Ե՛րգը...
Կարծես տնից ելած մի պանդուխտ էր բազմաթափառ
Եւ ուզում էր կրկին փարւել հայրենիքին
Հայրենիքն էր... նրա հոգին:
Ե՛րգը...
Կարծես մի թռչուն էր, որ չւելով բնազդաբար,
Ետ էր թևում գիշերն ի լույս և օրն ի բուն:
Եւ նրա շէն ականջն էր... բույն:

Այդ ակա՛նջը...
Ջրւորների,
Սարւորների ուրախ կանչը,
Ձոյլ զանգերի ծոյլ ղօղանջը,
Առվի յիմար բլբըլոցը,
Ճրագների պլպըլոցը,
Հովի հունչը,
Թոնրի շունչը,
Մերժւած սրտի խուլ մրմունջը,
Երազների ու ծաղկունքի փսփսուքը,
Ողբասացի կոծն ու սուգը,
Արտասուքը,
Որ ծնւելով վառ ցաւի մէջ,
Դուրս չի պոռթկում,
Այլ կաթում է սրտի խորքում,
Ինչպէս մթին անձաւի մէջ,
Եւ այդ ահեղ կաթկթոցը
Միչև անգամ քար է ծակում.
Կէսչոր-կէսթաց փայտի նման
Վառւոդ լոյսի ճթճթոցը,
Որ վառ ցրտի դէմ-հանդիման
Ոնց էլ լինի դուռ է փակում.
Չարաճճի քամու առաջ
Տերևների սրսըփումը՝
Աշնան վառած անհուր բոցում.
Նոր մայրացած ստինքների
Մէկմէկի հետ լուռ շփումը՝
Այգու նման բուրող ծոցում.
Ջրի ճամփին աղջիկների քչփչոցը,
Մինուճարի հեռու ճամփող
Մոր խելագար պաչպչոցը,
Տաք հնձանի կպչուն դռան զիլ ճռինչը,
Անգըղ տեսած թուխսի սարսափն ու կռինչը,
Նորածինի ազդարարիչ-հրամայող բարակ ճիչը, –
Ամէ՛ն, ամէ՛ն, ամէ՛ն ինչը
Ալիք տալիս,
Գալի՜ս-գալի՜ս,
Ծովանում էր այդ ականջում,
Հազար ձևով այնտեղ հնչում,
Յետոյ տանջում ու պահանջում՝
Ելնե՜լ-թափվե՜լ սրտերից-սիրտ,
Հոգուց-հոգի,
Յոյզով ցօղել
Ու ողողել
Ամէն ոքի...

Ա՛յն, որ այնպես ցիրուցան էր,
Կամենում էր լինել հաւաք,
Ա՛յն, որ միայն աղմուկ էր դեռ,
Ցանկանում էր դառնալ նւագ.
Ա՛յն, որ հնչիւն, անկապ ձայն էր,
Եղանակ ու երգ էր ուզում, –
Վարարումի ու յորդումի
Ելք էր ուզում:

Իսկ թղթերին՝
Հազար ու մի երգ-եղանակ,
Դարձած նոտա.
Իսկ թղթերին՝
Հազար ու մի խաղիկ-տաղիկ
Հայաշխարհիկ,
Նաև օտար:

Իսկ թղթից դուրս
Որքա՜ն երգեր,
Որ չեն տեսել ձայնագըրող,
Օտար ժանգը գոնէ քերող
Հմուտ ձեռքեր:
Իսկ թղթից դուրս՝
Որքա՜ն-որքա՜ն
Շինականի ձեռքով ցանւած,
Բայց չհնձւած-անտէր բերքեր...

Ա՛յն, ինչ ականջն էր հաւաքել,
Ա՛խ, թէ հիմա իր շրթունքով
կրկնապատկւած ետ տար կրկին,
Սիրով բաշխէր նրանց, ովքեր
Իրենց արեամբ ու քրտինքով
Խմորում են տւել երգին:

Իր հետ մեկտեղ այն ժամանակ
Գիւղացին էլ գուցէ երգէր.
- Հ ով , հով, հո՜վն ընկաւ,
Դարդս ծո՛վն ընկաւ»

ՂՕՂԱՆՋ ԲՆԱՇԽԱՐՀԻԿ

Սակայն դարդը խեղճ ու կրակ գիւղացու
Եթէ անգամ
Ծովն ընկաւ,
Նոյնիսկ ծովն էլ դարդի վրայ գիւղացու
Իր ծովային աղաջրի փոխարէն
Կարծես դիտմամբ իւղ ածում,
Դարդը իւղով է օծում,
Որ... ջրի մէջ չընկղմի
Ու չդառնայ կեր տղմի:
Կարիքների ալիքային մոլի ծա՜փ,
Զրկանքների կոհակացող խաղացո՜ւմ, –
Եւ նոյն դարդը ողջ-առողջ
Շպրտւում է նորից ափ
Ու... կպչում է գիւղացուն,
Ինչպէս շապիկը մէջքին,
Տաք քրտինքից թաց մէջքին,
Եւ ի՜նչ քրտինք.
Հիմա արդէն իսկապէ՛ս որ աղաջուր:

Զուր է գեղջուկն աղաչում
Եւ յոյսի շողն իր աչքի
Նետում երկնի հրաշքին:
ՎԵրում՝
Աստւած ծանրականջ,
Ցածում՝
Աղօթք ու զուր կանչ,

Անտէր՝ պատառ-պատառիկ,
Սարի լանջին կարկատան.
Ծխոտ-մրոտ պատ-առիք,
Բոբիկ ոտներ, հին քաթան.
Եւ հազար ու մի կարիք
Հազար ու մի ծակ ու ծուկ.
Պիտի ուզեն հարսնացու,
Առնեն շոր ու մատանիք,
Պիտի փոխեն ծածկը տան,
Պարտքը մարեն, հարկը տան
Ու կաշառեն ջրպետին:
Նաև պիտի... դեռ պիտի...

Պիտի վարեն ու հերկեն,
Վարեն-հերկեն
Ու երգեն.
– Օրհնեա՜լ է Աստւած.
Յիշեա՜լ է Աստւած. . .

Աքլորը կանչեց գոմի դռանը,
Դեռ նոր է բացւում աղօթարանը.
– Աստւա՜ծ, փառքդ շա՜տ...
Եզնարած տղան թող անուշ քնի,
ութանաւորը վեր կենայ բանի.
– Աստւա՜ծ, փառքդ շա՜տ...
Գութանն է գնում-գութանն է գալիս.
– Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . .
Ուրախութիւնից ակերն են լալիս.
– Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . .

Մաճկալը՝ մաճին,
Իմ պաչն իր աջին.
– Շուռ տուր, սև՜ արա:

Հոտաղը՝ լծին,
Մատաղ վարոցին.
– Ձէ՛ն տուր, թև՜ արա:

Հօ՛ արա, Շեկօ՜,
Շօ արա, Լաչի՜ն.
– Մէջը կորդ մնաց:
Քշիր հա՜, Նիկօ՛,
Դաղի՛ր սատկածին.
– Գնաց հա՜ գնաց:

Գնաց հա՜ գնաց.
– Ոտըդ լէ՛ն արա, –
Էն էլ ո՜նց գնաց:
Գնաց հա՜ գնաց.
– Տղա՛յ, ձէ՜ն արա, –
Էլ բան չմնաց:

Արտը լեռ քար է,
Առը երկար է.
– Բայց խոփն էլ սուր է:
Քաղցած ենք, ծարաւ,
Ա՛յ հարս, ի՜նչ դառաւ.
– Բա գալըդ ո՞ւր է:

Է-հէ՜յ, հորիվա՛ր, ճիպտի՛ն տուր,
Սևին հօ՛ արա, Կապտի՜ն տուր.
– Կապո՛յտ եզ, չսատկե՜ս հա:
Թէ հօ ես անում՝ լա՛վ արա,
Բերան չես բանում, ա՛վարա.
– Վարել ենք արտի վատ կէսը:

Ծիր տանք հա՜ ծրենք,
Մեր դարդը ցրենք.
– Ես քեզ եմ ասում,
Սրա՛պ ջան,
Հողը սևանայ:

Հացն եկաւ: Բանանք,
Ուտենք կշտանանք,
Որ, քեզ եմ ասում,
Արա՛բ ջան,
Ուսըդ հովանա:

Ձեզ՝ Խոտի լաւը,
Մեզ էլ՝ փլաւը.
– Հորովե՜լ, հօ:
-Դե՛, ելէք լծենք,
Խոփը հող գցենք.
– Հօ՜, հորովե՛լ:
Նո՛ր ակօս բացենք,
խո՛ր ակօս բացենք
Է՛լ առաւել:

Յաջող է տարին.
Նամուսով վարի՝
Մէկին եօթ կտայ:
Խոտի տեղ դու, տե՛ս,
Չոր ճիպոտ կուտես,
Ա՛յ եզ անպիտան:

Գիտե՜մ, ոտմաշ ես,
Ոտերի՛դ մատաղ,
Բա ե՞ս, Ծիրա՛ն ջան,
Իմ սի՜րտն է մաշած:
Քրտընքախաշ ես,
Իմ համե՜ղ հոտաղ,
Բա ե՞ս, Տիրա՛ն ջան,
Իմ սի՜րտն է խաշած:

Ականջ մի՛ դրէք.
Հո՜ արէք.
Դարդներըդ ցրէք.
Շօ՜ արէք:

Դարդը քա՞ր կ'անի...
Աստված ճա՛ր կ'անի.
– Հորովե՜լ:

Աստւած ինչ չանի՝
Մարդը դի՜նջ կ'անի.
– Առաւե՜լ:

Եզո՜, շո՛ւտ արա, ո՜տ արա, ախպէ՜ր,
Դադրած մաճկալը քո ցա՜վը տանի.
– Պրծնենք ու գնանք:
վրան են զարկել սև ու մութ ամպեր,
Ձեռ ու ոտ արէք, ա՛յ, անձրև կ'անի.
– Մոլո՜ր կմնանք:

Ուժ տուր՝ վերջանայ,
Ջանըդ դինջանայ.
– Հօ՜ արա, էյ ե՛զ:
Վարենք ու ցանենք,
Խոփը դուրս հանենք.
– Լինենք պարզերես:

Թող չկտրվի ակի ճռինչը,
Գութանի անուշ ճլվստիկ ձենը.
– Իր ձենի՜ն մատաղ:
Առանց գութանի աշխարքը ի՞նչ է,
Նրա վրայ է աշխարքի շէնը.
– Իր շէնի՜ն մատաղ:

Հօ՜ արա, եզո՛ ջան, հորովե՜լ,
Ծարաւ ես՝ ես էլ եմ ծարաւել,
Դադրած ես՝ ես քեզնից առաւել,
Ինձ էլ է արևը խորովել.
– Հորովե՜լ:

Թե մեզնից Աստւած է խռովել՝
Աստըծուն ձէն կտանք առաւել.
– Օրհնեա՜լ է Աստւած,
Հորովել
Յիշեալ է Աստւած,
Հորովեեեե՜լ...
__________________

Մեր խելքն էր մեզնից խռովել.
Մոռացած Կալերգ, Հորովել,
Մոռացած խալիկ, զվարթ տաղ՝
նէյնիմ-ով ու Բէյթ-ով էինք
Շատերս մեր հոգին պարպում.
Թողած մեր գինին անխարդախ՝
Օտարի շէրբէթ-ով էինք
Մեզ խաբում
Եւ ոչ թէ հարբում:

Մենք կայինք,
Մենք Դաւիթ էինք,
Սակայն դեռ մեզ չգիտէինք.
Դեռ պառւի շաղգամի արտում
Քիչն ուտում,
Շատն էինք ջարդում՝
Մանկօրէն ոտքի տակ տալիս:
Եւ մէկը պիտի գար ահա,
Մեզ նորից կայծակը տար թուր
Ու թամբեր Քուռկիկ Ջալալի,
Տար նաև մկունդ ու վահան,
Որ... Մսրայ նւոցին ընդդէմ
Զգայինք մեզ Ձէնով Օհան:

Սկզբում ինքն էլ վարանում՝
Գործում էր, բայց դժւարանում
Իր գործին տալ յարմար անուն:
Եւ ահա իր գործը նաև
Ստացաւ անունն իր վայել.
– Աշխարհում դուք ձե՛ր երգն ունէք,
Ձե՛ր երգը, խլացա՛ծ հայեր...

