— Այդ դեպքում, — ասում է հայրը, — ձեռներիդ մեջ մեկ–մեկ խուրձ ասեղ բռնիր. ով որ կհամարձակվի քեզ նայել, ասեղներով ծակիր աչքերը։

Արևն ընդունում է այդ առաջարկությունը և այդ օրից սկսած հոր կամքը կատարում։

Արևն ու լուսինը քույր-եղբայր են. արևը եղբայրն է, լուսինը՝ քույրը։ Առաջներում քույրը եղբոր հետ է գալիս-գնալիս եղել, բայց որովհետև շատ գեղեցիկ է եղել, չար աչք է դիպել նրան, և նա հիվանդացել է ծաղիկ հիվանդությամբ։ Այդ դեպքից հետո լուսինը խնդրում է եղբորը՝ ծակել այն մարդու աչքերը, ով իրեն կնայի, որպեսզի իրեն այլևս չար աչք չդիպչի և իր հիվանդության վրեժը լուծվի։

---------------------

* Արևի և լուսնի մասին եղել են տարբեր պատկերացումներ, մի դեպքում արևը տղա է, լուսինը՝ աղջիկ, որոնք կամ թագավոր ու թագուհի են, կամ էլ սիրահար զույգ։ Իսկ մեծ մասամբ նրանք քույր ու եղբայր են, ընդ որում, արևը քույրն է, լուսինը՝ եղբայրը։
[էջ 17]

Արևի և լուսնի մայրը ապրում է երկնքում՝ աստղատանը։ Մի անգամ գիշերը, երբ մայրը խմոր է շաղախում, արևն ու լուսինը կռվում են։ Արև քույրն ասում է.

— Ես գիշերով դուրս չեմ ելնի։ Լուսին եղրայրն էլ ասում է.

— Ես ցերեկը դուրս կգամ։

Շատ որ կռվում են, մայրը վեր է կենում տեղից, խմորոտ ձեռքով ուժեղ ապտակ է հասցնում լուսնի երեսին, գիշերով նրան տանից հանում, գցում դուրս։ Այդ օրվանից մինչև հիմա լուսինը գիշերն է դուրս գալիս, արևը՝ ցերեկը։

Մի անգամ մայրը արևին ու լուսնին ասում է.

— Գնացեք աղբյուրից ջուր բերեք, ծարավ եմ, ով շուտ բերի, նրան կօրհնեմ։

Քույր ու եղբայր վեր են կենում, գնում ջրի։ Լուսինը քրոջից առաջ է անցնում և կուժը դնում աղբյուրի խողովակի տակ, որ ջուր լցվի։ Արևը եղբորից թաքուն ծակում է նրա կժի տակը։ Վերադարձին լուսնի կժից ջուրը հոսում, թափվում է, կուժը մնում է դատարկ։ Իսկ արևը կուժը լիք լցնում է ջրով, բերում, տալիս է մորը, ստանում նրա օրհնությունը։

Մի անգամ արևն ու լուսինը գնում են գետը, լողանում։ Լուսին եղբայրը մի քիչ լողանալուց հետո շուտ դուրս է գալիս ջրից, սպասում, որ երբ քույրը ելնի ջրից, տեսնի նրա մերկությունը։ Արևը կռահելով եղբոր դիտավորությունը, ամոթից երկինք է բարձրանում։ Լուսինն էլ անմիջապես նրա հետևից բարձրանում է երկինք, հետապնդում քրոջը, բայց մինչև օրս էլ հետապնդում է նրան և չի կարողանում հասնել։ Դրա համար էլ արևը իր սուր ասեղներով ծակծկում է թե լուսնի և թե բոլոր նրանց աչքերը, ովքեր փորձում են նայել իրեն։

Արևը թագավոր է, լուսինը՝ թագուհի։ Լուսինը շրջագայության է դուրս գալիս այն ժամանակ, երբ արար աշխարհը քնած է լինում, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա իրեն տեսնել։ Նա զբոսանքի է դուրս գալիս՝ շրջապատված աստղերով, որոնք իր կույս ընկերուհիներն ու նաժիշտներն են։ Լուսին թագուհին ծով բարիքներ է սփռում աշխարհի բոլոր արարածներին, մեկ-մեկ էլ ամոթխածությունից իր դեմքը ծածկում է ամպի քողով։

Արևն ու լուսինը ջահել սիրահարներ են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա։ Երբ նրանք հանդիպում են իրար, լուսինը սիրուց խելքը թռցնում է, խավարում։ Լուսնի վզից արյունոտ տիկ կա կախված, նա երբեմն այդ տիկը գցում է արևի վիզը, որից արևը խավարում է։
ԼՈՒՍԻՆ
Լուսինը մի անհամբեր երեխա է եղել։ Մի օր, երբ մայրը խմոր է շաղախում, լալով գալիս է, մորից հաց է ուզում։ Մայրը զայրացած՝ խմորոտ ձեռով ապտակում է լուսնին, անիծում, որ նա երբեք չկշտանա։ Ապտակից լուսինը թռչում է երկինք, դեմքին՝ խմորի կտորներ։ Երբ լուսինը կուշտ է լինում, պայծառ փայլում է երկնքում, երբ քաղցում է՝ խավարում։՛

