էր... այնտեղ՝ իր Հայաստանում՝
Կարինում, Մուշում, Վանա ոստանում...

Ինքը Պոլսո՛ մեջ,
Իսկ մի՜տքը այնտե՛ղ...

... Ասում են՝
Այնտեղ՝
Հայաստան կոչված անհայ աշխարհում
Կուժկոտրուկները, որոնց մոմագույն ծաղկաթերթերից
Փռվում էր չորս կողմ գինու թանձր բույր,
Հիմա
(Եվ ընդմի՛շտ)
Կարմիր են հագել
Ու գինու բույրը փոխարկել արյան մի ծանր հոտի,
Որ գրգռում է քոչվոր քրդերի նախրի պնչերը:

Իսկ գեղեցկապաշտ բաղեղը կանաչ,
Որ չի ախորժում տգեղություններ,
Լուռ մագլցում է քարափներն ի վեր,
Որ իր սեփական կանաչ թևերով
Արյամբ ողողված ժայռերը ծածկի,
Շղարշի քերծեր,
Որոնց դուրս պրծած ցցերից քարե՝,
Ինչպես ժանիքից,
Թեպետ չուզելով, բայց ծածանվում է պատմաբան քամուց
Հայ հարս ու կանանց երբեմնի գունեղ տարազից մի մաս՝
Արևի՞ց արդյոք,
Թե՞ իրենց կրած անլուր սարսափից
Այյժմ գունաթափ, այժմ ճերմակած, –
Թեպետ չուզելով, բայց ծածանվում է պատմաբան քամուց,
Իբրև պատվավոր ինքնասպանության սպիտակ դրոշ...

Իսկ այն ծերպերը,
Որտեղ մագլցել չի կարողանում բաղեղը նույնիսկ,
Ու տեղ չի գտնում քարաքոսն անգամ,
Կարմի՜ր ծերպերը՝
Մեկ՝ երկար, մեկ՝ կարճ սյուներով ճերմա՛կ,
Նման վիթխարի քարե բացօթյա մի երգեհոնի
Հայոց լեռների ամֆիթատրոնում, –
Իսկ այդ ծերպերը տնքում են խեղճ-խեղճ
Լսողությունից բոլորովի՜ն զուրկ,
Երգ ու նվագից բա՜ն չհասկացող
Բարբարոս քամու պաղ մատների տակ,
Երգեհոնի պես նույն տակտն են տնքում,
-Այս ի՞նչ պատահեց...
Այս ի՞նչ պատահեց...

Իսկ հիմար կկուն,
Որ իր թռչնային անթռիչք խելքով
Զգում է թեպետ բայց չի հասկանում, թե ի՛նչ պատահեց,
Միամի՜տ կկուն
Ամէն գարնան հետ ընդմիջումներով եթեր կճամփի
Իր հայրենականչ ազդանշանը հեռագրային.
Կո՛ւ-կո՛ւ-կո՛ւ (լսէ՜ք),
Կո՜ւ-կո՜ւ (ի՞նչ եղաք)...
Ա՜խ, իզո՜ւր կկուն կազդանշանի.
Ովքեր մեռել են՝ չեն լսի նրան.
Ովքեր կցրվեն աշխարհի վրա
Մի բուռ գարու պես՝ հավերի առաջ.
Մի կուց արյան պես՝ պղտոր ջրերում,
Թեկուզ և որսան աղդանշանը՝ սրտերով իրենց,
Բայց չէ՞ որ, ավա՜ղ, չէ՞ որ կարող են լոկ պատասխանել
Կարոտից մարող սրտի բաբախմամբ,
Կսկիծից թացվող թարթումով կոպի,
Զայրույթից ուռչող երակի զարկով,
Սակայն ո՛չ երբէք
Ուրախ ու զվարթ վերադարձողի քայլով կենսաթինդ.
- Դո՜փ-դո՜փ (գալի՜ս ենք)
Դը՛փ-դը՛փ-դը՛փ (եկանք)...
__________________

... Այնտեղ՝
Երկնաչու Սասնա լեռներում,
Ժայռեր ու ծերպեր մագլցելու մեջ
Ընկուզենիներն անգամ մրցում են իշայծյամի հետ՝
Նրանց ճյուղավոր եղջյուրների պես
Բուսնելով ժայռի մազոտ ճակատին...
Եվ այնտեղ
Սասնա սարում ու ձորում՝
Ծառի տերևին,
Փշերի վրա,
Մանանայի պես գազպեն էր ծորում,
Որ շինականը գար ու հավաքեր,
Սակայն... երկնային մանանան փոխվեց
Երկրային ահեղ մի պատուհասով...
Եվ հիմա այնտեղ՝
Հին Ծովասարի քարերի վրա
Գառնարած Դավթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում,
Ինչպես խաղալիք - փոքրիկ գուռի մեջ,
Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս
Պաղ կիսալուսնի ներում ակնարկող բառերի վրա...
Սասնա վիպական Մարութա վանքում
Ուխտավորի տեղ բուերն են տնքում՝
Այս փուչ աշխարհի բանը խորհելով...
Ընկույզի վրա ընկույզն է փտում,
-Հավաքո՜ղ չկա...
Ոչխարներ վայրի ու վայրենացած
Բարձրիկ սարերից անվախ իջնում ցած,
Հասնում են մինչև Մշո բաց հովիտ.
-Կրակո՜ղ չկա,
Նույնիսկ գո՜ղ չկա...
Խմորի տաշտում ցնկնում է կատուն,
-Նկատո՜ղ չկա...
Եվ տանու կովեր,
Թեպետ մոռացած գոմեր ու մսուր,
Ըստ սովորության
Տանջվում են սաստիկ
Իրենց սափորված լեփլեցուն կրծից.
- Որ կթո՜ղ չկա, –
Եվ խուլ բառաչով քարերի չեչոտ ափին են քսում,
- Որ խտո՜ւտ չգայ...
Արջերն են լիզում Սասնա մանանան
Եվ փորկապ ընկած՝
Թավալ են տալիս հին տաճարների սուրբ խորաններում՝
Իրենց ոռնոցով Ձենով Օհանի տնազն անելով,
Էլ չե՜ն վախենում Սասնա ծռերի ուրվականներից...