... Ու թէ հայ խաղի ու տաղի հանդէպ
Խլացել էին մեզնից շատերը,
Եթէ մերային խեղճ ու վատերը
Մեր արդար հացն ու պանիրը թողած,
Աչք էին տնկում օտար փախլսւ-ին,
Ապա օտարը՝
Ամենա՛յն սիրով,
Ապա օտարը՝
Խօսքերո՛վ,
Գրո՛վ –
Թաքուն-բացայայտ մեզ էր բանսարկում՝
Մի ամբողջ ազգի հեշտօրէն զրկում
Իր անկապտելի երգից ու պարից,
Մի ողջ ժողովուրդ կապում օտարից,
Օտար դռանը տնփեսայ սարքում
Մի տղամարդու, որ շէն տուն ունէր,
Տան մէջ սիւն ուներ,
Սեան վրա՝ տանիք
Ու տանիքի տակ՝ հսկայ ընտանիք,
Որ, ճիշտ է, գիտէր հիւրեր ընդունել,
Բայց գիտէր նաև ճանապա՜րհ դնել,
Ու թէ կտուրը կաթէր անձրևից՝
Գիտէր վերստին պատել սվաղով...

Մինչդեռ խուլ, անլուր, և կամ չարալուր
Ականջներն օտար միշտ յակւած էին
Հայոց երգի մէջ
Լսել սօսափը պարսկազենդական,
Հայոց տաղերում
Որսալ մեղեդին յոյն-բիւզանդական,
Թուրք-թաթարական բայաթի-շարքին:

Հայերն աշխարհում բանսարկւած էին.
Սրերից յետոյ,
Թրերից յետոյ՝
Հիմա էլ լեզւի թունաւոր նետով –
Ա՛ռ –
Զարկւած էին...

Քեզ հարւածողին որպէսզի զարկես
Եւ ունեցւածքըդ ու կեանքըդ փրկես,
Պիտի զարկողին իր զարկից զրկես:

Թե ոստայնի պէս ստեր են հիւսում,
Եւ դու կեղծիքը ճեղքել ես ուզում,
Պիտի սովորես ստողի լեզուն:

Իսկ նա շատ յաճախ ինքն էլ էր զգում,
Որ իր յաղթ բազկում
Տալիք հարվածի թափը պակաս է.
Դատապաշտպանի իր լեզուն արդար
Պտտում է հազիւ,
Պտտում է այնպէս, կարծես կակազ է:

Մինչդեռ ուզում էր
Ու երազում էր
Պաշտօն ստանալ և դատախազի. –
Աշխարհի առաջ բարձրանալ տեղից
Ու հատ-հատ ասել.
– Խօսելն իզուր է, ճառելն՝ անտեղի:
Միստը՛ր, աղա՛, սը՛ր,
Տիկնայք մեծարգոյ, պարոնայք ազնիւ,
Քար ու կշեռքին ի՞նչը կհասնի:
Այս՝ կշռաքարը, այս էլ կշեռքը.
Մեզանից՝ ահա մեր տաղն ու երգը,
Ձեզանից՝ կշեռքն ու կշռող ձեռքը:
Թող դժվարութեամբ ու հսկայ ջանքով
Բարձրանան-իջնեն կշռաթաթերը,
Անվստահութեամբ ու կասկածանքով
Իրար հոտոտեն կշռաքթերը,
Եւ ճիշտը խօսի, լռեն ստերը:

Այս էր նա ուզում,
Այս օրը յուսում,
Բայց և զգում էր,
Որ յաղթ բազկում իր
Տալիք հարւածի թափը պակաս է.
Դատապաշտպանի ու դատախազի
Իր արդար լեզուն
Շարժւում է հազիւ՝
Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է:

Իսկ եթէ սուտը հերքել ես ուզում,
Պիտի սովորես ստողի լեզուն՝
Հրաժարւելով դատարկ զեղումից:

Պէտք է սովորել,
Իսկ ո՞րտեղ, ումի՞ց:
Պէտք է սովորել,
Իսկ ո՞ւմ մօտ, իսկ ո՞ւմ...
__________________

Հայ դասատուներն իրենք են զգում,
Որ ջահել սանի առաջմղումից
Հոգնում կես ճամփին ու ետ են մնում:

Եւ Կոմիտասը Բեռլին է գնում:

Ու գերմանական քաղաքում խոժոռ
Ինչ-որ վանական՝
Աչքերը խոշոր,
Դէմքը՝ բանական,
Քայլքն՝ անբնական,
Պաղ անցորդների հայացքն է անվերջ վրան սևեռում,
Մինչ մոլեռանդի նայւածքը նրա՝
Որքան ներհայաց-նոյնքան բևեռուն,
Չի մեխւում սրա կամ նրա վրայ,
Այլ պեղում կարծես անծանօթ հեռուն:
Եւ կոշտ ու կոպիտ գերմաներէնը
Շուրջ երեք տարի, յարկադըրաբար,
Ճկւում է անվերջ նրա բերանում,
Սակայն չի ջարդւում վերջնականապէս,
Կարծես թէ թողած լեզուն կենդանի,
Գրում-կարդում է նորից գրաբար՝
Ճեմարանական խելօք սանի պէս:

Ի՜նչ անենք. շատ էլ հոգ չէ, որ այդպէս
Գերմաներէնը նեղում է հային:

Կար այլ մի լեզու՝ համամարդկային,
Այդ լեզւով խօսող գերմաններ կային,
Ու չեր վերջանում նրանց զրոյցը:

Կոտրելով բառի բարակ սառոյցը
Ոչ իբրև օտար-սառն ու կեղծամիտ,
Այլ մեծ պապի պէս՝ առանց կեղծամի,
Գալիս էր Բախը ու ծանըր նստում
Երգեհոնի դեմ, ֆիզհարմոնիայի
Ու բարի ժպտում մրայօն հային:

Եւ ալիքւում էր մի վսեմ Մեսսա,
Ու Բախը կարծես ասում էր.
-«Տեսա՞ր»:
Անհուն սրբութեամբ երկինք էր միտում
Մի հոգեսրբիչ հոյակապ Խորալ,
Եւ ծերուկ Բախը ջահելին դիտում,
Հարցնում էր կարծես – և գրաբարով,
– «Իմա՞ստը դորա»:
Իսկ այնուհետև՝
Օրատորիա-ի նարեկանման ծփացող մի ծով
Լռիկ մեղմութեամբ, աղօթքի ճիչով
Դիզւում էր դանդաղ, փլչում շատ արագ,
Մինչդեռ ականջում մոլեռանդ հայի
Օրատորիա-ի ծփանքի միջով,
Խեղդելով խորթ ձայնն Օրատորիա-ի,
Իրենն էր հնչում՝
Մի նոր Պատարագ...

Ու մէկ էլ յանկարծ Մոցարտն էր գալիս,
Գեղեցիկ, ջահել, կայտառ ու խնդուն,
Եւ պաղ դահլիճում ծիծաղն էր թնդում:
Նա մերթ՝ բարեկիրթ մանկան պէս՝ ուշիմ
Լսում էր հային, խփում էր ուսին,
Մերթ՝ յանպատրաստից երգ եղանակում,
Եւ մեկ էլ՝ խօսում համբոյրից կոյսի,
Սրա վեղարը ծաղրուծանակում,
Պատմում արկածներն իր և ուրիշի՝
Չափից աւելի անկեղծանալով:
Իսկ երբ տեսնում էր՝ իր կատակն է զուր,
Յուսահատօրէն ձեռքը թափ տալիս,
Իբրև միջնարար՝ մի բերան հազում
Ու լրջանալով,
Անկեղծ ջանալով՝
Նորից էր ուզում հային համոզել,
Որ պէտք է այսպէ՛սև ո՛չ այնպէս խօսել:
Մէջտեղ էր գալիս ուրախ ֆիգարոն,
Դահլիճում սարքում շքեղ հարսանիք,
Իսկ նրա մտքո՜ւմ...
Աղջիկ-պատանիք
Սարից իջնելով ելնում են տանիք,
Որ մեկ էլ տեսնեն, թէ ինչպէս Սարօն
Անուշի տեսքը հեռւից որսալով,
Մոռացած ադաթ, ընկեր ու աշխարհ՝
Գետնում է Մոսուն...
– Դուք ինձ չե՞ք լսում,
Այս է ճիշտը, հե՛ռ, այս է պէտք, պարո՛ն:
Իսկ հեռ-պարոնը լսում էր ուշիմ,
Ձմեր ու ամառ
Ուսանում յամառ,
Բայց և կրկընում.
– Ուրիշն՝ ուրիշին,
Ես ի՛մը, ի՛մը, ես ի՜մն եմ ուզում,
Ի՜մը, դուք հասկա՞ն...
Ու չէր աւարտում «հասկանում էք»-ը:

Իսկ երբ այս հսկան
Եւ կամ թէ ուրիշ վիթխարու մէկը
Հայ վարդապետի հոգին էր յուզում
Եւ գերեվարած տանում իր հետքով՝
Երբ նա չեր գտնում փրկումի դեղ-ճար,
Նրա բերանից ձգւում էր «Խղճա»-ն.
Հայցում էր Բախի մեներգ-աղօթքով...

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք,
Լսո՞ւմ ես արդեօք մենակ ու մենիկ
Զղջացող որդուդ: Մի՞թէ չես զգում,
Որ հեռւից-հեռու անձայն գոռալով
Այդ քեզ է դիմում Բախի Խորալ- ով.
«Քեզնից հեռացայ, բայց դարձայ իսկոյն»:

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք,
Այդ ինչպե՞ս, ինչպե՞ս դու դարձար կնիք
Եւ ինչո՞ւ դու հենց ընտրեցիր նրա՛ն
Ու դրոշմը քո, իբրև սուրբ խարան,
Դրեցիր վրան՝
Ասելով. «Ի՛մն ես,
Ո՜ւր էլ որ գնաս՝ իմ ճո՛րտը, ծառա՛ն,
Իմ մինուճարն ու հաւատարի՜մն ես»:

Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք...