ԱՍՏՂԵՐ
Աստղերը երկնքի կանթեղներն են, որոնք իբրև ջահեր առանց պարանի կախված են բարձր ու լայն, անսյուն ու անգերան կառուցված երկնային տաճարում և առանց ձեթի լույս են տալիս։ Աստղերը լինում են չար և բարի։ Ամեն մարդ ծնվում, աշխարհ է գալիս մի աստղի տակ. որի տակ կանգնում է մարդը ծնվելիս՝ իր բախտն է։ Եթե նրա աստղը բարի է, նա բախտավոր է, եթե չար է՝ դժբախտ։

Ծիր-կաթին աստղաբույլը կոչվում է նաև Հարդագողի կամ Դարմանագողի ճանապարհ։ Մի խիստ

[էջ 18]

ձմեռ հայերի նախնի Վահագնը ասորեստանցիների նախնի Բարշամից հարդ է գողանում, և Ծիր կաթինը այդ գողացված հարդի հետքն է։

Մի ժամանակ ուրիշ ցեղի աստված իր մշակներին ուղարկել է մեր երկրի աստծո կալից հարդ գողանալու։ Մեր աստծո հրեշտակները նետ-աղեղով խփել, սպանել են գողերին, որոնց մոտից հարդը թափվել է երկնքի երեսին և այդպես էլ մինչև այժմ մնացել։

Գարունը բացվելիս՝ մի խեդճ կնոջ դարմանը պակասում է, անասունները մնում են քաղցած։ Շատ է դեսուդեն ընկնում, բայց ոչ մեկը նրան դարման չի տալիս։ Ճարը որ կտրվում է, ելնում գնում է իր քավորի մարագը, փեշը դարմանով լցնում։ Վերադարձին քամին խփում է, փեշի դարմանը թափում գետին։
Այս անամոթ արարքը տեսնում է աստված, երկնքի երեսին ցուցադրում է այդ գողության նշանը, որպեսզի աշխարհը տեսնի սանամոր գողությունը։

Սանամայրը շատ աղքատ է լինում, ամեն անգամ ստիպված իր քավորի հարդանոցից գոգնոցով հարդ է գողանում։ Մի անգամ էլ, երբ քավորը նկատում է այդ, սանամայրն ամոթից երկինք է բարձրանում, հետևից թափելով հարդը։ Մինչև այժմ էլ երկնքի վրա երևում է թափած հարդի հետքը, որ կոչվում է նաև Սանամոր երթ։

Մի ուղտապան 45 ուղտ է ունենում։ Երբ նրա հարդը սպառվում է, գնում հարևաններից 15 ուղտի համար հարդ է գնում, իսկ 30-ի համար՝ հարդը փոխ է վերցնում։ Հաջորդ անգամ, երբ դարձյալ հարդը սպառվում է, անհարմար է զգում նորից փոխ ուզել, ստիպված գողանում է։ Այդ պահին սաստիկ քամի է բարձրանում և ամբողջ հարդը ցրում երկնքով մեկ, որ մինչև հիմա էլ երևում է։

Տան հարսը մարդագայլ1 է լինում։ Մի անգամ նրանց տունը հյուր է գալիս։ Հարսը հյուրի ոտները լվանալիս տեսնում է, որ դրանք շատ փափլիկ են։ Հարսի ախորժակը գրգռվում է։ Երբ բոլորը քնում են, հարսը գալիս է, որ հյուրին ուտի։ Հյուրն այդ իսկույն իմանում է, քաշում է դաշույնը և հարվածում հարսի կրծքին։ Կաթն անմիջապես հարսի կրծքից ցայտում է երկինք և իր հետքը մշտապես թողնում երկնքի վրա։ Դրա համար էլ Հարդագողի ճանապարհը կոչվում է նաև Ծիր կաթին (կաթի հետք)։

Ծիր կաթինը երկնքի այն տեղն է, որ պատռվել է ժամանակին, և հեղեղը թափվել երկրի վրա։

Կշիռ համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը աղջիկ, որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խեքեր)։

Մեծ արջի համաստեղությունը կոչվում է նաև Յոթ սանամոր աստղեր։ Ժամանակին յոթ սանամայր են եղել, ունեցել են մի քավոր։ Սանամայրերից յուրաքանչյուրը մտածել է, թե մյուսը կհոգա քավորի հոգսերը։ Քավորը մնացել է առանց խնամքի և քաղցից մեռել։ Աստված բարկանալով սանամայրերի վրա, նրանց դարձրել է յոթ աստղ։

-------------------------

1 Մարդագայլը առասպելական հավատալիքներով՝ ժամանակավորապես գայլի փոխարկված կին է, օժտված գայլի գիշատիչ հատկություններով։

[էջ 19]