- Դէ ե՜կ, Վարդապետ,
Եկ ու մի՛ ծռվիր...

Լուսաստղն այնպես պայծառ է շողում Նեմրութի վրա,
Ասես աստըղ չէ,
Սյլ մի պղնձե նոր կլայեկած թաս է հովվական,
Իսկ Կաթըն-Ծիրը
Օտարերկրացուն պարզապես ճերմակ մի ամպ է թվում...
Եվ հայի որդին,
Հրաշքո՛վ փրկված հայի խեղճ որդին
Օտար ճամբորդի իր անձնագրով
Եթե երբևե ոտքով համբուրի փեշը Սիփանա,
Թերևս պիտի Վահագնի ճամփան
Նո՛ւյնպես շփոթի ճերմակ ամպի հետ...

-Դէ ե՜կ Վարդապետ,
Ու մի ցնորվիր...

- Իջել է այնտեղ մի ծույլ լռություն սարդոստայնային,
Որ հորանջում է՝ ականջ դնելսվ,
Թե ե՞րբ կշտացած գայլերը գոնե պիտի զկրտան,
Ինչքան չլինի՝ ձայն է կենդանի,
Եվ որովհետև գայլը սակավ է հագեցած լինում,
Էլ ի՞նչ է մնում,
Թե ոչ մրափել
Քուն բերող «շարքու» նվագի ներքո
Երբ բախտը բերի՝
Տարվա մեջ մի օր
Այս բնակազուրկ վիլայեթը գան
Զաբիթ-ոստիկան...
Տարին մեկ անգամ մրափ հարուցող նվոցը «շարքու».
Ո՛չ Ծիրանի ծառ,
Ո՛չ Մոկաց Միրզա,
Եվ ո՛չ Փեսին գովք.
Չպիտի ծորայ Հորովել-ն այստեղ,
Ո՛չ Լուսնակն անուշ,
Ո՛չ էլ Կալի երգ.
Հայաստան կոչված անհայ աշխարհում
Չպիտի՜ հնչի հայ պարեղանակ,
Հայ երգ
Ու Խաղիկ...

- Դե ե՜կ Վարդապե՛տ,
Եկ ու մի՛ ցնդիր...

... Եվ գեշ գոմշի պես
Գիշերը պիտի ծանրորեն պառկի՝
Իր եղջյուրներին երկինքը պահած,
Ու լուռ որոճա մի կերպ կուլ տված նախճիր ու ոճիր,
Որ հեշտ չի մարսում անասունն անգամ...
Մութի թանաքը
Պիտի ողջ գիշեր եղեռնի մասին եղերերգ գրի,
Բայց առավոտյան թանձր թանաքը կը ջնջվի այնպես ,
Ինչպես... արյունը և Հարցը Հայոց...

Իսկ առավո՜տը...
Նա ամեն անգամ
Երեխայի պես աչքը կբացի միամտորեն,
Եվ ամեն անգամ այնպես կթվա,
Թե ոչի՜նչ-ոչի՜նչ կյանքում չի փոխվել.
Ուր որ է մայրը բակից ձայն կտա իր քնկոտ որդուն՝
Ցմփոր խնոցու շրմփ-շրմփոցը մի պահ կտրելով...
Եի գյուղի վրա նորից կալիքվի նախրի բաառաչը,
Այգիների մեջ ծովի հառաչը ծաղիկ կթափի
Ջուրը՝
Մարգերի փխրուն թմբերը մկան պես ծակած՝
Լորտուի նման առաջ կսողա...
Մոտիկ արտերից,
Առը շուռ տալիս,
Խոփը կփայլի հայելու նման,
Եվ շողքը կընկնի դրացու հարսի շարմաղ երեսին՝
Նրան մի վայրկյան ահաբեկելով,
-Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –
Այդ ո՞ր ջահելն է սիրտ անում նրա դեմքին շողք գցել,
Իսկ թե իր մարդը իմանա՜ հանկարծ
-Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –
Իսկ թե իր մարդը իմանա՜ հանկարծ՝
Արյու՜ն կթափվի...
Իսկ առավոտը,
Երբ ամեն անգամ աչքերը բացի,
Մի պահ խաբվելով երեխայի պես՝
Քիչ հետո արդեն նա իրեն կզգա հայի որբ մանչուկ.
Կուզենա կանչել,
Բայց ձա՛յն չի ելնի,
Կուզենա լացել՝
Արցունքներ չկան,
Կուզենա գոնե - վերջապես - մեռնել,
Բայց... մա՜հ էլ չկա,
Չէ՞ որ սերում է Փոքր Մհերի անիծված սերմից...

- Դե ե՜կ Վարդապե՛տ,
Ու մի խենթանա...

Մշո լայն դաշտում,
Ծայրից մինչև ծայր,
Անվերջ կը սուրա կարոտյալ քամին
Եվ մեն մի հատիկ երդիկ չի գտնի,
Որ դուրս պոռթկացող ծուխը խլելով՝
վայրի կատվի պես քինոտ գզգզի կծիկը նրա...

-Դե ե՜կ Վարդապե՛տ,
Եկ ու մի գժվիր...

Բյուրակն էր կանչում,
Օսմանցին եկավ
Եվ թարգմանելով, Բինգյոլ անվանեց.
Տաս հազար աղբյուր,
Տաս հազար լճակ,
Եվ հիմա... հիմա
Այդ տաս հազարն էլ մարդ են երազում,
Որ գա ու թեքվի իրենց ակունքին,
Իրենց ափունքին,
Իրենց հայելում իրեն տեսնելով՝
Ծարավը կոտրի՝
«Օխա՜յ» ասելով, –
Թե չե ի՞նչ աղբյուր,
Թե չե ի՞նչ լճակ,
Թե չե աղբյուր ես՝ լճակ կդառնաս,
Թե չէ լճակ ես՝ կդառնաս ճահիճ,
Կդառնաս տանը պառաված օրիորդ,
Մինչդեռ հարսնության առողջ բնազդը խտուտ է տալիս,
Մինչդեռ մայրական սուրբ հիվանդության
Նույնիսկ ծաղիկը ծեծելուց հետո
Քորը չի՜ անցնում...