Ժամեր շարունակ մենակ ու մենիկ,
Եւ համբերութեամբ մի անհատնելի
Խեղդելով հոգու ներհակությունը՝
Պաղ ստեղներին հաղորդում էր նա
Իր ամենազգայ ու ջերմ մատների
Սրսփումն այրող ու տաքութիւնը:
Նրա վեղարի թողած ստվերը
Ժամեր շարունակ անվերջ ընկնելով
Ֆիզհարմոնիայի սևափայլ ներկին՝
Մթագնում էր այն կրկին ու կրկին:
Գոթական ոճի գրադարանում
Նա, աղեղի պէս, անշարժ կորանում
Եւ ամե՜ն ինչ էր շուրջը մոռանում:

Բայց ամէնանգամ իրիկնամուտին,
Երբ մոտենում էր գիշերը՝
Մթին,
Ինչպես փակեղը,
Եւ Վարդապետին
Փակեղի նման նեղութիւն տալիս,
Մի անկոչ հիւր էր մթան հետ գալիս, –
Ա՛խ, գալըս ո՜րն է, –
Կարօտից մարող կնոջ պէս վազում,
Գոնէ մի թեթև հարց էլ չէր տալիս, –
Հարց տալըս ո՜րն է, –
Ձևի համար էլ նոյնիսկ չէր ասում,
Թէ Վարդապետը ուզո՞ւմ է, –
Վազում
Եւ թևերն իր տաք՝
Մէկ-երեք-չորստակ՝
Փաթթում էր, պլլում պանդուխդի նրա կարեվէր սրտին:
Թո՛ղ նա վերստին
Կուսակըրօնի կոչմանն իր վայել,
Սրբօրէն հաստատ իր տւած ուխտին՝
Անկոչ սիրուհուն իրենից վանէր:
Թէ դռնից հանէր՝
Պիտի երևար բաց լուսամուտին,
Լուսամուտի պէս աչքերը փակէր՝
Հիմա էլ մտքի դուռը կթակէր.
– Ընդունիր տունըդ:
– Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ...
– Սուտլիկի՜ս մի տես,
Դու ինձ լա՛վ գիտես:
– Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ...
– Հայրենակարօ՜տ....

Եւ Վարդապետի հայացքի դիմաց,
Նրա կարօտած աչքերին ի տես,
Ձգւում էր յանկարծ կածանը քարոտ.
Սարաւանդակից գութանի խոփն էր յանկարծ պսպըղում.
Թոնրի պռնկին, սև պուտուկի մէջ, ապուրն էր պաղում.
Ճակատին շարւած բոլոր «արծաթի» ծափերի ներքոյ՝
Արմաղան մի հարս նախշուն կարպետին ձաւար էր մաղում.
Իրենց մացառէ ցանցառ բեղի տակ
Ծիծաղում էին քարափներն անտակ՝
Աղունակների ու կաքաւների
Խտուտ յարուցող կրկրան ձայնից.
Բարակ գոլորշին, անուշ խնկի պէս ,
Ծփում էր այգում, ելնում հնձանից.
Հարթ կտուրներին ծփծփում էին
Աներեսօրէն կանաչած Խոտեր.
Ջահել ու բոբիկ կանացի ոտեր
Թփթփում էին
Ու տպում էին
Իրենց հետքերը աղուրի փոշում...

Յստակ էր այնպէ՛ս ու շոշափելի՜,
Տեսնում էր կարծես և ոչ թէ յիշում:
Եւ աչքերն էին բացւում-մշուշւում
Ինչ-որ մորմոքից, որ անուն չունի.
Թիկունքի վրայ զգում էր կարծես
Վազքը երթևեկ ինչ-որ մրջիւնի.
Ու դուռը զարկող կարօտ կոչւածը.
Էլ ի՜նչ հրաւէր, –
Սենեակ էր խուժում
Եւ անմոռացն էր վերյիշում.
– Կռունկ...
Խաբրիկ մը չունի՞ս...
__________________

Չէ՛, կռունկ չկա՜ր Բեռլին քաղաքի երկնքում մթար,
Որ վարագուրւած հայոց աշխարհից գէթ խաբրիկ մը տար:
Բայց Գուտենբերգին ծնած աշխարհում՝
Սև կռունկների սև երամի պէս՝
Սև տառերն էին լրագըրերի էջերին թառում:

Եւ մի օր յանկարծ
(Ահաւո՜ր վայրկեան) ...
Եւ մի օր յանկարծ այդ տառերը սև՝
Քիչ առաջ հանգած
Ածուխներ ասես՝
Մատներն են այրում գրաշարների,
Ու տաք ոսպի պէս
Ընթերցողների լեզուն են վառում:

Նորի՜ց ու նորի՜ց
Հայոց աշխարհում
Մինչ թոնիրները՝ արիւնից մարում,
Խաղաղ ծխացող լուռ երդիկներին
Աքաղաղի տեղ բոցերն են պարում:

Եւ լեղապատառ մայրերը հայոց
Զո՜ւր են մրմնջում աղօթքը կերկէր,
Համըր Տիրամօր նիհար ծնկերին
Իզո՜ւր են այդպէս աղերսով փարում.
Եթէ ունենար
Որևէ հնար՝
Խեղճ տիրամայրը իրեն կփրկեր,
Մինչդեռ քիչ յետոյ ինքն է դառնալու
Պիղծ հանաքների,
Կեռ դանակների
Եւ ա՛յն հրդեհի չար կրակին կեր,
Որ նորից հիմա
Մարդկային մսեր ու ոսկորներ է շան պէս ճարակում:

Տարաբախտ երկրի
Եւ Աստծուց թափուր երկնի արանքում,
Իբրև ամօթի ծանըր վարագոյր,
Փռվում էր ծուխը,
Եւ ճենճահոտը օդի շերտերն էր այնպէս վարակում,
Որ – անժամանա՜կ –
Կռունկներն անգամ թողին-չւեցին
Եւ ուր թևեցին՝
Ահ ու սարսափից լեզուն կապ ընկած
Հայ մանչուկների խմբերի նման՝
Կը՛վ-կը՛վ հա՜ կը՛վ-կը՛վ՝
Անվերջ կվվեցին,
Անլուր աշխարհին իմաց տւեցին,
Որ հայոց երկրի ձորերում անտակ,
Կիրճերում խորունկ...
Ա՛խ, էլ ի՞նչ կռունկ,
Երբ հիմա վառման թոնիր էր դարձել
Թոնիրի երկիր Հայաստանն ինքը,
Ու թոնրին դրված սև խուփ էր կարծես
Հայոց երկինքը...

Եւ ո՞ւր է ինքը.
Այստե՛ղ՝ Բեռլինո՜ւմ, –
Սրամիտ բախտի ինչպիսի՜ հանաք,
Ճակատագրի ի՜նչ ծաղրուծանակ:
Է՛հ, հայի կեանքում ինչե՜ր չեն լինում.
Վաղուց է զրկվել նա զարմանալու կարողութիւնից:

...Երբ ռուս-տաճկական կռւում հերթական
Ռուսաց սւինը, թուրն ու բերդանկան
Անձնատուր արին ճամփին հանդիպող
Թուրքական բազում բերդ ու բերդակալ, –
Է՛լ գերմանացի,
Է՛լ ֆրանսացի,
Է՛լ անգլիացի՝
Իւրաքանչիւրը խփեց իր ծնկան,
Ու բոլորը մէկ ձեռ ու ոտ ընկան,
Սան-Ստեֆանոյ քաղաք գնացին՝
Այնտեղ գումարւող Վեհաժողովին,
Որ... Պետերբուրգը յաղթութեան դաշտից
Իր սպասածից քիչ բերք ժողովի:

Երկար նստեցին, ուշ-ուշ վեր կացան,
Դրսից ժպտալով՝ ներսից բարկացան,
Անգամ լռելով՝ իրար հասկացան,
Ու երբ, վերջապէս, պիղատոսաբար
Մաքուր լվացած իրենց ձեռքերով
Հայկական հարցը մէջտեղ բերեցին,
Քանի տաք էր դեռ՝ մերթ վերցըրեցին,
Մերթ էլ վերստին ներքև դրեցին,
Եւ ամէն մէկը մատներն իր վառեց:
Բայց ամէն մէկը այնքա՛ն շատ ճառեց,
Մինչև որ հարցը բաւական սառեց, –
Ու ցիների պէս ընկնելով վրան՝
Կտուցով, ճանկով լա՜ւ քրքըրեցին,
Առան-տւեցին, տւեցին-առան
Ու վերջում... հարսի լեցուն կոնքերով
Փեսայի աչքին լաւամարդ դառան.

Այս ու այն կողմից միաւորների զերօն քերեցին
Ու մնաց մի թիւ,
Որ էլ չի քամւի՝ ինչքան էլ քամես,
Ու մի թիւ մնաց... համեստից համեստ.
Մնաց 16 –
«Հայկական յօդւած» –
Հայկական հարցի բզկտւած մարմնից
Ոչ թէ մինչևիսկ դաշոյնով հատւած,
Այլ քաշքշոցո՜վ, այլ եղունգներո՜վ
Մի կերպ ծւատւած...

Սակայն... աշխարհում ինչե՜ր չեն լինում:
Սակայն... աշխարհի ցմփոր տէրերին դա էլ շատ թւաց:
Եւ ահա նրանք վերստին եկան Վեհաժողովի՝
Այս անգամ արդէն այս նոյն Բեռլինում,
Հայկական հարցը –
Յուշաթելի պէս –
Մատին փաթ տւած:

Երկար վիճեցին, տվեցին-առան.
– Հայ պատւիրակը թող նստի դռանն...
Ամէնքը մի-մի պողպատէ կռան՝
Իջա՛ն մեր սալին.
– Վա՜յ տամ մեր հալին...
Մեր արեան դիմաց՝ ծախսեցին թանաք.
– Ա՜յ քեզ խաչապաշտ թրի յաղթանակ...
Աղւէսութեանը խառնած շնութիւն,
Ներհակութեանը՝ միաբանութիւն,
Մեր արցունքի դէմ մի կում ջուր տւին,
16-ն այսպէս մի կերպ շուռ տւին:

Աչքըդ լո՜յս լինի,
Դու օգտւեցի՜ր, թվաբանութի՛ւն.
Շուռ գալով՝
Աճեց քո 16-ը –
Դարձաւ 61:

Իսկ մեր հա՜րցը, մե՞նք:
Իսկ Հարցը Հայոց քամւեց վերստին՝
Կարծես թէ՝ թափւած արեան համեմատ.
Մի թիզ էր եթէ Սան-Ստեֆանոյում,
Բեռլինում արդէն նա դարձաւ մի մատ:

Այո՛, այյստեղ էր՝ այս նո՛յն Բեռլինում,
Որ բարեխընամ մի Վեհաժողով
Որոշում հանեց... հայ հողազուրկին
Չբաւարարել վեց արշին հողով,
Այլ – ընդամէ՜նը – չխենթացընել
Մահւան ու ջարդի մշտական դողով...
Քաղցած հաւի պէս , քուն թէ արթմնի,
Հայն էլ ինքն իրեն տեսնում էր անվերջ
Ինքնավարութեան կորեկով լեցուն հսկայ մարագում,
Ինքնավարութիւն, որ հիմա դառձաւ – բարենորոգում:

Բարենորոգո՜ւմ...
Գլուխը քա՛րը.
Թո՛ղ լինէր թէկուզ բարենորոգում,
Բայց ոչ թէ թղթին, ոչ թէ թանաքով:
Բարենորոգո՜ւմ...
Եթէ ամէն ինչ
Ջարդում ես քարով ու դագանակով,
Փրթում ես թրով ու կեռ դանակով,
Խուժանի խուժմամբ՝ ասես հանաքով,
Նաև լրջօրէն՝ կարգին բանակով, –
ի՞նչ ես նորոգում.
Իհարկէ լա՛ցը,
Որ չի չորացել,
Եւ կոտորա՛ծը,
Որ չեն մոռացել...