ԱՄՊՐՈՊ, ՈՐՈՏ, ԿԱՅԾԱԿ, ՓԱՅԼԱԿ, ՑՈՂ
Ամպրոպի ժամանակ հայր երկինքն ու մայր երկիրը ծիրանի ծովի միջոցով միանում են իրար, և երեքն էլ բռնվում են երկունքի ցավերով։ Երկունքի պահին ծիրանի ծովում բռնկվում է կարմիր եղեգնը, որի փողից բարձրացող ծխի և բոցերի միջից ծնվում է հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնակերպ աչքերով կայծակի և ամպրոպի պատանի աստվածը՝ Վիշապաքաղ Վահագնը։ Նա ծնվելուն պես վազում է վիշապների դեմ կռվելու։

Ամպրոպի ժամանակ ծովի խորքերից կամ ամայի լեռներից երկինք են բարձրանում վիշապները, որոնք չար ոգիների հետ միասին կամենում են կուլ տալ արեգակին կամ փակել նրա լույս երեսը, որպեսզի մարդիկ նրա լույս երեսը չտեսնեն։ Այդ ժամանակ Գաբրիել հրեշտակը ուրիշ հրեշտակների հետ միասին կռվում է նրանց դեմ, զարկում հրեղեն սրերով և սև ամպերից դուրս քշում նրանց։ Ամպրոպի որոտը այդ կռվի ձայնն է, փայլակը՝ Գաբրիել հրեշտակի սուրն է, կայծակը՝ հրեղեն նետը, իսկ ծիածանը՝ աղեղը։

Վիշապները մազեր ու թևեր ունեն և բոլոր օձերի նման անմահ են, եթե նրանց չսպանեն։ Նրանք շարունակ մեծանում են, և երբ արդեն վիշապը հազար տարեկան է ղառնում, կարող է աշխարհը կուլ տալ։ Դրա համար էլ հրեշտակները երկնքից իջնում են, կապում վիշապին և փոթորկի մեջ նրան վեր են հանում։ Սակայն վիշապը կռվում է հրեշտակների հետ, գալարվում, բերանից հուր թափում, հաճախ էլ ջուր փչում երկրի վրա։ Հրեշտակները նրան հանում են արեգակի մոտ, որի կիզիչ ճառագայթները այրում, մոխիր են ղարձնում վիշապին, և նրա մոխիրը թափվում է երկիր։ Հաճախ վիշապի գալարվող պոչը պոկվում, ընկնում է երկրի վրա կամ էլ հրեշտակները բաց են թողնում վիշապին, և նա երկնքի բարձրությունից ընկնում է մի լեռան վրա, փշուր-փշուր լինում։ Երբ ծերացած վիշապը լեռներից կամ ծովերից երկինք է քաշվում, երկնքի վիշապներն էլ երկիր են իջնում։ Ամպրոպի ժամանակ երևացող ամպի հրեղեն շերտերը վիշապի հրեղեն մարմինն է, կայծակը՝ հրեշտակների գավազանը կամ ճիպոտը, որով հարվածում են վիշապին, որոտը՝ ծեծվող վիշապի գոռոցը։

Վանա ծովի հատակում վիշապի բույն կա, ուր բնակվում է մի ահռելի վիշապ և իր մարմնով բռնել է ամբողջ ծովի հատակը։ Հրեշտակները միշտ կռվում են նրա հետ, խփում նրան, պոչից վիրավորում, որպեսզի նա չմեծանա և ծով ու ցամաք կուլ չտա։

Ամպրոպը երբեմն պատկերացվում է վիթխարի եղջյուրներ ունեցող կովի կերպարանքով, որը երկնային կաթնաղբյուրից ջուր է խմում և արյունագույն ծովի (ծիրանի ծով) միջից գոռում, բառաչում։ Մեկ այլ պատկերացմամբ՝ անձ–

[էջ 20]

րևաբերը Եղիա1 մարգարեն է, որը իր քառաձի կառքով սլանում է ամպերի վրայով, որպեսզի բռնի իր փախչող պարտապանին և հետ վերցնի փոխ տված դրամը։

Կառքի դղրդոցից ամպերը որոտում են, իսկ անիվներից կամ ձիերին հարվածող մտրակից՝ փայլատակում։

Մի կույր մարդ բարկանում է աստծո վրա, որ իրեն զրկել է տեսողությունից։ Նա վերցնում է թթու լավաշը, շպրտում թխպի վրա։ Թուխպը սաստիկ զայրանում է և սկսում է կույրի վրա գոռգոռալ։ Այդ գոռգոռոցից էլ առաջ է գալիս որոտը։

Կայծակը կամ փայլակը կոչվում է նաև Հրաչք, նա հրացայտ աչքերով կին է, անունը՝ Ծովյան կամ Ծովինար, և ապրում է վերին երկնքում։ Նա նստած է հրեղեն ձիու վրա և ձիով խաղում-պարում է ամպերում։ Նրա ձիու և իր աչքերից կրակ է ցայտում, և ոչ ոք չի կարողանում նայել նրա հրեղեն, լուսավոր դեմքին։ Ծովյանը երբեմն երևում է նաև ծպտված՝ տղամարդու կերպարանքով։ Ամպրոպային մութ գիշերներին նա հանկարծ գլուխը հանում է ամպերի տակից, ցած նայում և հենց այդ պահին էլ փայլատակում է, ասում են՝ «Ծովյանը խաղում է»։ Երբ երկնքում երևում է Ծովյանը կամ Ծովինարը և փայլատակում լույսի ու կրակի մեջ, իսկույն սկսում է անձրև տեղալ, և սար ու ձոր ծածկվում է պտղաբերող խոնավությամբ։