Եփրատ էր կոչվում
Եվ... Մուրազ ասվեց,
Ջհանդամի գյո՜ռը, թող կոչվեր Մուրազ,
Միայն թե գետը գետություն աներ՝
Գերաններ տաներ,
Եվ ոչ թե դիակ,
Առվույտի խրձեր, կոճղեր ափ հաներ,
Եվ ոչ թե գանգեր, ուսեր ու թիակ...
Միայն թե գետը գետություն աներ.
Գեղջուկը բաներ,
Տնկեր ու ցաներ,
Գետն էլ իր ջրով մեկը տասն աներ,
Խոր քարափների ամայության մեջ
Նրա ջրերով աղորիք բաներ...
Բայց հիմա... հիմա
Էլ ի՜նչ վար ու ցանք,
Էս ի՜նչ բան ու ջանք
Եվ էլ ի՜նչ ջրտուք,
Էլ ի՜նչ ջրաղաց,
Ինչպես մտքի մեջ հասուն աղջիկն է տեսնում մատանի,
Գետն էլ կամուրջ է միայն երազում:
Ու... խեղճ Եփրատը կամուրջ է տեսնում... լոկ երազի մեջ...

-Դե ե՜կ, Վարդապե՛տ,
Մի՛ խելագարվիր...

-Քանի՜ ժողովուրդ Վանա լիճ ունի, –
Օտար գրքերում և օտար լեզւով
Օտար մարդիկ են այս հարցը տալիս,
Եվ ոչ թե Վանից զրկված Վանեցին,
Որ հար՛ց չի տալիս, այլ հաստա՛տ ասում,
-Էս կյանքում մեր Վան,
Էն կյանքում դրախտ...

Ա՜խ, Բիայնայի ու Բզնունիքի,
Տուշպա և Վանա սրտաձև՜ ծովակ:
Վարագա սուրբ սար,
Սիփան ու Նեմրութ
Իրենց ստվերը - ուռկանի նման - նետում են այնտեղ,
Եվ տառեխի տեղ
Որսում են գույներ, որ անո՛ւն չունեն,
Որ անո՜ւն չունեն...

Իսկ այգեստանի բույրերից արբշիռ
Եվ Արտամետի հոտերից գինով՝
Խոր քուն է մտնում քամին Ոստանում,
Այն խնձորենու հոծ սաղարթի մեջ,
Որի պտուղը թափահարելիս
Լսում ես նորից
Ձույլ կորիզների իրար զարնումը՝
Դեղին սաթերի հատիկների պես:
Փրկված Վանեցին այսուհետ միայն իր երազի մեջ
Կարող է լսել այդ ձայնը ծանոթ և օտարոտի...

-Եթե խելք ունես՝
Եկ մի թռցըրու...

Նույն Այգեստանում
Ու նույն Ոստանում
Եթե զարթնում է գինովցած քամին,
Ապա զարթնում է ծոցվոր ծառերից կաթող մրգերի
Թմփոցից միայն,
Եվ գինովցածի մոլոր քայլվածքով լճափ է նետվում,
Որ նրա ջրով քիչ զգաստանա:
Ու տաքուկ քամու մոտիկությունից
Լիճը – կնոջ պես – սրսփում է լուռ
Եվ, ամաչելով սուրբ Աղթամարից,
Մեղա է գալիս՝
Իր ալիքները ձեռքի պես մեկնած...

Ա՜խ, ալիքնե՜րն այդ,
Այդ ալիքնե՜րը...
Ձիգ ամիսներով ջուր ու օճառի երես չտեսած
Տավարածն անգամ
Թե մերկանալով մտնի Վանա ծով,
Իրեն լավ թրջի ու դուրս գայ ջրից՝
Կեղտի ո՜չ մի հետք.
Եվ մաշկը մեկեն թավիշ է դառնում՝
Անցուլ երինջի կռնակի նման...
Վանեցին ուրեմն օճառ չէր առնում
Եվ հարստացավ ա՞յդ դրամներով,
Թե՞ Շամիրամի դարավոր առուն
Այգիների մեջ,
Արտերի վրա,
Հանդում ու ձորում
Ոսկի էր փռում...
__________________

Ա՜խ, Վանա ծովակ,
Բայց ախր քե՜զ ինչ երկնքի խամրելն ու չխամրելը,
Եթե քո շուրջը և քո քաղաքում
Ծնրադրել է խավարը խոժոռ՝
Աղոթարարի ջերմեռանդութեամբ,
Որ չհամենա, այլ հարատևի՛
Իր շողահալած իշխանությունը,
Իսկ քո հեռավոր-մոտավոր քույրը՝
Լիճը Սևանա՜...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,
Բայց և բախտավո՛ր,
Բայց և բախտավոր, որ չգիտէիր,
Թե իր սեփական արյունի գնով
Սևանա լիճը լույսեր պիտի տա ծերպերի՛ն անգամ՝
Հարուցանելով քարայծեամների դժգոհությունը և փռշտոցը.
Բայց և ո՛չ մի կերպ չկարողանա
Լույս տալ մթնախեղդ քաղաքին Վանա,
Վանա ծովակի խավար ափերին, –
Նրա հեռավոր-մոտավոր քույրը՝
Իր թանկ արյունը լույսի վերածած լիճը Սևանա...

- Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, խեղճ ու բախտավոր,
Եթե կարող ես՝ եկ մի խեվանա...