Եթէ անջրդի հող ես ոռոգում,
Ի՞նչ է, եթէ ոչ բարենորոգում...
Եւ ահա Կարմիր սուլթանն իսկապէս
Հայի... ջուր դարձած արիւնի գետով
Հայոց անջրդի հողն էր ոռոգում,
Եւ այդ էր կոչվում բարենորոգում՝
Այս նոյն Բեռլինի 61 կետով:
Եւ հիմա -դատարկ այս որոշման տակ,
Իբրև մի կնիք վաւերացումի,
Կարմիր սուլթանը՝ պաղ թանաքի տեղ
Լաւ թաթախելով մեր արեան մէջ տաք՝
Դնում էր վայրի մի կրունկ...

– Կռո՜ւնկ –
Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, էլ ի՜նչ սև Կռունկ,
Սրտաւե՛ր պանդուխտ.
Ո՞րտեղ ես տեսել երկինք հասցընող
Փրկարար սանդուղք.
Ո՞վ կըկշտանայ՝
Հացի փոխարէն թէ նրան տան թուղթ...

Սրտամե՜ռ պանդուխտ,
Էլ ինչ ես այդպես լալիս,
Ձայն տալիս
Կռո՜ւնկ հա Կռո՜ ւնկ,...
Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ,
Թէ՝ ճռնչոցով դարպաս ու դրունք
Հայոց յոյսի դէմ ուժգին փակւեցին,
Թէ հայոց Ուխտի
Յոգնատանջ ուղտի
Երկու ծնկներն էլ երեքտակւեցին.
Նորից մոլեգնեց մահւան հարսանիք,
Եւ Պոլսից մինչև պատժւած Սասուն՝
Հայոց աշխարհի ամէ՜ն մի մասում
Անբան անասուն դառնալը թւաց մի մե՜ծ արժանիք.
Թող կթե՛ն, շորթե՛ն,
Միայն... չմորթե՜ն,
Միայն...
__________________

Եւ խորհել, որ այդ նոյն պահին,
Երբ թուրք սուլթանը այսպէս վեհաշուք
Տօնում էր ծնոննդն ու չմեռնելը յոբելեար Մահի,
Միևնոյն պահին
Այդ նոյն աշխարհում
Գարուն էր գարո՜ւն:

Քարայծը նորից
Իր քարայծիկի դունչիկն էր լիզում կիրճում ու սարում՝
Լեզւի ծայրով էլ թոյլ չդիպչելով բերնի ընկոյզին.
Արագիլն էլի
Ծեր խնձորենու, ծաղկի բոցի մէջ իր ոտն էր վառում՝
Վերցնում ու դնում միևնոյն ճիւղին
Իբրև կշտամբանք ուշացած մարդուն՝
Իր իսկ սեփական նախաձեռնութեամբ լոյս աշխարհ եկած
Մի ինքնագլուխ արևածաղկի աչիկն էր թարթում
Հէրւայ բոստանից.
Գութանի խոփը ժանգից էր նեղւում,
Ինչպէս որ մարդը՝ իր դէմքին կպած սարդի ոստայնից,
Բահն աղջկայ պէս ուզում էր փարւել
Ու յետոյ մարել կարօտած հողի կրքոտ հպումից.
Սամին ուզում էր անկրակ այրւել՝
Եզան մկանուտ վզի շփումից.
Լծացու բարդին գոհ չէր երևում սուր կացիններից.
Դեղձենիներից մարջան էր կաթում,
Շեփորիներից՝ երկնքի կաթիլ,
Եւ ձիւնի փաթիլ՝
Ակացիներից...

Անցած աշնանը հարսնացածների մայրութիւնը սուրբ
Զարթնում է յանկարծ՝
Ծնւելիք մանկան
Թոյլ քացիներից...
Շողերն են ընկել օրօրոցի մէջ խաղացող մանկան
Հինգջահեան ձեռքի պարզւած մատներին,
Ինչպէս մոմերին՝ բոցը բարակող...
Առւոյտից թափուր հսկայ մարագով
Պաղ ստւերների հսկայ ամբոխն է դէս ու դէն անում,
Լուռ հրմշտոցով իրար ոտ կոխում, ջարդում իրար կող.
Դուրս գալ են ուզում, բայց սիրտ չեն անում...
Անուն են ուզում, ծաղկունքն անանուն,
Ծաղկունք անւանի ուզում են նորից,
Քնքշանքով իրենց անունը լսել
Կոյս աղջիկների շրթերից լուսէ...
Գարուն, է գարո՜ւն:...

Անփորձ ու անգէտ մի ճուտ յիմարիկ
Փակ բողբողջների ստւերին ընկած՝
Երևի սիսեռ կամ ոսպ կարծելով՝
Կտցահարում է հա՜ կտցահարում...
Կիսով չոր ու թաց խաղաղ բակերում,
Կալատակերում,
Ու ծիլ են տւել
Աշնան կալսումից հողում մնացած հատիկներն արդէն,
Աքաղաղն այնպէս գոռոզ է քայլում
Անկիրթ հաւերի անփակ հարեմում՝
Աչքը շուռ տալով մէկ դէս ու մէկ դէն,
Ասես երէկւայ ասկեարը այսօր դարձել է սպայ...
Սարալանջերին, հարսնիքի նման,
Կրքոտ պուտերը բռնել են նազպար՝
Հարսներիի նման մոռացած մի պահ,
Որ աշխարհում կայ բիրտ առևանգիչ...
Մի տարի առաջ թսւրք թնդանօթի երկաթէ ճանկից
Վիրաւոր վանքին
Սրբատաշ քարի պաղ վերակապ է վերստին ճարում
Ձեռքը ճարտարի
Նորից հաճարին
Սեփական խէժով
Թսւրքի գնդակից տեղ-տեղ պատռւած կեղևն է կարում...

Գարուն է, գարո՜ւն,
Բայց մարդասպանին դա չի խանգարում,
Դա չի խանգարում,
Որ արեամբ յորդի հայկական առուն,
Որ դիակներով քարափն անյատակ
Իր պռունկներով գայ հաւասարւի...

Ա՜խ, եթէ անգամ քարէ սիրտ ճարւի,
Մարդկային սրտում բա կրա՞կ կարւի...

Որտե՞ղ էք տեսել որ թել-ասեղով,
Կտրւած երակ վերստին կարւի...

Այս արհաւիրքից, զուլումից այս չար
Դէ ե՛կ տնաւե՜ր մի՛ խելագարւի...
__________________

Բայց նա այս անգամ չխելագարւեց:
Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարւեց,
Դեռ չխանգարւեց և այն ժամանակ,
Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասաւ,
Եւ, իբրև կեանքի նոր ծաղր ու ծանակ,
Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսաւ
Եթէ ոչ արնոտ նոյն ահն ու մահը,
Ապա երկւորեակ ախն ու վախը նոյն,
Նոյն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը:
Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր,
Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր.
Ու մոլորւած էր գլխիկոր հայը:

Այստեղ էր արդէն ցար նիկոլա՜յը...
Վաթսունմէկ թւի ձևափոխութեամբ
Լոկ թղթի վրայ ջնջւած չարիքը
Եւ չնւազած նոյն հին կարիքը՝
Ենթակայ պարապ տեղափոխութեան,
Ձուկ դարձած՝ լողում-չէին խեղդւում
Ճորտատիրութեան անփոփոխ ծովում,
Ու ծառանում էր յեղափոխութեան
Մակընթացային կանաչ ալիքը:

Եւ Նիկոլայի աչքը ոխակալ
Ամենուր ու միշտ
Եւ ամենքի մէջ,
Անգամ երազում,
Տեսնում էր անվերջ
Միայն «տեռորիստ», «յեղափոխական»,
Միայն «դաւադիր», միայն «սոցիալիստ».
Թւում էր նրան կայսրութիւնն իր ողջ
Մի անծայրածիր ստէպ օձալից...

Եւ կայսերական բանտին ու բերդին
Բիւրաւոր հայեր զոհւելու տարան,
Դէմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝
«Յեղափոխական» և կամ «դաւադիր»:
Քա՜րշ տւին տարան,
Որ այնտեղ մորթեն
Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝
Ի սէր Յիսուսի արդար հաւատի.
Գառնուկներ անմեղ՝
Լոկ նրա՛ համար,
Որ միսն էր յարմար՝
Որ միսն էր համեղ՝
Ու եթէ նաև հորթեր բազմամեղ՝
Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի,
Որ սին յոյսերի քաղւած բոստանում
Հորթուկի նման տրտինգ են տւել...

Այսպէս է.
Որտեղ շատ են խոստանում,
Միշտ էլ այնքան են յետոյ խստանում,
Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր:

Եւ կամոք ցարի՝
Նրա ոխակալ
Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝
Յաւէտ անմոռաց մեր Գոլիցինը,
Երկու գլխանի արծիւը կրծքին
Այդ մոլի ցինը,
Փակում է հայոց դպրոցներն ամէն.
– Ովսա՜ննա... ամէ՜ն,
Եւ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ
Թուրքավարի է կամենում ծամել՝
Խոտ է որոնում... ջրւած մարգերում.
– Ովսա՜ննա... ամէ՜ն:
Հայոց դարաւոր գիրն են արգելում,
Բռնագրաւում վանքի հողերը.
Գանձերը չեղած,
Եղած փողերը,
Պեղում մառանը,
Շտեմարանը,
Որ մի անգամ էլ քամւածը քամեն:
– Ովսա՜ննա... ամէ՜ն...

Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը...
Բայց ինպէ՞ս փակես մի ազգի լեզուն,
Մի ժողովրդի խօսուն բերանը:
Լեզուն կարող է սարսափից լալկւել
Կապ ընկնել ահից,
Բայց ոչ թէ փակւել:

Արգելել գի՜րը,
Այրել գրքե՜րը...
Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի,
Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը:

Այսպէս է.
Միշտ էլ երբ համն են հանում՝
Ուղիղ հակառակ բան են ստանում:

Եւ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝
Ուխտեալ հայատեաց այդ Գոլիցինը
Մինչև իսկ արդէն ռուսացած հայից
Մոլի հայ սարքեց:
Կրկընւեց հինը. –
Ուր հայերէնը վաղուց էր մնջում՝
Հնչում էր հիմա,
Նոյնիսկ մռնչում.
Ով հայ գրքի դէմ աչքերն էր փակում,
Արդ սովորում էր հայ գիրը
Թաքո՜ւն.
Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը,
Բերան ողողում օտարի երգով,
Հիմա գրգըռիչ մի հպարտութեամբ
Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով,
Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը,
Հա՛յ նւագի տակ ուրախ պար գալիս,
Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս
Հայ երգն էր յուզում,
Հայ խօսքն էր հոսում
Հակառակութեա՜ն ոգին էր խօսում,
Հակառակութեան այն զարմանալի՛,
Սնիմանալի՛,
Արտառո՜ց ոգին,
Որ պարգևած է եթէ ամէնքին,
Ապա հայ հոգում այնքան է առատ,
Կարծես բախշելիս բնաւ չե՜ն նայել,
Իսկ թէ նայել են՝
Բա՜ն չեն խնայելև
Փռել են այնպէ՛ս շռայլ ու առատ,
Որ չես հասկանում՝
Ազգային արա՞տ,
Թէ՜ արժանիք է...
Այն է թերևըս,
Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել,
Որ մեզ սպանել,
Ծնել է նաև
Ու որով գուցէ ապրում տակաւին
Եւ աշխարհումըս կոչւում ենք հայեր...