Երկրի վրա՝ օվկիանոսում, փայլուն փորով մի մեծ ձուկ կա։ Երբ ձուկն ընկնում է մեջքի վրա, նրա փայլուն փորի շողքից երկինքը սկսում է փայլատակել։

Երբ դրախտում առաջին անգամ վարդը թառամում է, սոխակը սաստիկ տխրում է և սկսում է նվաղելու աստիճան տրտմությամբ դայլայլել։ Լուսինը տեսնելով սոխակի սրտաճմլիկ վիճակը, լուռ արտասվում է։ Լուսնի արտասուքներից էլ առաջ է եկել ցողը։

ԿՐԱԿ ՈՒ ԿԱՅԾԱԿ
Ժամանակին քարերն ու ծառերը մարդկանց նման շարժվել են, խոսել, կերել, խմել։ Սատանան տեսնելով այդ, գալիս է աստծո մոտ, իրավունք խնդրում, որ ինքն էլ մի բան ստեղծի։ Աստված քմծիծաղ տալով ասում է.

— Թե կարող ես՝ ստեղծիր։

Սատանան գնում է քարերի մոտ, տեսնում, որ նրանք ոսկուն են թագավոր դարձրել, ասում է.

— Կայծքարն ավելի զորավոր է և կարող է ոսկուց լավ թագավոր լինել։

Ասածը հաստատելու համար նա մի տան մեջ խոտ, փայտ ու ցան է լցնում, ապա առաջարկում է կայծքարին՝ երկաթին բախվել։ Կայծքարն ու երկաթը բախվում են իրար, կայծեր առաջացնում։ Կայծերն ընկնում են տան մեջ լցրած չոր խոտի վրա, վառվում, կրակ ստեղծում։ Մարդիկ ու քարերը հավաքվում են կրակի շուրջը և նրա միջից հանում խորոված պտուղներ ու կենդանիներ, ուտում։ Շատ են հավանում դրանց համը, սկսում են այդ կրակից տանել իրենց տները, օջախ սարքել, վրան կերակուր եփել։

Աստված զայրանում է սատանայի վրա, որ նա կրակի գաղտնիքը հայտնել է մարդկանց, ասում է.

— Սպասիր, քո պատճառով այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որից սարսափեն մարդիկ։
Եվ նա ստեղծում է աստծո կրակը՝ կայծակը, ուղարկում է երկիր։ Կայծակի հենց առաջին հարվածից զոհվում են տասը մարդ։ Սատանան սարսափահար փախչում է և այլևս աստծո աչքին չի երևում։ Աստված պատժում է քարերին, զրկում նրանց շարժվելու և ուտելու ունակությունից, որովհետև մարդիկ կայծքարի միջոցով էին իմացել կրակի գաղտնիքը։

Աստված նույն կերպ պատժում է նաև ծառերին, որոնք իրենց կամքով վառելիք էին դարձել մարդկանց համար։

-------------------------------

1 Եղիան հին հրեաների մարգարեներից է, որի պատմությունը շարադրված է Աստվածաշնչում։ Նա, ըստ առասպելի, ոչ թե մեռնում է, այլ աստծո հրամանով հրեղեն կառքով ու հրեղեն ձիերով բարձրանում երկինք։ Հետագայում, երբ տարածվում է քրիստոնեական կրոնը, քրիստոնյա շատ ժողովուրդները, այդ թվում նաև հայերը, Աստվածաշնչի ազդեցությամբ Եղիա մարգարեին իր հրեղեն կառքով ու ձիերով նույնացնում են իրենց հին ամպրոպային աստծուն։

[էջ 21]

ՀՈՒՐ ԵՎ ՋՈՒՐ
Կրակն ու ջուրը քույր ու եղբայր են. կրակը քույրն է, ջուրը՝ եղբայրը։ Մի անգամ քույր ու եղբայր վիճում են, թե իրենցից ով է ավելի ուժեղ։ Որոշում են չափել իրենց ուժերը։ Կրակը իր ուժը ցույց տալու համար սկսում է այրել սարերի ամբողջ չոր խոտը։ Եղբայր-ջուրը գալիս է և անմիջապես հանգցնում հրդեհը։ Այդ օրվանից քույր ու եղբայր բաժանվում են իրարից։

Մի անգամ եղբայր-ջուրը իջնում է սարից, քույր կրակն ասում է նրան.

— Արի մի քիչ նստիր, տաքացիր։

Զուրը պատասխանում է.