- Համայն աշխարհում
Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, –
Ո՛վ էլ որ չասի՝
Աստվածաշունչը իր մագաղաթե դեմքը դեմ կանի
Ու կ'ասի՝ կարդա՛,
Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի,
Իսկ Արարա՜տը...
Է՜հ անունը կա - ամանում չկա...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,
Բայց և բախտավո՜ր,
Բայց և բախտավո՜ր, որ չգիտէիր,
Թե հայ կորովի երիտասարդներ՝
Լեռնագնացներ բարձունքներ սիրող,
Մասիսի դիմաց կնստեն գնացք,
Որ գնան Կազբեկ,
Էլբըրուս գնան,
Լեռներ մագլցեն
Նույնիսկ հեռավոր սահմանի վրա հնդկառուսական,
Մինչդեռ Մասիսի լանջը կուսական
Մատնե՜ր է տենչում՝
Հայի տա՛ք մատներ,
Որ հպվե՛ն իրեն,
Իրեն գուրգուրե՛ն,
Իրեն ունենա՛ն...

Ու դեռ կան հայեր,
Որ հավատում են գոյությանն Աստծո,
Թող գիտությունը նույնիսկ պապանձվի՛,
Աստծուն ժխտում է Արարա՜տն անգամ՝
Աստվածաշնչի սրբազան լեռը՝
Բախտո՜վ իր դժխեմ...

-Դե՜, մի թռցրու խելքդ Վարդապե՜տ...

Վարդապետ թշվա՜ռ, բայց և բախտավո՛ր.
Քո մտքով անցա՞վ, որ Մասիսն, այո՛,
Մեր նոր ու վերջին ոստանի առաջ,
Մեր հայրենաքաղց աչքերի հանդեպ,
Կարծես թե դիտմամբ ու միտումնորեն
Մեզ անխղճաբար պիտի գրգռի՜,
Մեր փակված վերքը նորից-նոր բանա,
Մագնիսի նման անվերջ ձգելով՝
Գեթ մոտիկանալ թույլ չտա բնավ...

Դե, ե՜կ Վարդապե՛տ,
Ու մի՛ խենթանա...

Ի՞նչ կա ավելի ծանր ու խղճալի,
Քան թե կսկիծը որդեկորույս մոր:
Իսկ եթե դա էլ քիչ են համարո՞ւմ
Եվ սպանվածի դիակը դիտմա՛մբ,
Տնկում են թշվառ մոր աչքի առջև՝
Ո՛չ թե մի շաբաթ,
Այլ ձի՜գ տարիներ...

Դէ՜, եթե մայր ես, եկ մի՛ ցնորվիր...

Մեզ լավ է ծանոթ ծաղրուծանակը սյս հոգեխարտիչ,
Դա ծանոթ է մեզ քանի դար արդեն,
Մեր հայրենասեր թագավորներին ու հերոսներին
Այսպես պարսկական դահիճներն էին մորթազերծ անում,
Մեջը լցնելով դարման ու չոր խոտ՝
Խրվիլակ շինում
Ու բռնի դնում
Մորթազերծվածին պաշտողի առաջ,
Որ... սքանչանան իրենք իերենցով...

Արարատն – այսպէ՛ս – դրել են ահա Երեվանի դեմ...
- Դէ ե՜կ, Վարդապետ...
__________________

Եվ Պատկերներից այս ահազարհուր, բայց և իրական
Նախ ցնորվեցին աչքե՜րը նրա
Եվ ապա մի՛տքը, Մի՛տքը տիրական...
Վայրի աղմուկի,
Խոլ աղաղակի,
ժխորի տեղակ
Մի գերեզմանվող լռություն տիրեց նրա հոգու մեջ. -
Գլուխը նրա,
Որ մի երկնային լուսատու էր ցարդ,
Հիմա փոխարկվեց մի մոլորակի.
Նույնն էր արտաքուստ,
Բայց ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս էր նույնը,
Եթե լուսատուն... էլ լո՜ւյս չէր տալիս...

...Նա չհասցրեց զոհել Վարդանին
Գոռ Ավարայրի ճակատամարտում,
Եվ ինքը զոհվեց.
Ա՜խ, ո՜ւր էր գոնե Վարդանի նման,
Մեր խաղ ու տաղի զորավարն ուժեղ
Վախճան ընդունեց որպես նոր Մուշեղ,
Ում վերջին խոսքը նա գիտեր անգիր
Դեռ ճեմարանի առաջին տարուց,
-Բայց իբրև եհաս ինձ մահս վատթար,
Ո՛հ, թե՜ դիպյալ էր ի վերայ ձիոյ...

Մեր խարդախ բախտից՝
Նա չընկավ մարտում ու ձիու վրա,
Այլ զոհվեց անլուր դավաճանությամբ.
Մեր դժխեմ բախտից՝
Նա չըհասցրեց իր օպերայում
Թշվառ Անուշին խելացնորել,
Եվ ի՜նքը, ի՛նքը, ի՜նքը ցնորվեց...
Մեր դաժան բախտից՝
Սասնա ծռերին երգել չտված,
Նա ինքը դարձավ նոր Փոքըր Մհեր
Ու դեռ կենդանի՛, ո՜ղջ-ո՜ղջ զնդանվեց
Հոգեբուժարան – Ագռավաքարում...

... Ով մազապուրծ էր մահից, Վարդապե՛տ,
Քեզ կորցընելու ցավից ահավոր
Աչքերս լիքը լաց ա... մրմնջաց,
Առանց խոսքերի և անեղանակ
Էրվում եմ, էրվում այրվելով երգեց,
Սակայն... անօգո՜ւտ:

Ով առուփախով, գաղթով էր փրկվել,
Անզորությունից կրկին մոռացած
Հայի անարդար Աստըծո հանդեպ
Իր քենը արդար՝
Երկնքին նայեց լուռ պաղատանքով,
Սակայն... ապարդյո՜ւն:

Ինչ եկեղեցի որ չէր ավիրվել,
Եվ ամեն տաճար,
Որ ժամերգվում էր դեռ հայ աշխարհում,
Պատարագիչի դողդողջ շուրթերով
Պահպանիչ ասաց՝ կյանքիդ ի խնդիր,
Սակայն... չփրկե՛ց.
Հայացքըդ կրկին անկենդան մնաց,
Գլուխդ որ ցարդ լուսատու էր մի,
Դարձավ մոլորակ՝ պաղած ու անլույս...