Ինչպէս մարդկանց մէջ՝ անցողիկ կեանքում.
Այդպէս պատմութեան ծանըր երկայնքում
Երևի նաև լինում են ցեղեր.
Երևի նաև ազգեր են եղել.
Որոնց վիթխարի մարմինը թէպէտ
Գինու տկի չափ արիւն է տանում.
Բայց դա արիւն է. որ չի լերդանում.
Մի քերծւա՛ծք, մի վէ՛րք,
Ու բանը բո'ւրդ է.
Կողքը պատըռւած գինու տկի պէս
Քամւում է իսկոյն.
Եւ անհետանում.
Չքւում է ազգը կամ ժողովուրդը...

Իսկ մեր արի՜ւնը...
Նա ջրի՛, ցեխի՛
Եւ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՝
ԱմԷ՜ն ինչի մէջ իսկոյն լերդանում.
Փակում էր վէրքի բացւած բերանը:
Եւ այդ մակարդը, նոյն այդ մերանը
Որդուն է անցել հօրից ու մօրից.
Եւ արիւնաքամ,
Կիսամեռ անգամ,
Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ
Հոգեդարձի պէս փրկւել ենք նորից ...
__________________

Ա՜խ իմ ժողովուրդ
Ես դեռ չկայի՜,
Որ քեզ պէս ես էլ քեզ հետ տոկայի՝
Ծալւելու պատրաստ մէջքդ գրկելով:

Սակայն դու,
Որ քո պատմագրքերով
Մի ձիգ ցուցակ ես
Ու լեցուն ցանկ ես
Նահատակների՛,
Զոհի՛,
Հսկայի՛,
Դու չես զգացել երբևէ կարիք
Նաև քաջերի,
Անբ՝կ աջերի,
Որ կրծքիդ վրայ
Դարձել են զրահ,
Որ սուրբ են պահել պատիւդ ազգային
Իրենց պարզ կեանքով-մահով հսկայի:

Ա՜խ իմ ժողովուրդ
Ես դեռ չկայի՜,
Բայց կտրիճ որդիք մի՞թէ քիչ կային,
Որ – հողի տակից – զէնք էին պեղում
Եւ քո արեան դէմ սև արիւն հեղում:

Սասո՜ւնը...
Արդէն ո՞րերորդ անգամ
Նորից տէր դարձաւ նոր Դաւիթ մանկան,
Որ – ինչո՞ւ սակայն –
Կոչւեց... Անդրանիկ:
Ահեղ ջարդերի ճարակող բոցում
Ամէն սասունցի դարձաւ սասնայ ծուռ,
Սասնայ տուն դարձաւ ամէն ընտանիք,
Սասնայ դիւցազուն՝ թէ՛ մեծ, թէ պուճուր,
Որ – բաւակա՜ն է –
Քառսունծամ կոյսեր, հարսներ արմաղան
Օսմանցու համար էլ երկանք չաղա՛ն,
Որ – բաւակա՜ն է...

Խանդութ խաթունի գովքի փոխարէն,
Սասնայ զմբզմբան ջրերի նման,
Հնչեց սարերում, ճամփեքում ոլոր
Աջ ու ձախ jորդած
Երգը քաջորդաց
Մարտաշունչ «Լօ-լօ»-ն
«Վայ զուլում-վայ»-ը մի պահ խեղդելով...

Կիլիկիոյ տունը՝
Անառ Զէյթունը,
Որ մեն ու մենակ,
Սակայն միակամ
Կռվել-յաղթել էր քառասուն անգամ,
Հիմա՝
Քառասունմէ՛կերորդ անգամ,
Շէկ բուրւառի հետ
Սև վառոդ խնկեց,
Խաչը վերստին դրօշակ տնկեց,
Ճորտութեան գիրը կրկին հերքելով՝
«Սուր ու թուր, գնդակ ու հրացանը
Մեր խաղալիքն է» խրոխտ երգելով:
Միակուռ դարձաւ, ինչ ցիր ու ցան էր:
Կամք-սիրտ-նպատակ
Իրար յօդւեցին:

Եւ մեր դարաւոր թշնամու սրտում
Իւղոտ գնդակներ ճենճահոտւեցին:

Նրանց էր լսում մի ողջ Հայրենիք,
«Պատերազմիկ ենք,
Ոչ թէ վայրենիք»:

Նրանց էր լսում թշնամին սաստւած.
«Դուք ունէք սուլթան,
Մենք ունենք Աստւած»:

Նրանց ձայնի մէջ լսեցինք մեզ մենք,
«Մարդ կոտորելը
Սովրեցանք ձեզմեն»...

Ու եկեղեցիք պահքի մէջ մտան՝
Սգաւորւեցին
Ամբողջ չորս ամիս,
Քանզի քայլում էր Մաքառումն ինքը
Իբրև գինովցած մի Բարեկենդան:
Սուրբ սեղանների վարագոյրները
Փակւած մնացին
Ամբողջ չորս ամիս,
Քանզի բացւել էր Հերոսութիւնը,
Որպէսզի իր տաք
Կրունկների տակ
Ազատութիւնը ահարկու թնդայ:

Հարսներ,
Աղջիկներ,
Մայրեր,
Մանուկներ
Մերկացան իրենց արդ ու զարդերից,
Հագան քուրձ,
Ինչպէս հագնում են զրահ:
Եւ ամէն հայ սիրտ
Դարձաւ մի սրահ,
Ուր Վհատութիւնն էր հոգեվարում
«Կա՛մ-կա՛մ»-ի հատու հարւածների տակ,
Եւ Ազատութեան ոգին էր պարում
Որպէս վրնջող մի խենթ հովատան:

110,000 զօրքի յանդիման
Մարտնչում էին 6000 քաջեր:
Չմարդկայնացած թուրքի յանդիման
Մարտեղինացած մի ազգ էր խաչել
Իր բախտն իր վրայ:

Եւ սո՛ւրը նրա,
Որ ամբողջ վե՜ց դար սնար էր դարձել
Մեր մանուկների օրոցքի համար,
Սուրբ մատեանների գրքածածկերից
Խենեշ ժպիտով կարել էր բարձեր
Իր հաստ-իգացող նստուկին յարմար, –
Եւ սուրը նրա
Դիպաւ մեր խոփին,
Մեր թարթիչ-նետով զինավառ կոպին,
Մեր մամիկների ասեղին ճարտար,
Մեր մանուկների հայացքին արդար,
Մեր մանգաղների շեղբերին տոկուն,
Մեր Թոնիրների խաչերկաթներին, –
Երբեք չմեռած Հայկեան մեր ոգուն,
Որ ճառագայթող տասը մատներին
Չէր դրել հինա՝
Հոմանու նման,
Այլ քսել արիւն՝
Յովաննու նման,
Որ Յայտնութեան օրն ի վերջոյ հասնի,
Եւ ամէն մի ազգ արժանին տեսնի...

Իր վարդապետի մթին վեղարով
Թէ ուզէր՝ գուցէ և նա էր կարող
Հարկադիր մարտին միջամուխ լինել՝
Գոտեպնդումի խօսքերով զինել
Յուսահատւածին,
Քաջին մաքառող,
Որպէս նորօրեայ մի Ղևոնդ երէց:
Սակայն պայքարի զոհասեղանին
Նա բոլորովին ուրի՜շ զէնք դրեց:
Իր ժողովրդի
Երգահան որդին
Իր ե՛րգը բերեց
Քաջորդաց մարտին,
Իր «Լօ-լօ»-ն՝
Մի ջո՛կ,
Մի դասա՛կ,
Մի գո՛ւնդ,
Եւ կռւողների հոգին հանեց թունդ,
Մեկին տասն արեց
Եւ հարիւր՝ տասին,
Նա՛
Խրոխտ «Լօ-լօ»-ն լուռ Կոմիտասի:

Սիփանայ սարը գոռ արձագանքեց՝
Խռպոտ Նեմրութից չափը խլելով.
– Սիփանա՛... Լօ՜-լօ՜ ...
– Սուրբ Կարապետ»-ի զանգը զիլ զանգեց,
Ամէն մի զանգը՝ մի-մի... եօ՜թ հոլով
– Կտրիճնե՛ր, Լօ՜-լօ՜ ...

Վարագայ լեռը, Շամիրամ-առուն
Նոյն մէկ բայն էին անվերջ խոնարհում.
– Սուրը հագեցաւ...

Ներկւած Եփրատը ափերին տալով.
Վանայ ծովակը տրտում խնդալով՝
Իրար ձայն տւին.
– ... Դրեցին պատեա՜ն...

Ո՛չ,
Չյագեցան սրերն, իհարկէ,
Սակայն իսկապէս դրւեցին պատեան,
Ու երազելով մի ահեղ ատեան՝
Հայ մաքառումը,
Կտո՜ր առ կտո՜ր,
Իւրաքանչիւրը՝ մի կարմիր հատոր,
Այս անգամ նորից չաւարտւեց.
Հատվեց՝
Բացականչութեան ու կախման կէտով...
Հայի արիւնը նորից լերդացաւ,
Ու վէրքը դարձաւ ապաքինելի:
Կսկիծ ու մրմուռ,
Ճմլող սրտացաւ
Աչքերի խօսուն ապակիներին
Գրեցին, թէ երբ ի չիք կդառնան...

Ձմեռը նորից գարուն է դառնում,
Ամառն է կրկին հետևում գարնան,
Ամառւայ տեղը գարունն է բռնում,
Եւ նախ՝
Վախւորած, շււար ու մոլոր,
Ապա՝
Աննկատ և ակամայից
Ժպիտն է խաղում շուրթերին հայի.
Թևերն է ծալում ուժասպառ Լօ-լօ-ն,
Կոկորդն է ցամքում Վայ-աման-վայ-ի,
Նորից է հնչում ուրախ Նայ-նայ-ը:

Իսկ որտեղ երգը՝
Այնտեղ էլ նա է...
__________________

ՂՕՂԱՆՋ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԵԱՆ

Աշունն էլի զբաղվում է ներկարարի իր փէշակով.
Նա օրն ի բուն աշխատում է,
Իսկ գյուղացին՝ հանգստանում,
Երբ աղունը տուն է գալիս
Ծանր սայլով կամ իշուկով,
Երբ աղւում է թթու-թուրշին,
Նորոգւում է ճօճկան քուրսին,
Ու չորացած ցան-փթիրը ամրոցի տեսք է ստանում:

Ամբողջ ամառ
Ջրի համար
Հոգի տվող հողը հիմա
Ծծողական թղթի նման
Կլանում է եղեամ ու թոն
Ու մեկ քրտնում, մեկ մրսում է:
Փխրուն գետինն աշնան ցրտի պա՜րզ գաղտնիքով
Նորից իրեն, մումիայի պէս , զմռսում է:

Ընկուզենին ու խնձորին
Իրենց խաշամն են ծալծլում հանդ ու ձորին՝
Նորահարսի փոթ-փոթ շորի
Ալիքաւոր դարսի նման:
Լոկ փշատն է կարմրատակված կախվել ճութ-ճութ՝
Մեղւի գնդւած պարսի նման:

Վերի-վերի, պարապ-սարապ ջահելի պէս ՝
Չի կարենում քամին մի տեղ տիտիկ անել.
Դէս է վազում-դէն է թռնում,
Մերթ ուզում է ծերպի խորքը մտիկ անել,
Մերթ ծառի հետ կոխ է բռնում,
Քիթը կոխում ուր պատահի՝
Սափորի մեջ,
Հարս ու կանանց խորհրդազոր փեշերի տակ:

Լեռնաշխարհում աղբյուր վտակ
Իրենց սնդիկ մարմնի վրա նորից հագնում են ապակի,
Մինչ տներում՝ ներսի տաքից՝
Ապակիններն ուրախութեամբ լաց են լինում աննպատակ:

Ղաւուրման է ամէն թոնրի
Աղ ներծծում ու ճարպ հսլում:
Ամէն կողմից կանչում խաշի,
Հարիսա են անվերջ հարում:

Այստեղ՝ ծնունդ,
Այնտեղ՝ կնունք,
Աչքալոյսի ժպտուն օղի:
Ամէն մատուռ՝ հաւաքավայր,
Եւ ամէն վանք՝ ուխտատեղի:

Ու վանք տանող ամէն ճամփա ու սայլուղի
Նախշըւում են տեսակ-տեսակ ոտնահետքով.
Տրեխաւոր, մաշիկաւոր, բոբիկ ոտքով
Վանք են գնում
Հեռու-մոտիկ ամէն գիւղից:

Տան առաջնեկ գառը՝ կապւած էշի վզից,
Առաջ վազում, կախ է ընկնում, շուրջը նայում,
Ու տանջւում է այն հարկադիր ու կեղծ հազից,
Որ անկասկած պիտի հնչէր իբրև մայուն...

Այն ինչ ջորու մէջքին կապւած
Զնգզնգացող սև կաթսայից՝
Ինչպէս ասպետն իր զրահից՝
Մի զառ խորոզ,
Գոռո՜զ-գոռո՜զ,
Իր կատարն է մէկ դուրս հանում,
Մէկ՝ ներս տանում,
Եւ թափ տալով իր թևերը հրանման՝
Չհրկիզող կայծերի խուրձ
Ու բոցեր է ցրում իր շուրջ:

Եւ սայլերն են առաջ սողում՝
Լծից պռչուկ բեռնաւորւած
Աղմըկարար ճիժ ու պիժով,
Աման-չաման-կուլա-կժով,
Աչքերն ածուխ աղջիկների անծուխ բոցով,
Նորածընի օրօրոցով:
Ու դալարուկ ճիպոտն ահա
Իր ազդեցիկ սուր սուլոցով
Մինչև եզան մէջքը դաղի՝
Նախ երկնքի կապոյտ երեսն է կտրատում՝
Երկրից ճայթած կայծակի պէս :

Ոմանք ուրախ՝
Ոմանք տրտում,
Սա՝ տխրադէմ-որբ ձագի պէս ,
Նա՝ ժպտերես ու բախտաւոր,
Սա՝ կարմրաթուշ,
նա՝ ախտաւոր,
Եւ բոլորը՝ ուխտը սրտում –
Թը՛փ հա թռը՜փ,
Զը՛նգ հա զրը՜նգ,
Ճը՛ռ հա ճռի՜նչ –
Հասնում են վանք՝
Ուխտատեղի:

Եւ մոմերի ու կանթեղի
Բուրումնալից բոցն է ճթթում,
Ծաղկի նման փունջ-փունջ փթթում,
Ծաղկի նման վառ ու դեղին:
«Տէ՜ր» են կանչում մի-մի բերան,
Մի-մի ծունըր աղօթք անում,
Մատղացուի ոտ ու վզից
Արձակում են կապ ու պարան,
Եւ գաւիթի սալարկը պաղ
Զոհի արեամբ է տաքանում...

Եւ հնչում է դհոլ-զուռնան,
Որ վանքերը հնամենի,
Մատուռները մէկէն դառնան
Խրախճանքի արբշիռ ու ցոփ հրապարակ:

ՂՕՂԱՆՋ ԽԱՂԿԱՊԻ

Ու տեղներից վեր են թռչում
Թիկունքը լայն մէջքը բարակ
Բոյը թիլ-թիլ
Բեղը ծիլ-ծիլ
Ջահել տղերք,
Տղամարդիկ մացառմօրուք,
Կուրծքը՝ փոշոտ,
Դէմքերն՝ այրւած,
Աչքերն՝ այրող,
Հագած-կապած՝
Որը քաթան կամ շալ-շապիկ,
Որը չուխա կամ արխալուղ,
Բրդէ գօտիկ, արծաթ քամար,
Իսկ զոլաւոր և կամ պուտ-պուտ գուլպաներին՝
Խռոմ սապոգ, մազէ քոշեր,
Սև կարիճի պոչի նման կեռքիթ տըրեխ:

Վեր են ցատկում գալիս շարւում իրար կողքի,
Եւ թուխ-թանաք ու պատ-կտրիճ տղամարդիկ
Պարսպւում են ու բըրգանում:

Սկսվում է բոլորպարը:
Ծանըր քայլքով,
Անեղանակ-աներգ-անծափ,
Բայց համաչափ,
Երկու շրջան բոլորում են, պտոյտ տալիս
Ինչ-որ զգոյշ ու կարկամած,
Հետո քայլքը արագացնում կամաց-կամաց:

Պարագլուխ ձայնեղ տղան խաղ է կապում,
Փէշդ եմ ընկել Աստւածածին...
Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է,
Աստւածածին...

Իսկ հողեղեն Աստւածածնի անմատչելի կախարդանքով
Աղջիկները ծուլ-ծուլ տալիս,
Մօտ են գալիս,
Բայց չեն մտնում պարաշրջան:

Իր խաղկապն է խաղասացը առաջ տանում,
Ա՛խ, ջանեջա՜ն,
Բարով հասնեմ իմ սիրածին...
Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է,
Իմ սիրածին...

Լայնանում է պարաշրջանն ամէն րոպէ,
Դհոլն անվերջ շարունակում է տրոփել,
Հանգոյցներ է տալիս զուռնան՝
Եղանակն է կոտորակւում,
Իսկ դհոլը, սպառնալով՝
Այնուհանդերձ չի տրաքւում:
Յետոյ նւագն արագ-արագ,
Փշուր-փշուր կուտակվում է,
Ձիգ է տալիս,
Վրայ տալիս,
Եւ թէ մէկ էր՝ չորստակւում է,
– Ա՜խ թէ չառնեմ,
Ես կմեռնեմ...
Ու կոպալի թակութակից
Մինչև անգամ փուչ դհոլի անմազ դէմքն է փշաքաղւում,
Իսկ զուռնայի ծակուտակից
Արցունքներն են կարծես շաղւում...

Պարեկների ողկոյզ-ողկոյզ մազերի մէջ
Մոլորւում է մեղւի նման բզբզացող աշնան քամին
Կամ պլլւում նայողների վիզ ու լանջին՝ չխայթելով.
– Քամին զանայ,
Ծոցըդ բանայ...
Հարս ու աղջիկ, ջահել կանայք
Դեռ չեմուչում, նազ են անում
Ու չեն մտնում պարաշրջան.
– Ե՛կ, ջանեջան...
Յետոյ արդէն չեն դիմանում
Ոսկորների ու լօդերի տանջող ցաւին,
Ու հնչում է մի ձևացո՜ղ,
Թէ՞ ամաչկոտ թուլ-թուլ ծիծաղ:
Իսկ երբ տեղից մէկը պոկւում
Ու թռչում է պարաշրջան,
– Ա՜յ ջանէջան...
Միւսներն էլ՝
Լորերի պէս քլթիկ-մլթիկ՝
Հետևում են ողջ երամով:

Եւ արևի համ ունեցող,
Չորեքդիմաց ծամ ունեցող,
Մէջքակոտոր ծնկածալիկ,
Ծոցւոր,
Բոցւոր,
Խնկածաղիկ,
Խունջիկ-մունջիկ
Հարս ու աղջիկ՝
Սիրոյ հրշէջ-սիրոյ հրձիգ՝
Տասի համար անգութ դահիճ,
Մէկի համար խոնարհ ծառայ, –
Ճակատներին բոլոր «շահի»
Ու մէջքներին ոսկէ քամար,
Արեգակից շատ աւելի
Կարմրատակած իրենց շողից, –
Շաղ են գալիս ծլընգոցով,
Յետոյ շարժւում իրար կողքի՝
Ինչպէս անտես թելի վրայ
Հազարերանգ հուլունքի ծոր:

Պարաշրջանն է լայնանում,
Եւ փոխեփոխ՝
Հանգոյց-հանգոյց, օղակ-օղակ՝
Երգ են կապում աղջիկ-տղայ:
– Ի՞նչ ես կտոր-կտոր գալիս,
Ականջ արա, բան եմ ասում, –
Պարագլխի ձայնն է հոսում:
Խումբը խլում ու ձգում է,
-Ա՜յ եարէ ջան:
– Երբ խօսելու տեղն է գալիս,
Խոսկան տղի թութակ լեզուն... –
Մի աղջիկ է շուտ սկսում:
Օգնութիւն է խումբը տալիս,
-Ա՜խ մարէ ջան...
– ...Խօսկան տղի թութակ լեզուն
Սէրից էրւած խաղ է ասում, –
Տղան նրա խօսքն է կիսում:
– ...Չէ՝, բերնի մէջ լեզուն ասես
Կոտրւում է բանալու պէս, –
Ծամկտրածն է տղին կիզում:
Խումբը՝
-Հա՜-հա՜, հէ՛-հէ՛, հա՜-հա՜, –
Քրքջում է:
Ու թռչում է:
Իսկ ջահելը թէպէտ դաղւում,
Բայց և ուշքըն է գլխին ժողւում,
Ու երբ նորից հերթն է գալիս,
Պատասխան է մի կերպ տալիս.

– Էրւած սրտով եկել եմ ուխտ,
Որ պաղ սրտիդ անեմ մէկ թուղթ...

– Սեղան պաչեմ մէկ-մէկ ու ջուխտ,
Որ չբռնի ինձ գիր ու թուղթ...

– Օրոր-շորոր ով քեզ տեսաւ՝
Հաց ու ջրից կկտրվի...

– Հերի՜ք փչես, ա՛յ շան փեսայ,
Դալար շի՜վ եմ՝ չե՛մ կոտրւի...

– ... Հաց ու ջրից կկտրւի,
Կգայ ձեր տուն՝ դառնայ մշակ...

– ... Դալար շի՜վ եմ չե՛մ կոտրւի,
Սուտ խոսելն ես շինել փեշակ...