— Դու էլ մի քիչ ինձնից խմիր, հովացիր։
ԼԵՌՆԵՐ, ԼՃԵՐ, ԳԵՏԵՐ
Հայոց լեռները հաղթանդամ ու հսկա եղբայրներ են եղել։ Ամեն առավոտ վաղ արթնանալիս՝ նրանք սովորություն են ունեցել նախ կապել իրենց գոտիները, հետո միայն բարևել իրար։ Բայց երբ եղբայրները ծերանում են, էլ չեն կարողանում վաղ վեր կենալ։ Մի օր էլ, ուշ արթնանալով, նրանք մոռանում են կապել գոտիները և, հակառակ սովորության, իրար բարևում են առանց գոտիները կապելու։
Աստված տեսնելով այդ, պատժում է եղբայրներին, նրանք քարանում են, դառնում են լեռներ, գոտիները՝ կանաչ դաշտեր, իսկ արցունքները՝ անմահական աղբյուրներ։

Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քույրեր են լինում։ Այնպես է պատահում, որ մի օր նրանք կռվում են, սոսկալի վիճում, մեկն ասում է.

— Ես եմ լավը, քեզանից էլ բարձր։

Մյուսն ասում է.

— Ես քեզանից էլ լավն եմ, քեզանից էլ մեծ ու բարձր։

Վեճի ժամանակ վրա է հասնում Մարութա սարը1, փորձում է քույրերին հաշտեցնել, բայց չի կարողանում։ Նա վրդովված հեռանալով, անիծում է քույրերին, որ նրանք իրարից բաժանվեն և երբեք իրար չհանդիպեն։ Մասիսը դառնում, անիծում է Արագածին, որ ամբողջ տարին վիշտը նրա սրտից դուրս չգա, արցունքներն էլ աչքերից չպակասեն։ Արագածն էլ հետ չի մնում, իր հերթին անիծում է Մասիսին, որ աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանա նրա գագաթը, վրան էլ մատաղ չմորթվի։
Այդպես էլ լինում է. Արագածի կատարին արտասուքից լիճ է գոյանում, իսկ Մասիսի վրա մինչև օրս մարդ չի բարձրացել և մատաղ չի մորթվել։

--------------------------

1 Մարութա սարը գտնվում է Արևմտյան Հայաստանի Սասուն գավառում և եղել է սասունցիների սիրած ու պաշտելի սարը։ Կոչվել է նաև Մարաթուկ կամ Բարձր Մարաթուկ։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես

Զագրոշի լեռները2 եղջյուրներով վիշապ են եղել։ Զագրոշն ուզեցել է ուտել Տավրոսին3 և կռվի է ելել նրա դեմ։ Տավրոսը թեպետ մարմնով փոքր, բայց ավելի ուժեղ լինելով, այնպես է հարվածում Զագրոշի ճակատին, որ նրա եղջյուրները պոկվում, ընկնում են դես ու դեն։ Մի եղջյուրը թռչում ընկնում է Արգեոլից հեռու և ցցվում է գետնի մեջ, որ մինչև այսօր Մասիուս4 է կոչվում։ Մյուս եղջյուրը թռչում, խրվում է Արարատի կողը, որ մինչև այսօր Մասիս է կոչվում։ Զագրոշը շշմած, մեջքը դեմ է տալիս Տավրոսի Առնոս և Արտոս5 եղջյուրներին։ Տավրոսը բարկացած, այնպես ուժեղ է հարվածում Զագրոշի մեջքին ու փորին, որ մի մեծ ձոր է բացում Կոթուրից սկսած մինչև Տիարտխուր։ Այդ ձորով է հոսում Զաբ գետը6, որը Զագրոշի արյունն է։ Տավրոսի հարվածից նոր լեռներ են բարձրանում, իրարից ջրերը բաժանում։ Զագրոշի փորոտիքի աղի ջրերի մի մասը գնում է Վան և կազմում Վանա լիճը։

Այդ օրվանից Զագրոշն իր գլուխը առած քաշվում է մի կողմ, նրա մարմնի մի ծայրը հասնում է Արարատ, իսկ գլուխը՝ Շիրազ7 ու Հնդկաստան։

Դաղստանի լեռն ու Մռավը8 վիճում են իրար հետ։ Դաղստանի լեռն ասում է.

— Դու ինձ մոտ ինչ ես որ. ես քեզանից շատ բարձր եմ։

Մռավն ասում է.

— Ոնց կարող ես դու ինձանից բարձր լինել, երբ իմ դիրքը այնքան վեր է քեզանից։

Դաղստանի լեռն ասում է.

— Ձայնդ կտրի, թե չէ՝ ձեռիս ափսեն կտամ երեսիդ։

Ասում է ու ձեռի ափսեն շպրտում Մռավի վրա։ Ափսեն չի հասնում Մռավի գլխին, այլ ընկնում է մոտիկ մի հարթ տեղ։ Մռավն ասում է.