ՂՈՂԱՆՋ ԱՆԱՆՑ ՍՈՒԳԻ

Պոլսին մոտիկ Շիշլի գյուղում,
Երկու տարի զնդանվեց նա,
Որին մի ողջ ազգ էր պաշտում:

Բժշկո՜ւմ են...
Ի՞նչ են բուժում,
Ուղեղի՜ վէրք,
Մթագնած մի՜տք,
Որ մնում է թանձր մուժում...

Ովքեր նրա միտքը պաշտում
Եվ կորստին դեռ չեն հաշտվում,
Ուղարկում են նրան Փարիզ:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Երկու տարի դեռ չի անցել,
Ինչ նա այդպես քեզ էր գալիս,
Որ իր ձայնով, սրինգ-փողով,
Որ իր մտքով, խելքով պայծառ
Գերեր մի ողջ Համաժողով:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Հիմա դարձյա՛լ,
Վերստին է նա քեզ գալիս,
Ո՛չ հիացմունք հավաքելու,
Նա՝ մարմրող ու վիրավոր՝
Էլ թև չունի որ հաղթ սուրա,
Էլ հուր չունի որ հուրհրա...

Ո՛չ «բռավո»
Ծափուն «ուրա».
Եվ ո՛չ էլ «բիս»

Փարի՜զ, Փարի՜զ...
Գալիս է նա, որ միտք մուրա...

Փարի՜զ, Փարի՜զ...
Եղիր բարի՛,
Ի սէր Աստծո գթա՛ծ եղիր,
Այս ծուռ ճամփից նրան շեղի՛ր
Ու բեր շիտակ ճանապարհի.
Այնպէ՛ս արա, որ նա դարձյալ
Քեզ ողողի մտքով պայծառ,
Որ երգերով սիրտդ վառի,
Նվագի փող,
Շորոր պարի...

Բայց խեղճ Փարիզն ի՞նչ դեղ ճարի,
Ինչպե՞ս փրկի քո հանճարին,
Թե մեկնելիս նավի վրա,
Աշակերտներն իր սիրասուն
Ծաղկեփունջ են տալիս նրան,
Իսկ նա... նրանց բառ չի ասում,
Ոչ էլ ժպտում բարի՜-բարի՜,
Իսկ նա... փունջը չի հոտոտում,
Այլ - անտարբեր - ծովն է նետում՝
Պաղ հայացքը՝ սար ու քարին...

Տարվա հետքով սողաց տարին, –
Բուժում չկա՜ քո հանճարին...

Տարվա հետքով տարին գնաց, –
Եվ խազերը մեր հինավուրց,
Որոնց ամբողջ տաժանակիր քսան տարի
Նա մայրական իր ջանքերով
Անխոնջորէն ոտքի հանած՝
Քայլելու էր վարժեցըրել,
Դրել ուղիղ ճանապարհի, –
Նույն խազերը հիմա դարձյալ
Քար կտրեցին ու կոնդացան.
Ինչ արված էր երկար ու ձիգ քսան տարում՝
Չար մի հողմով ցրիվ եկավ քար ու սարում...

Տարիների ոտնահետքով
Նոր տարիներ վրա հասան.
Մեկ-տասնըմեկ՝ դարձան քսա՛ն:

Տարվա հետքով տարին գնաց,
Իսկ նա՝ մեռած անթաղ մնաց:
Քսա՜նի տարի անթաղ մնաց
Մի սո՜ւրբ դիակ,
Սուրբ ու միա՛կ...

Տարվա շունչը տարվա հևքին՝
Մեկը մեկից սկիզբ առան,
Իսկ նա՝ նման Զմրուխտ հավքին,
Նման հավքին մեր Հազարան՝
Ո՛չ գնդակված,
Ո՛չ էլ մորթված,
Այլ ճակատի բութ հարվածից ուշակորույս.
Քսան տարի լուռ թպրտաց՝
Գոնե...
Գոնէ չթողնելով հնարք ու հույս
Փարատելու մեր ցավը խոր,
Ավարտելու կոծն ու սուգը,
Մեր հոգու մեջ չորացնելու
Սանդեր փորող արտասուքը...

Քսա՜ն տարի մեռած-անթաղ.
Ե՛ւ մահացած, և՛ ողջանդամ
Մի սո՜ւրբ դիակ,
Սուրբ ու միա՛կ...
__________________

Ա՜խ, Վարդապե՛տ,
Մեռած դանդաղ,
Մեռած թեպետ.
Բայց և անթագ.
Բայց և անփուտ մեր սրբություն.
Կարելի էր յաթաղանով,
Ջարդով,
Խարտով,
Դավով-անդավ
Բնաջնջել մի ո՜ղջ անտառ, –
Անմարդկային մի լրբութի՜ւն, –
Եվ այդ մտքից զարհուրելի
Չխենթանալ չէ՛ր կարելի:

Սակայն չարի խոփը դիպավ ժեռ քարերի,
Եվ ժանգոտած խոփը նրա չդիմացավ:

Դու՝ Փարիզյան Վիլ-Ժուիֆում,
Այդ չիմացար...

Դու չիմացար, որ աշխարհով
Կայծակեցին ահեղ շանթեր.
Եվ ազգը քո որբ ու անտեր,
Բզի՜կ-բզի՜կ,
Ծվա՜տ-ծվա՜տ.
Լքված Աստծուց և մարդկանցից.
Զրկված անգամ հուսո գանձից.
Ի դեմս ամեն բարեկամի
Լոկ տեսնելով ծախու կավատ,
Մինչև մրուր դատարկելով
Վհատության գավ ու գավաթ, –
Նույն ազգը քո հանկարծ մեկեն
Վերստացավ նոր մի հավատ.
Հոգեվարքի իր մահիճում
Հոգեդարձը վերածնվեց,
Մի նոր կյանքի հույսով զինվեց...