Խումբը նորից է խառնըւում
Իր գոչերով
Ու կոչերով.
– Դէ, թը՜ռթըռի,
Հոպտատըմբա՛:
Եւ դհոլչին ու զուռնաչին
Նւագում են թունդ Թռնոց-ին:

Եղանակը ծալծլւում է
Դարսւում իրար՝ ալիքի պէս,
Եւ փրփուրը կայտառութեան
Պղպջում է ջահելների գժւած սրտում:
Նոյնիսկ պարին չմասնակցող
Նախանձ կանանց բերանի մէջ
Սև ծամոնը՝
Օգտւելով հիացմունքի ազդու պահից,
Հանգստանում-շունչ է քաշում՝
Ատամների հետքով կնքւած իրաւունքով:

Սրա վզի «նապոլէոն»-ի,
Նրա մէջքի արծաթ գօտու
Շողքն է ընկնում վանքի պատին
Կամ դհոլչու նեղ ճակատին,
Յետոյ չքւում չաղ զուռնաչու չռւած աչքում:

Կրակ կըտրած կաղ դհոլչին
Հսկայական իր կոպալով
Եղանակը ետ է կծկում.
Ու զուռնաչու թշերն ուռած
Փուքսի նման իջնում են ցած.
Եւ աչքերը, որ խմիչքից ու զոռ տալուց
Լայնացել են ու կարմըրել՝
Գութան քաշող եզան հսկայ աչքերի պէս,
Հիմա նորից
Ստանում են մարդկայինի տեսք ու շնորհք...

Իսկ գաւիթի պարապից դուրս`
Դարձեա՛լ նւազ, պարեր ու տաղ,
Մանրիկ ժպիտ, զնգուն ծիծաղ,
Շիվ տւած սէր,
Ծլած յոյսեր,
Երազների
Լուռ թևածում,
Կարօտներից ծանրած հոգու թեթևացում:

Այստեղ
Հորթուկ զոյգ պատանի
կոխ են բռնել`
Այնտեղ`
Թաքուն`
Մի մատանի
Սիրած տղի ձեռքով դողդոջ
Չափսի գալիս սիրած եարի մատի վրայ
Ու վառում է մատն իր բոցով:

Այստեղ`
Ծերեր, որ մանկացած
Վէգ են խաղում կամ ներկած ձու:

Այնտեղ`
Ջադու պառաւների
Ասէկոսէ ու մերկացում:

Նոր ժամանած ուխտաւորներ
Վանքի ներսում, վանքի առաջ,
Դեռ չզոհւած հորթի տրտինգ,
Ու երինջի վերջին բառաչ,
Դեռ չմորթւած աքլորների
Անժամանակ զիլ ծուղրուծու:

Իսկ այս կողմում`
Լարախաղաց
Ու վազվզող մի ծաղրածու,
Եւ մի քամի, որ չգիտես`
Ծաղրածուին կապկո՞ւմ է, թէ՞ տնազ անում,
Լխիկոնծի-գլխիկոնծի`
Գժուկի պէս թաւալւում է, փոշի հանում,
Յետոյ, յանկարծ, թափ է տալիս կեղտ ու փոշին
Կիրակնօրեայ հագուստներին տղամարդկանց
Կամ ձեռքերն է շուտ մաքրելու սուտ փորձ անում`
Ջահել կանանց ազդրերին քըսմըսելով...

Վանքի շուքն է մէկ երկարում մէկ կարճանում
Ասես կրիայ մի վիթխարի`
Մերթ շոգելով մերթ մրսելով`
Իր գլուխն է սև զրահից դանդաղ հանում
Ու ներս տանում:
Իսկ լեռները`
Նոյնպէս իրենց ստւերներով,
Որ ձգւում են հետզհետէ,
Ասուլիսի թունդ սիրահար կանանց նման
Մօտենում են լուռ, թաթերին,
Նայում պիշ-պիշ...

Եւ մինչ խարոյկ-օջախների
Անբոց շեղջերն են մարմըրում,
Մատղացուի նման զոհւած արեգակի արեամբ բոսոր
Երկնի ամպերն են կարմրում:
Մութն այլևս չի ընկրկում բամբ ձայներից,
Որ մնջում են` չուզենալով,
Կամաց-կամաց:
Եւ լռութիւն մի վիթխարի,
Նախ դողէդող ու կարկամած,
Յետոյ քիչ-քիչ սիրտ առնելով`
Մօտենում է, ծանր թառում
Շշմած վանքին ու ձանձրացած սար ու քարին:

Եւ ոչ մէկը,
Բացի գուցէ մի անմարմին ներողամիտ հրեշտակից,
Եւ ոչ մէկը չի նկատում,
Որ կարճմօրուս մի անծանօթ,
Բերանքսիվայր պառկած կտրին դիմացի տան,
Ողջ ժամանակ աչքը նրանց
Եւ ականջը` եղանակին,
Անափ սրտում` հիսցմունքի ծփան մի ծով,
Սեղմ շրթերին` երանելի շաղւած ժպիտ,
Նրանց երգ ու նւագին է ականջ դնում ինքնամոռաց,
Եւ մատիտը ու թուղթն առած`
Նկարո՞ւմ է,
Թէ՞ գրում է
Ինչ-որ նախշեր ծուռտիկ ու ծուռ`
Նման կարծես այն գրերին,
Որ գրբացն է թուղթ անելիս միշտ գըծմըծում:

Ո՞ր գիւղացու,
Ո՞ր միամիտ աստւածաւախ շինականի մտքով կանցներ,
Թէ հոգևոր
Մի վարդապետ բեղ-մօրուքով
Վանք է եկել` վանք չի մտել
Վանք է եկել, բայց ո՛չ ուխտի,
Ո՛չ քարոզի կամ օրհնութդան,
Այլ հեթանոս ու կռապաշտ:
Դատարկ-մատարկ խաղ լսելու,
Որ կապում են աղջիկ-տղայ,
Լակոտ-լուկոտ:
Մ ե ղ ա յ ք ե զ, տ է՛ ր...
__________________

Աշունն անվերջ խորանում ու խորանում է,
Արագածն ու Մասիսներն են արդէն ձնել:
Մինչ տանիքին արքադն արդեօք չորանո՞ւմ է,
Թէ՞ թացանում շաղոտ-ցօղոտ առաւօտից
Եւ իրիկւայ եղեամաշունչ խոնաւ օդից,
Նոյն այդ պահին նկուղներում ու մառանում
Կախանները սրսըփալով
Սեղմըւում են,
կպչում իրար՝
Իրենց ճխտուն՝ առանց այն էլ նեղ շարանում:

Այնպես հաստ է սերակալում մածունն արդէն,
Որ գդալը պիտի խրես բահի նման,
Բայց իր տեսքով հիմա ամէն մածնաման
Տեսնողի մէջ իսկոյն սարսուռ է հարուցում:
Իսկ զարս-կարագն անգամ հարուստ տան խնոցու
Երեկ` հսկայ դդմի նման,
Այսօր` դառնում հազիվ մի ձու,
Փոքրանում է` անհետանալ շտապելով:

Եւ մանրամաղ ուշ անձրևներ վար թափելով`
Պատրաստւում է երկինքն արդէն
Ձնով նախշել գետինը պաղ:

Բարակում են, դառնում ճապաղ
Ծիծղուն աղբիւր, ցատկան վտակ:
Օրստօրէ` պատերի տակ
Էլ ո՛չ նարդի չխկացընել,
Ո՛չ էլ խաղալ վէգ ու դամա.
Արդէն կարգին ցուրտ է հիմա:

Եւ ներկարար աշնան հետքով
Ինքը ձմեռն է մօտենում
Ինքնավստահ, ծանրաբարոյ
Վարագուրւած երկինքներից
Դանդաղօրէն իջնում է ցած,
Անցնում, գալիս սար ու քարով,
Նստում ծանըր ու պնդանում
Եւ անշտապ մի լրջութեամբ
Զբաղւում է սա էլ արդէն... նկարչութեա՜մբ,
նկարչութեա՛մբ,
Որ մէկ գոյն է լոկ ընդունում:

Երբ արևը ցոյց է տալիս իրեն մէկ-մէկ`
Սակաւ, ինչպէս թոյլ ժպիտը
Հիւանդ դէմքին մի աղքատի,
Սկսում են սառոյց ու ձիւն դառնալ կաթիլ,
Սկսում են, բայց և իսկոյն
Իրենց սխալն իրենք զգում,
Շար են շարւում սրա-նրա տան ճակատին,
Ջրհորդանի շիլ երկաթին,
Եւ – թէ՞ ինչպէս չե՛ս նկատի – ամենուրեք
Ու յատկապէս եկեղեցու բարձր պատից
Կախ է ընկնում սառցի լուլան`
Մէկը մէկից երկար ու լայն`
Երեխեքի ախորժակը բաց անելով:
Կախ է ընկնում և – ըստ տատի –
Ճերմակ Դևի դիտմամբ չռւած մատների պէս
Երեխեքին ահ է տալիս` չանչ հանելով,
Որ փայտ-քարով ցած չգցեն,
Վերցնեն ծծեն,
Թէ չէ` կապոյտ հազ կկպչեն...

Երդիքներն են որ ամէն օր լուսածագին
Թոնիրների ծուխն են անվերջ երկինք փնչում,
Իսկապէս որ կարծես շնչում
Խոր քուն մտած Սև Դևի պէս:

Ու երբ ձմռան անծայրածիր սպիտակին
Մարդիկ իրենց մժեղային սևն են խառնում`
Տաք տներից ելնում են դուրս ու, խևի պէս,
Ո՞ւր են գնում-ո՞ւր են դառնում` չես ըմբռնում,
Եւ իրենց իսկ շունչն է իսկոյն եղեամ դառնում
Իրենց փռչոտ-թաւ բեղերին,
Որ սարեակի թևերի պէս
Մեկնւում են տարբեր կողմեր, -
Հենց ա՛յդ պահին,
Նո՛յն ժամանակ
Սառնամանիքն է ինքնակամ կարգւում հսկիչ,
Ու պահակ են դառնում անվարձ
Ամէն տեսակ պաղ-պաղ հողմեր...

Իսկ աղքատի դատարկ գոմում
Մսրան պատի քարերն ամբողջ
Այնպէս առատ են եղեամում,
Որ աղասէր ու դեռ անփորձ
Հորթ ու երինջ
Եղեամը ջինջ
Մոլորութեամբ կարծելով աղ`
լիզմըզում են ու ի՜նչ, աւա՛ղ,
Լեզուն քաշել են շտապում
Ծանօթացած
Այն սրտփորիկ-կեռակտուց զգացումին,
Որ այդպէս էլ չեն իմանայ,
Թէ կոչւում է հիասթափում...