— Որ դու ինձ վրա ափսե շպրտեցիր, անիծում եմ քեզ՝ թող գլխիդ ձյունը երբեք չհալվի։

Սև ու Կարմիր սարերը9 ժամանակին մարդ են եղել։ Սև սարը եղել է մի բռնակալ, իսկ Կարմիր սարը՝ մուրազաբեր մի աղջիկ։ Բռնակալը ուժով տիրացել է աղջկան և ժողովրդի անեծքով՝ քարացել։ Բայց քանի որ չի կարողացել վայելել աղջկա սերը, Սև սարը մինչև հիմա չի կարողանում նրան մոտենալ։ Դրա համար էլ Սև սարը անզոր կատաղությունից լալիս է և իր վրեժը մարդկանցից հանում։ Ամառվա կեսին հանկարծ մթնում է, բուք ու բորան անում, մարդ ու անասուն խեղդում։

Աղբակում, Բարդուղիմեոս առաքյալի վանքից դեպի արևելք գտնվում է մի քարայր, որը կոչվում է Վիշապի այր։ Այստեղ բնակվել է մի վիշապ, որը կուլ է տվել մոտակայքից անցնող մի աղջկա։ Բարդուղիմեոս առաքյալը երբ տեսնում է այդ, ձիով հարձակվում է վիշապի վրա։ Վիշապը քարայրից դուրս է փախչում և փսխում աղջկան։ Այդ փսխուկը դարձել է սպիտակ քարակույտ, որ փռված է մինչև այժմ քարայրից դեպի հարավ՝ բլրի լանջին։

-------------------------

1 Անդոկը սար է Սասուն գավառում, Հայկական Տավրոսի գագաթներից մեկը։

2 Զագրոշի լեռնաշղթան ընկած է Վանա և Ուրմիա լճերի միջև, Վանա լճից հարավ-արևելք՝ հյուսիսից հարավ ձգվող գծով։ Հյուսիսային ծայրը միանալով Կոտուրի լեռնաշղթային, հասնում է մինչև Մեծ ու Փոքր Մասիսները։

3 Տավրոսի լեռները կամ Հայկական Տավրոսը ընկած է Վանա լճից հարավ՝ երկար գծով, արևմուտքում հասնելով մինչև Ծովք կամ Գյոլջիկ լիճը, արևելքում հասնելով Կորդվաց լեռներին, մոտենալով Զագրոշի լեռնաշղթային։

4 Մասիուսի լեռները գտնվում են Դիարբեքերից հարավ-արևելք։

5 Առնոսը և Արտոսը Հայկական Տավրոսի լեռնագագաթներից են։

6 Զաբ կամ Մեծ Զաբ գետը գտնվում է Հայկական Տավրոսի և Զագրոշի լեռնաշղթայի միջև։

7 Գավառ հարավային Իրանում։

8 Մռավի լեռները Գանձակի լեռների արևելյան մասն են կազմում և հասնում մինչև Թարթառ գետի ստորին հոսանքը։

9 Սև ու Կարմիր սարերը Գեղամա լեռների գագաթներից են։

[էջ 23]

Մթնաձորում1 միշտ թուխպ ու անձրև է լինում։ Ժամանակին մի սիրուն աղջիկ է եղել, երբ ծիծաղել է, չորս կողմը վարդեր ու ծաղիկներ են բացվել, երբ լաց է եղել, անձրև է եկել։ Դևերը հափշտակում են նրան, տանում Մթնաձորի ամենամութ տեղը, ուր ոչ արևի լույս է ընկնում, ոչ էլ կենդանի շունչ։ Աղջիկը գերության մեջ անընղհատ լալիս է, որից էլ Մթնաձորում շարունակ թուխպ ու անձրև է լինում։ Իսկ մեկ-մեկ էլ, երբ քնած ժամանակ երազում ծիծաղում է, Մթնաձորը պարզվում է, լուսանում։

Սև լճի2 ջրի կեսը ժամանակին եկել խմել է քառասուն գլխանի մի վիշապ, հետո պառկել, հանգստացել է, որ մյուս կեսն էլ խմի, ցամաքեցնի լիճը։ Աստծո հրամանով սարերը մոտեցել են իրար, վերցրել են լիճը, բարձրացրել, հասցրել են մինչև երկինք և ազատել վիշապից։ Վիշապն այլևս չի կարողացել վերև բարձրանալ, ջուր խմել, ծարավից ճաքճքել է, տրաքել, ցրիվ եկել։

Սև լճում ապրում է նաև մի գեղեցիկ աղջիկ։ Երբ արև է լինում, նա դուրս է գալիս ջրի երեսը, խաղում ալիքների հետ։ Այս աղջիկը կպչում է լճի մեջ ընկած կենդանիների ոտից, չի թողնում նրանց ջրից դուրս գալ։

Եփրատ գետը կին է՝ խռիվ մազերով, քուրձեր հագած։ Ամեն տարի նա հարյուրավոր մարդիկ է կուլ տալիս։ Երբ գալիս է Վարդավառը, Եփրատը նայում է դիմացի ժայռին ու ասում.