Իմ ժողովուրդ հնամենի,
Ինչպէ՞ս գտնել դեռ չստեղծված
Բառն այն, որով հնար լինի
Քեզ ճշտորեն անվանելու...
Դու՝
Պատմության մութ առեղծված,
Դու՝
Մարդկության բարդ հանելուկ,
Տեղն ու տեղդ՝ զարմանալի...
Քեզ որտեղի՞ց այն բանալին,
Որով կյանքի դուռն ես բացել,
Այն դարավոր
Հաստ դուռը, որ
Ճակատի դեմ քո լուսավոր
Փակվել է միշտ, շրխկացել:

Քեզ դարեդար հալածելով,
խուժդուժորեն սրածելով՝
Սպանեցին,
Խաչ հանեցին,
Սակայն մնաց դեռ հայությունն,
Առանք նորից մենք հարություն,
Եվ ո՛չ իբրև մի նոր Հիսուս,
Այլ... հայի՛ պես:

Դարեր ի վեր վառում են մեզ,
Այրում են մեզ,
Դարձնում մոխիր
Հնոցի մեջ խուլ չարության,
խարույկի մեջ քեն ու ոխի,
Ու տաք մոխիրն անգամ թրջու՜մ...
Սակայն ոգին մեր հայության
Թե այրվեց էլ, ո՛չ, չի՜ կորչում.
Ելք է ճարում նո՛ր հարության,
Եվ... ո՛չ որպես փյունիկ թըռչուն,
Այլ... հայի պես...
Սակայն ոգին մեր հայության
Ավելի ճիշտ՝ չի՜ մոխրանում, -
Միևնույնն է, թե չարության
Հուրը թեժ է կամ մարմանդ է,
Չի մոխրանում,
Այլ ճախր անում,
Սավառնում է ոգին հայի,
Եվ... ո՛չ իբրև հեքիաթային
Կախարդական սալամանդըր,
Այլ... ի՛ր նման՝
Հայ ոգո՜ւ պես...

Դիակներով ձորն է լցվում,
Դիակներով վիհն է խցվում,
Արյուն հագնում սարավանդը...
Հարվածում են մեզ մահացու,
Վերքի վրա նոր վերք բացում...
Ջարդեր հայտնի, դավեր ծածուկ,
Կործանումներ գունակ-գունակ...
Դժխեմ բախտի մատյանի մեջ
Սպառումի հազա՜ր սյունակ...
Իսկ մենք տոկուն ու կենսունակ,
Ինչի՞ նման,- դե եկ ասա...
Իսկ մենք՝ տոկուն ու կենսունակ
Հենց... որպես հա՜յ,
Հենց... որպես հա՜յ...

Արցունքն՝ աչքին,
Վերքը՝ կրծքին,
Պատա՜ռ-պատա՜ռ, ծվատ թեպետ,
Քո ժողովուրդը, վարդապե՛տ,
Զնդանումիդ քսան տարում
Ջանաց ասել մնաս բարև
Ամեն բանտի ու զնդանի,
Մտավ հզոր մի ընտանիք,
Ուր հույսը նույն
Դարձել էր սյուն,
Նույն երազը՝ ծածկող տանիք...

Մեր կեղեքման ու մեր տանջման,
Մեր վերահաս բնաջնջման
Ահեղ մտքից ցնորվելով,
Դու չիմացար, որ հորվելով՝
Հանձնվելով խավար հողին,
Չփտեցինք մենք հողի տակ,
Այլ վազի պես մեր խաղողի,
Երբ որ հասավ գարունը տաք,
Հողի մեջ էլ մեզ ուղղեցինք,
Գարնան շնչով ընձուղեցինք
Ու կանգնեցինք՝ նորից շիտակ,
Իսկ գարո՜ւն էր,
Ի՜նչ գարուն էր...

Եվ դարավոր մեր արյունը
Պատանորեն տաք պղպղջաց,
Հին ավիշը, նոր ավյունը
Կրկին եռաց մեր բնի մեջ,
Անցավ ջարդված ճյուղքի միջով,
Ու մեր ծերուկ հոգին ճչաց
Նորածինի զնգուն ճիչով:

Չլիացանք փրկված քիչով,
Թե պաղ էինք, շուտ հալվեցինք
Ու շատացա՜նք, ծավալվեցի՜նք,
Եվ ուր կուզես՝ հայ մի անուն,
Որ մեր պատիվն է պահպանում,
Մեր մեծությունն է վեր հանում,
Դռներ բանում պանծացումի,
Հեռու տանում համբավը մեր...

Երեկ դեռ որբ ու սովագար՝
Մենք շողացինք անբավ գանձով
Ծովից զրկված, մի ազգ անծով՝
Եվ տվեցինք մենք... ծովակալ...

Արդեն վաղո՜ւց, վաղո՜ւց թեպետ
Կորցրած զորք, սպարապետ,
Ոտնահարված՝ բանակներից,
Ապրած գրոհ, ջարդ ու արշավ,
Եվ... քո ավեր տնակներից
Ծնունդ առան բյուր զորապետ,
Գեներալներ ու հայ... մարշալ...

Դարեր ի վեր
Մարմինը մեր,
Մարմինը մեր խեղճ ու տոկուն
Հիսուսի պես չարչարեցին,
Բայց քիչ էր դա,
Հասան հոգուն,
Նաև հոգուց մեզ զրկելու
Մի անհոգի ճար ճարեցին.
Ո՛չ մի երգիչ՝ մեզ երգելու,
Մեր մահն անգամ ողբերգելու
Ո՛չ մի երգիչ...
Եվ չարեցի՞ն:
Այն էլ ինչպէ՜ս, ի՜նչ արեցին...
Բայց - ո՛վ հրաշք - պէտք չէր մի դար,
Ոչ էլ կես դար, որպեսզի մենք
Ծնունդ տաինք մեր... Չարենցին,
Որ... չծնվեց մորից արդար
Եվ ուժ չառավ նրա կաթից,
Այլ... դուրս թռավ մեր հեքիաթից՝
Իբրև եղբայր մի արժանի
Սիամանթո-Վարուժանի,
Կրտսեր եղբայր, կրտսեր զավակ,
Որ պիտի գա և այն անի,
Ինչ չարեցին միջնեկ-ավագ...