Տարւայ այս ուշ եղանակին,
Երբ դեռ վաղուց` աշնան տաքին
Հարկաւորը աղել,
Մաղել,
Աւելցուկը հողում թաղել,
Սարքաւորել,
Կարգաւորել,
Կժի ճաքին,
Շորի ծակին
Կիր են դրել ու կարկատան,
Երբ տանիքի ծուռվիզ դէզի
Անգամ տեսքից մարդ է մրսում,
Մինչդեռ այդ նոյն դէզի ներսում,
Ձիւն-սառցի տակ
Այնպէս է տաք,
Ինչպէս մարմինն անթև ճուտի,
Կարծես վաղուց` ամռան մուտին,
Դրսում գերել,
Այստեղ բերել
Ու պահում են ձմռան համար
Մի պատառիկ ջերմին ամառ
Եւ մի բաժին անուշ գարուն`
Ծիածանի գոյներ պահած իր խոտերով,
Իր զմռսւած ծաղիկների ծով հոտերով,
Տարւայ այս ուշ եղանակին,
Երբ կոշտապատ ձեռք ու բազուկ
Հանգստանում փոքրիշատէ
Ու դառնում են մի քիչ նազուկ,
Տարւայ այս ուշ եղանակին,
Երբ բահը թանկ, եղանն անգին,
Լուծը երկար, սամին թզուկ`
Մի անկիւնում,
Իրար գլխի,
Պարապ-սարապ`
Վերևից են նայում հիմա խեղճ թիակին,
Որով անվերջ պէտք է բակի
Ու կտուրի ձիւնը սրբել, –
Տարւայ այս ուշ եղանակին
Էլ գիւղացուն ի՞նչ է մնում,
Թէ ոչ երգե՛լ, պարե՛լ, հարբե՛լ,
Ժամանակն է սուրբ պսակի,
Մէկ-տասնըմէկ հարսանիքի...
__________________

Արդար լոյսը դեռ նոր բացւած`
Թագւորահօր տան տանիքին
Զուռնան զլում է Ս ա հ ա ր ի
Եւ հեռաւոր ու թաղական,
Ազգ-ազգական,
Գիւղ-գեղովի
Հաւաքւում են կամաց-կամաց
Ուրախութեան մի ժողովի,
Որին թող որ աստծու կամքով
Արժանանայ ամէն օջախ:

Ու զուռնայի փողն է դառնում
Թէ` աջ ու ձախ,
Թէ` վար ու վեր,
Մարդիկ օղուն գինին խառնում
Ու մոռացած դարդ ու ցաւեր
Հանձնւում են ուրախութեան:

Ե՛ւըս մի փարչ չափից աւել,
Ե՛վըս մի գաւ թունդից ըմպում`
Ու սիրտն ի սէր անկախութեան
Գլխի դէմ է ապստամբում:
Իբրև ազդու քաջալերանք`
Գոռ դհոլն է անվերջ դմբում,
Ու կորչում է, ամէն վարանք.
Պար են մտնում արդէն նրանք`
Մինչև մի պապ կամ մի նանի,
Մոլութիւնից նրանց հանի,
- Տո՛, կսպասե՜ն հարսի հէրանք...

Եւ աղմուկով, ուրախ-զւարթ աղաղակով,
Գլուխները նւագից ու խմիչքից տաք,
Իրար խառնած խօսքեր քնքուշ ու բիրտ կատակ`
Թագւորահօր տան լի բակով,
Կալատակով,
Հոծ ամբոխը հարսնահիւրի
Գիւղամիջով հեղեղում է խնամոնց տուն:՜

Դհոլ-զուռնի խենթ նւագն է անվերջ թնդում,
Եւ դհոլչու ու զուռնաչու առջևն ընկած
Կրակ կտրած երիտասարդ մի թխադեմ`
Թագաւորի սրտամօտիկ մակարներից
Լող է տալիս գետնի վրայ՝ զոյգ ոտներով,
Մինչ ձեռները օդի մէջ են թիավարում:
Մերթ պպըզում,
Ասել յոգնած էլ չպիտի տեղից ելնի,
Վեր է ոստնում մի պահ յետոյ
Եւ մի ոտը կեռած օդում`
Տնկւում է նա միւսի վրայ,
Ապա արդէն երկու ոտով
Քայլ է անում մանր ու մօտիկ,
Վազ է տալիս արագ-արագ,
Վազ է տալիս ոչ թէ առաջ,
Այլ նոյն տեղում դոփդոփելով,
Յետոյ քայլը զգուշօրէն այնպէս փոխում,
Իր ոտները չի կամենում ասես թրջել
Աներևոյթ ջուր ու ցեխում:

Ու մի վայրկեան նայում է դուրս
Ձմեռային արփին քնկոտ,
Ասես զարթնած այդ զուռնայի ձայնից վայրի
Եւ ապակու ինչ որ բեկոր`
Ափսոսանքով ջարդւած մի շիշ կամ աղաման,
Պսպղում է կեղտաջրում`
Ցերեկային ու Երկրային աստղի նման:

Պար է պարում հիմա արդէն
Մի շորորուն զրինգ պառաւ`
Թագաւորի մի մօրաքոյր կամ քեռակին,
Եւ կարծես թէ իւղ են ածում
Ուրախութեան թէժ կրակին.
Ծափ ու ծիծաղ,
Սուր-սուր խօսքեր,
Որ չեն պահում վիրաւորանք...

Ա՜խ, վարդապե՛տ,
Այսպէս սրանք
Երգ ու տաղով,
Պար ու խաղով
Պիտի հասնեն խնամոնց տուն,
Պիտի այնտեղ ուրախ կոնծեն,
Պիտի ուզեն հարսի խոնչեն,
Պիտի պաչեն պառաւներին
Ու յագուրդ տան ծարաւներին
Վառ օղիով, գինին` աւել:
Ա՜խ, վարդապե՛տ, այնտեղ նրանք,
Ըստ ընդունւած սովորոյթի`
Դեռ կսարքեն անմեղ դաւեր.
Կգողանան թմփլիկ հաւեր,
Աքաղաղներ զառ ու գիրուկ,
կթռցընեն ճաշի պնակ,
Կքաշքըշեն իրար ականջ, բեղ ու մօրուք`
Իբրև զւարթ ուրախութեան անմեղ հանաք, -
Ու դեռ կերգե՛ն, կերգե՛ն, կերգե՛ն,
Կայրեն հոգի, սիրտ կմըրկեն...
Էհ, վարդապե՛տ, ո՞վ չգիտի,
Էլ ուր մանց դու չիմանաս,
Որ հարսնահօր տնից պիտի
Դուրս գան սրանք ուրախ-խնդուն,
Ճափայ ընկնեն դէպի ժամտուն, -
Ոմանք`
Արդէն ետևառաջ «ութ գծելով»,
Ոմանք`
Կանանց կռնակներին պագշոտօրէն աչք գցելով, -
Պիտի գնան գիւղի ժամտուն,
Լսեն փոշոտ-մաշւած խօսքեր գրաբարի`
Հասկանալով իմաստը լոկ երկու բառի.
– Տէ՞ր ես,որդեա՛կ...

Հազա՜ր անգամ տեսած մի ծես,
Սուրբ է թէպէտ,
Բայց, վարդապե՛տ,
Նոյնքան ծանօթ ու տաղտկալի,
Վառւող մոմեր ու խնկի ծուխ,
Որոնց հոտից յաճախ կարծես
Մարդու քիթ է խտուտ գալիս,
Ուխտ պահանջող-երդում կնքող Աւետարան,
Որ մագաղաթ իր շուրթերն է իրար տալիս,
Բախտաւորին օրհնանք դառնում,
Իսկ դժբախտին` ցմահ դարան...

Հարսանեկան բազմութիւնը տաք ալիքով
Հիմա արդէն, տե՛ս, յորդում է գաւթից ժամի`
Ճանապարհին կանգ առնելով դռների քով
Սեղան հանած մօտ ու հեռու բարեկամի:

Կարկտում է ամբողջ թափով,
Կարկտում է կոպալը, տե՛ս,
Եւ հաւքերի երամի պէս
Թռչկոտում են թղթէ փողեր:
Զուռնան գծում մանրիկ օղեր
Ու ճարմանդով ելևէջի
Կապ է գցում, իրար հինում`
Եղանակից շղթայ շինում...
Եւ ընկնելով
Յանկարծակի բարիացած քամու վիզը`
Քայլ է անում նաև խեղդւած-կոնդւած ձիւնը:՛

Տեղ են հասնում:
Կրակւում են հրացաններ`
Դէպի երկինք,
Որ կէս մի ժամ
Ազատւել է մութ ամպերի ձեռքից դաժան:
Կրակւում են հրացաններ,
Եւ այդ անմեղ-անչարամիտ մահափորձից
Մեծահոգի երկինքն անքէն
Ո՛չ դատի է տալիս նրանց,
Ո՛չ էլ նոյնիսկ պահում վրէժ
Այլ ժպտում է կապո՜յտ-կապո՜յտ
Ու ծիծաղում մեծավարի`
կրակոցը կարծես նրան
Պատճառել է միայն խտուտ:

Հարսանքատուն մըտցնելիս
Թագաւորի ու թագուհու գլխին
Վերից
Ցած է տեղում չամիչ-փշատ,
Նողուլ-նաբաթ,
Չիր ու չոր թութ
Կարկտախառն յորդ անձրևի խշխշոցով,
Եւ սերկևիլ, տանձ ու խնձոր`
Զատկին ներկած ձւերի պէս գունակ-գունակ:

Դռան շեմին
Թագաւորի ու թագուհու ոտքերի տակ
Փշրւում է բոլոր ափսէ մի սպիտակ,
Ինչպէս լուսնի երկւորեակը`
Խաղաղ լճում ներկւած քարից,
Որ ցաւ ու չոռ, անբախտութիւն հետը տանի...
Դէ, վարդապե՛տ, հիմա նրանք
Բաժակների չրխկոցին
Պիտի խառնեն հարսանեկան
Քեզ սիրելի ու դուրեկան
Փունջ-փունջ երգերը Ծաղկոցի.
Քիչը` ծանօթ,
Շատը` նոր գիւտ,
Եւ բոլորը` ուշագրաւ:
Եւ իսկապէս հարսանքատան
Ծխոտ-մրոտ օճորքի տակ
Անկրկնելի եղանակով
Գովերգւում է թագաւորի մահուդ չուխան
Գուլպան պուտ-պուտ,
Քիրման գօտին,
Շապիկը շալ,
Ձին հրեղէն`
Ինքն էլ վրէն.
– Աստծո՜ւ բարին
Մեր թագւորին,
Մեր թագւորին`թագն ի գլուխ:

Իսկ բքաշունչ ձմռան քամին
Չարանում է իր մտքի մէջ ու կատաղում,
Ինչ է թէ, տե՛ս,
Հարսանքատան դուռն են ահա իր դէմ փակել,
Ու րոպէն մէկ սկսում է դուռը թակել
Կամ աւլելով ձեան շեղջերը տանիքներից`
Բաց երդիքից ներս է մաղում,
Բուռ-բուռ շաղում`
Կարծես դիտմամբ ուտելիքն է անվերջ աղում,
Որ ամէն ինչ... չուտւելու չափ աղի լինի:

Օճորքի տակ հարսանքատան
Երգում են դեռ Գովքը փեսին:
Այնուհետև – այդպէ՛ս – արդէն երգ են դառնում
Ու թագուհու բոյրին իրենց հոտն են խառնում
Ճերմակ շուշան, ոսկէ ծաղիկ
Եւ վարդենիս,
Որոնց նման.
- Անուշ բուրէր քո թագուհին:

Կոշտ կոպալն ու վայրի զուռնան`
Քնքուշ երգից ամաչելով`
Ետ են քաշւել ու տեղ տւել,
Որ կարկաչեն դափ ու դուդուկ.
– Պնդուկի ծառ կապէր պնդուկ,
Էնոր նման պտկէք և դուք:

Բարեբանող երգը հիմա
Օրօրւում է,
Շորորւում է
Այգու նման մի պտղաբեր.
– Խաղողի ուռ կոչակ կապեր,
Պտղէք դուք էլ էնոր նման:

Ու երգողի ձայնը ծորուն
Երգի ծայրը ետ ոլորում,
Աւարտում է` հանգոյց տալով...
Ու տեսնում են դէմքերն իրենց
Օղի-գինով մի բաժակում,
Եւ կոնծելով նոյն պահին հենց`
Աւերում են դէմքերն իրենց
Ու հետևից շուտ ճաշակում
Կէս թաս շորւա,
Մի ֆոնտ գէր միս,
Եւ այնպիսի ախորժակով,
Խեղճերն ասես սրբի նման
Պաս են պահել մի ողջ ամիս:
__________________