— Վարդևորն եկավ, մեկը չեկավ։

Մեղրագետի3 ակունքի տեղը առաջ թոնիր է եղել։ Մի օր գյուղի քահանայի կինը հաց է թխում։ Գալիս է մի մուրացկան և Քրիստոսի սիրո համար թարմ հաց խնդրում։ Երեցկինը հաց է տալիս, մուրացկանը պանիր էլ է խնդրում։ Պանիր էլ է տալիս։ Մուրացկանը Քրիստոսի սիրո համար համբույր է խնղրում։ Երեցկինը դեմքը մոտեցնում է մուրացկանին, համբույր էլ է տալիս։ Այդ միջոցին քահանան ներս է մտնում, տեսնում կնոջ և մուրացկանի համբուրվելը, խիստ զայրանում է կնոջ վրա։ Կինը արդարանում է, թե մուրացկանը Քրիստոսի սիրո համար հաց խնդրեց՝ տվեցի, պանիր խնդրեց՝ տվեցի, համբույր էլ խնդրեց՝ չկարողացա մերժել։

— Դե որ այդպես է,— ասում է քահանան, — Քրիստոսի սիրո համար քեզ թոնիրը գցիր։

Կինն իսկույն իրեն գցում է բարկ թոնիրը։ Վառ թոնիրն անմիջապես լցվում է մեղրահամ ջրով, գետ է դառնում։ Երեցկինը ձուկ է դառնում, մնում գետի ակունքի մեջ։

------------------------

1 Գտնվում է Հին Գորիսից վերև, սարերի մեջ։

2 Գտնվում է Գորիսից վերև, Իշխլու կոչված սարերի մեջ։

3 Մեղրագետը Արածանի գետի վտակներից մեկն է, սկիզբ է առնում Տարոն աշխարհի (Արևմտյան Հայաստան) Չուխուրի դաշտից։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես

Արագած սարի վրա ևս օձեր են ապրում։ Երկու տարին մեկ Մասիս սարի օձերը մեծ զորք կազմած կռիվ են մղում Արագած սարի օձերի դեմ։

Մշո դաշտի Դաղոնք կոչված լեռան մոտակայքում գտնվող մի մեծ ժայռի մեջ շատ օձեր են բնակվում։ Նրանք ունեն իրենց թագավորն ու թագուհին։ Օձերի թագավորը գլխին ունի արեգակի նման վառվռուն թանկագին քար, իսկ թագուհին՝ բոցագույն մազեր։ Նրանք ունեն իրենց թիկնապահները, զորքը, զորապետները և երբեմն մեծ բանակ կազմած գնում են Դիարբեքիրի հողը, որտեղ նույնպես օձեր են բնակվում՝ իրենց թագավորներով։ Դիարբեքիրի օձերը, սակայն, ենթակա են և հարկ են վճարում Դաղոնքի օձերի թագավորին։ Բայց երբ Դիարբեքիրի օձերը ապստամբում են իրենց տիրակալ Դաղոնքի օձերի թագավորի դեմ, վերջինս մեծ զորքով գնում է Դիարբեքիր, կռվում տեղական օձերի դեմ, շատերին կոտորում և մեծ ավարով ու գերիներով վերադառնում։

Օձեր կան, որոնք տան պահապաններ են, բնակվում են մարդկանց հետ միևնույն տանը և ոչ միայն մարդկանց չեն վնասում, այլև ապահովում են տան բարիքն ու հաջողությունը։

Մի հարուստ գյուղացի շատ արտեր, ջրաղացներ, անասուններ է ունեցել։ Այդ ունեցվածքի և հաջողության պատճառը եղել է մի սև օձ, որ բնակվել է նրա տանը և ազատ շրջել տան բոլոր անկյունները։ Գյուղացին ունեցել է նաև մի փոքրիկ միամորիկ տղա։ Մի անգամ օձն ու երեխան տանը միասին խաղում են։ Տղան բռնում է օձի պոչը և շատ ուժեղ սեղմում։ Օձը ցավից գալարվելով, ինչքան ուզում է պոչն ազատել երեխայի ձեռքից, չի հաջողվում։ Ճարը կտրած խայթում է տղայի թաթիկը։ Տղան բաց է թողնում պոչը, խայթոցից թունավորվում։ Օձը հասկանալով իր խայթոցի ծանր հետևանքը, փախչում, կծկվում է տան մի անկյունում։ Երեխան օձի թույնից տանջվելով, մահանում է։ Գյուղացին որդու մահվան կսկիծից հուսահատ՝ վերցնում է ուրագը, խփում օձին։ Ուրագը դիպչում է օձի պոչին, պոչը կտրում։ Օձը տանից դուրս է փախչում, գյուղից դուրս է գալիս, գնում մոտակա քարքարուտների մեջ բնակվում։ Ժամանակ անց գյուղացու բախտը շուռ է գալիս, անհաջողությունը անհաջողության հետևից է գալիս, աղքատանում է։ Մի օր էլ կնոջ հետ խորհուրդ են անում, թե՝ «Գնանք, մեր օձին տուն հրավիրենք, բերենք, որպեսզի մեր բախտը նորից դառնա»։

Գնում են քարերի մեջ, ձայն տալիս օձին, կանչում։ Օձը պատասխանում է, ասում.