Մենք մատնըված ջարդ ու գաղթի,
Անբախտներից անբախտ կյանքում,
Բազմաստեղյան հոծ երկնքում
Մենք՝ զուրկ նույնիսկ աստղից բախտի,
Հիմա փրկված չար ու անգութ
Սամում-խորշակ ուրագանից,
Ողջ աշխարհին երեկ անյայտ
Մեր երկնասեր Բյուրկանից
Ոչ թե անհայտ կամ դեռ հեռու
Աստղի ծինն ենք ազդարարում,
Այլև գտնում հազարաբյուր
Աստեղաբույլ-
Աստղասըփյուռ, –
Եվ գիտության հոգնած դեմքով
Անց է կենում թարմ մի զէփյուռ...

Նույն երկնի տակ, նորից այնտեղ՝
Արագածի ձնոտ լանջին,
Ուր չէր վառվել Լուսավորչի
Առասպելյա ոչ մի կանթեղ,
Վերին կամքով ոչ արարչի,
Այլ հայորդու
Մտքով արթուն
Փնջվում են արդ,
Դառնում կանթեղ
Կոսմիկական ճառագայթներ...

Դու մեր անթաղ, բայց և անփուտ,
Տրոփասիրտ մեր սուրբ մումիա,
Թեկուզ մարած, բայց վառվելիք
Մեր հոգու ջահ հազարամյա,
Դու չիմացար և որտեղի՞ց իմանայիր,
Թե Մասիսի սուրբ փեշերից
Մինչև լանջը Հիմալայի,
Անունովդ հպարտացող մի Կվարտետ՝
Քեզ յուրովի կրկնելով,
Քո հարկադիր կաշկանդումն է, որ կավարտեր՝
Սկիզբ տալով քո վերահաս արձակ կյանքին,
Հետզհետե ահագնացող անլռելի արձագանքին՝
Երկրից երկիր,
Սրտերից սիրտ,
Շուրթերից շուրթ՝
Արևաշատ հայրենիքիդ երկնքից լուրթ
Մինչը Կարպատ ու լանջերը Հիմալայի...

Դու՝ երազկոտ, և չիմացար,
Ա՜խ, որտեղի՞ց իմանայիր,
Որ այն, ինչ քո ազգամեծար
Ու մեծ հոգով դո՛ւ կամեցար՝
Որպես երա՜զ մտքի շշո՜ւնջ,
Պիտի մի օր ստանա շո՛ւնչ,
Ստանա ձև՛...

Դու չիմացար,
Եվ որտեղի՞ց իմանայիր:

Մինչդեռ հիմա, հիմա... Նայի՜ր...
__________________

Քանի՜ աչիկներ, մանչուկնե՜ր քանի,
Քանի՜ նորատի, պարման-պատանի
Աչքերը սևսաթ, դէմքերը սուտակ,
Ձեռքերին սրինգ, շեփոր ու ջութակ,
Դպրոցից գալիս դպրոց են գնում՝
Պայուսակներում ու թևերի տակ
Քո երգ ու տաղի պրակները տաք...

- Դե ե՜կ, Վարդապե՛տ, եկ ու հավատա՜:

Որպես նորորակ հոյակապ տաճար
Եվ մեր պատմության ու մեր քերթության
Օջախ մի անշեջ ու սուրբ մի կաճառ,
Մատենադարա՜նն ահա, խազագէ՛տ,
Մի շէնք փառակազմ ու հրաշակերտ,
Ամենապարփակ մի շտեմարան,
Որտեղ պահվում է հունձքը մեր հոգու՝
Մեսրոպյան տառի կնիքը վրան, –
Եվ նրա կողքին՝
Մեկ այլ շինություն
Անցուդարձողի ուշք ու միտք գերող,
Հայոց Առաջի՜ն Կոնսերվատորիան՝
Քո ամենասուրբ անունը կրող...

-Դե ե՜կ, Վարդապե՛տ, ու խոսքեր ճարիր...

Մկրտված ոգով քո սուրբ հանճարի՝
Քանի՜ երգչուհի, քանի՜ հայ երգիչ,
Եվ քանի՜-քանի՜ հայ երաժիշտներ՝
Քոյասիրահար ու քեզապաշտներ,
Ելած քո ազգի բեղուն ընդերքից՝
Բեմերի վրա համայն աշխարհի
Մեր տաղ ու պարի
Թովչանքն են ցրում,
Բուրմունքը փռում
Մեր բան ու բառի:

Դե ե՜կ, Վարդապե՛տ, մի՛ ժպտա բարի...

Մեր երգի հունը լայնացընելով,
Համանվագի շարքեր ծնելով՝
Ճախրում են Նորքից մինչևիսկ Նյու-Յորք,
Սևանից մինչև գոռ Նիագարա
Քանի՜ երգաստեղծ ու նվագարար:
Ու նրանց ամեն նոր համերգի մեջ,
Ու նրանց իրե՛նց և - ամենքի՜ մեջ -
Դո՜ւ ես. հոր նման արյուն ես դարձել,
Փոխարկվել ջղի, նոր ձև ստացել:
Դո՜ւ ես, նահապե՛տ, դու ես այն յան-ը,
Որ հայություն է հաղորդում նրանց
Իսկույն ճանաչվող հայ ազգանվանը,
Հայկական շունչն ու անտես ա՛յն ոգին,
Որ համակում է նրանց ամենքին,
Եվ որ աշխարհն է զգում-հասկանում,
Ինչպես Եվրոպա՛ն, այնպես էլ Ասիան,
Այն շունչն ազգային, մշտառկա ոգին,
Որ կյանքում նո՛ւյնպես ունի ազգանուն՝
Քո՜ անունը սուրբ, քո՛ -Կոմիտասյա՜ն ...

-Դեհ ե՛կ, մահացա՜ծ, ու մի համբառնա,
Դեհ արի՛, պանդո՜ւխտ,
Երկիր մի՛ դառնա...

ՂՈՂԱՆՋ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ

Ու վերադարձա՜վ...
Նրանից առաջ
Աշխարհասփյուռ մազապուրծ հայեր,
Դիպվածն էր որոնց չար մահից պահել,
Որպեսզի հետո տա լաց ու հառաչ
Եվ -ի տրիտուր- իր հերթին տանջի՜, –
Աշխարհասփյուռ-մազապուրծ հայեր
Կրկին հայրենի հողն էին դառնում,
Մարած շեների կրակը խառնում,
Որ ծուխը փնչի,
Երդիկը շնչի
Սեգ Մասիսների աչքի հանդիման,
Փեշերի վրա Արագածների՝
Ի հանգստություն բյուր ընկածների:

Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա
Նա՝ անթաղ զոհը նույն առուփախի,
Խելաբորբոքը նույն սառ ու պաղի,
Մեր պար ու խաղի,
Մեր երգ ու տաղի,
Այն միակ հույսը և ապավենը,
Մեր հինն ու նորը իրար շաղկապող
Ծիածանակերպ այն ժապավենը,
Որ հատվեց մի օր դանակով չարի,
Եվ որին ահա քսա՜ն ձիգ տարի
Նախ՝ վերափոխման ակնկալիքով
Եվ ապա տենչով հանգստանալու,
Սպասում էինք՝
Սիրով բանալու
Մեր վերքն՝ սպիով, ներկան՝ գալիքով.
- Գալուստիդ մեռնի քո կարոտ յարը
Ախպեր ջան, արի՜, դե արի երթա՛նք...

Նա՝
Հեռագնաց մեր կարոտյալը,
Նա՝
Մինուճարը, զավակը մեր թանկ,
Նա՝
Հեգ պանդուխտը մեր քսանամյա,
Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա.
– ... Քո գալո՛ւն մեռնեմ,
... Կարո՜տըս առնեմ...

Աև էր գնացել՝ բեղ մորուքը սև,
Վարդապետական սև սքեմ հագած:
Սև էր գնացել՝ եկավ ճերմակած...
... Ա՜խ շատը կուլ տամ, գոնե քիչն ասեմ,
Անաստված Աստված, բա քո ինչն ասեմ.

Գնացել էր նա,
Հիմա բերեցին.
Գնաց՝ սեփական ոտքերի վրա,
Իսկ հիմա բերին
Իսկ հիմա նրան
Մեր տաղերեցին
Ահա բերեցին... ձեռքերի վրա...
-Վախ, մէրդ մեռնի,
Ծաղկաթափ նռնի...

Գնաց այն պահին,
Երբ ահի՛,
Մահի՛
Շունչն էր մոլեգնում որպես չար խորշակ,
Երբ կուլ էր գնում ողջ ցեղը հայի,
Ու դեռ չէր փակվել մի գազանային
Մարդակերական անկուշտ ախորժակ, -
Երբ հիմա հեռվից դառնում էր նա տուն,
Մի տուն
Որ փրկված ամեհի հողմից
Շինվել էր կրկին և ամեն կողմից
Խաղողի վազով երեսն էր պատում:
- Գարուն է, արի,
Վա՜խ, քեզ ի՜նչ արին...

Ու վերադարձավ հողն իր հայրենի,
Որին առհավետ կորցըրած կարծեց,
Եվ հենց ա՛յդ, հենց ա՜յդ միտքը վայրենի
Որդի պես նրա ուղեղը կրծեց...

Ու վերադարձավ Արարատներին,
Արագածներին իր քառակատար,
Իր հող ու ջրին, անարատներին,
Իր տաճարներին ու պալատներին,
Իր արտին, այգուն և արոտներին,
Անցյալ,
Ապառնի,
Ու հարակատար
Բոլորանվեր ա՛յն կարոտներին,
Որ մնում էին հավէտ անվտար,
Որ կիտվել էին քսանհի՜նգ տարի
Իր մթար սրտում,
Վթար մտքի մեջ՝
Ա՛յն դժբախտ օրից, երբ Մայր տաճարի
Գավիթը թողած, ցաված ու խռով
Նա գնաց Պոլիս
Եվ ապա... Փարիզ...
- Ա՜խ գալըդ լիներ,
Գնալ չլիներ...

Ու վերադարձավ մեր սուրբ հեռական...

Ահավոր մտքից ինքը խելագար՝
Չգիտեր թեկուզ, որ քսան տարում
Վառ ղողանջումը իր զնգուն զանգի
Արձագանքել էր խելագար թափով՝
Լացով հիացման,
Որոտուն ծափով
Ելել էր, հորդել և նոր մի ափով
Հասել, խառնըվել ուրիշ հոսանքի:
- Ումուդ ջան, նանին
Քո ցավը տանի...

Ու վերադարձաւ,
Որ էլ չգնա,
Որ մրսած հոգին նորից տաքանա,
Ժողովրդական սիրո տաք օդով,
Որ չիմանալով, դառնա սեգ կոթող՝
Ողորկ գրանիտ ու բրոնզ հագած,
Եվ այնտեղ... նրա հերքը ճերմակած
Առաջվա նման - ընդմի՜շտ - մգանա,
Հայացքի մուժը այնտեղ չքանա
Աչքերը փայլեն իրենց հին ցոլքով,
Ու նորից ցրեն
Ու փռեն
Չորս կողմ
Մարդեղացումը աստւածայնության,
Եւ սուրբ բերանի մնջախաղ-երգով,
Շարժումով ձեռքի
Կրկին տա դասեր
Դասեր մեներգի
Բազմաձայնությա՜ն...
- Աչքերըդ պայծառ,
Բերանըդ՝ տաճար...

Նա վերադարձաւ.
Եւ ողջ մի երկիր,
Ժողովո՜ւրդ մի ողջ սրտով վշտառու
Ելավ հերթ ի հերթ,
Եկավ շար ի շար՝
Իր խաղ ու պարի, իր տաղ ու երգի
Կախարդիչ մոգին հրաժեշտ տալու...
- Իմ կանաչ արև,
Ի՜նչ մնաս բարև...
__________________