— Գիտեմ, որ իմ գալը թե ձեզ է հաճելի, թե ինձ, բայց դա անկարելի է։ Դուք ինձ նայելիս միշտ պիտի ձեր զավակի մահը հիշեք, ես էլ ձեզ նայելիս՝ իմ կտրած պոչը։ Մենք այլևս իրար հետ հաշտ ու խաղաղ չենք կարող ապրել։

Մարդը կարող է կախարդանքով օձ դառնալ, իսկ երբ կախարդանքը վերացվի, նա նորից դառնում է մարդ։

[էջ 30]

Մի պառավ շատ բարեգութ տղա է ունենում։

Տղան մի քանի անգամ կենդանիներ չարչարող չարաճճի տղաների ձեռից, իր դատած վերջին կոպեկները տալով, ազատում է չարչարված կենդանիներին, փրկում նրանց կյանքը։ Մի օր էլ տուն վերադառնալիս, տեսնում է՝ գյուղի տղաները մի օձ են բռնել, չարչարում։ Մոտենում է, իր դատած փողի մնացորղը տալիս է տղաներին, ազատում օձին, դնում կճուճի մեջ, բերում տուն։ Հաջորդ օրը անտառ փայտի գնալիս, տղան օձին կճուճով տանում է անտառ։ Կեսօրին, երբ պաղ աղբյուրի մոտ նստում է հաց ուտելու, հանում է օձին, իր ձեռով մի պատառ հաց է տալիս նրան։ Օձը հանկարծ դառնում է մի գեղեցիկ տղա և պատմում, որ ինքը թագավորի տղա է, կախարդներն իրեն գողացել են, օձ դարձրել։ Կախարդանքը կվերանար այն դեպքում, եթե մարդ իր ձեռքով հաց տար օձին։ Եվ ահա պառավի տղան միամտաբար լուծել է այդ կախարդանքը և օձին մարդ դարձրել։

Մի թագավոր է լինում, որը զավակ չի ունենում։ Ինչքան բժիշկներ է բերում, ոչ մի օգուտ չեն կարողանում տալ։ Հուսահատությունից իրեն նվիրում է որսորդության։ Մի օր տեսնում է, որ օձը փաթաթվել է իր մանրիկ ձագերին, գուրգուրում է։ Թագավորը հոգու խորքում ախ է քաշում, գանգատվում աստծուն, թե մի՞թե ինքը մի օձի չափ էլ չկա, որ իր զավակներն ունենա։ Ժամանակ անց թագավորին տղա է ծնվում՝ կեսը օձ, կեսը՝ մարդ։ Թագավորը հրամայում է, որ այդ Օձամանուկին տանեն, գցեն քաղաքից դուրս գտնվող հորը։ Այդպես էլ անում են, բայց բժիշկների և իմաստունների խորհրդով շարաթը մեկ մի աղջիկ են տանում գցում հորը, որ Օձամանուկն ուտի, մեծանա։ Հերթը հասնում է խորթ մայր ունեցող մի աղքատ մարդու աղջկա։ Աղջկան երազում խորհուրդ են տալիս իր հետ վերցնել երեք կուժ կաթ, դանակ, փաթաթվել գոմշի կաշվի մեջ և պարանով իջնել հորը։ Օձը, երբ ներքևից կանչի, թե՝ «Դուրս եկ գոմշի կաշվից, քեզ ուտեմ», աղջիկը երեք անգամ պետք է ասի. «Դուրս ելիր այդ օձի շապիկից, որ քեզ կաթով լողացնեմ»։ Օձը դրանից կպատռվի։ Աղջիկը այդ ժամանակ պետք է դանակով կտրի պարանը, իջնի հորի հատակը, դուրս գա գոմշի կաշվից և տղային կաթով լողացնի։

Աղջիկն այդպես էլ անում է, օձը բարկությունից պատռվում է, օձի շապկից դուրս է գալիս մի սիրուն տղա, որին աղջիկը կաթով լողացնում է։ Թագավորը, թագուհին, բոլոր պալատականներն ուրախանում են, աղջկան ու տղային հորից հանում, հարսանիք անում, ամուսնացնում։

Իշխան ձուկ։ Ժամանակին Ճըռան գետից միայն մի տեսակ սև ձուկ էր դուրս գալիս, որը վնասում էր ուտողին։ Այդ կողմերում ապրում էր Իշխան անունով մի մարդ, որը թողել էր իր աշխարհիկ կյանքը, դարձել ճգնավոր։ Իշխանը փայտից ձուկ է շինում, գցում ջուրը։ Ժամանակ անց նույն գետից սկսում է դուրս գալ մի նոր հրաշալի ու համեղ ձուկ, որը ճգնավորի անունով կոչվում է Իշխան։

Կրիան առաջ եղել է գող և շատ վարձ առնող ագահ ջրաղացպան։ Նա մի աղքատ մարդուց անչափ շատ վարձ է վերցնում, որից զայրացած աղքատը անիծում է նրան, ասում.

— Քեզ տեսնեմ էդ կոկոշը (աղուն կամ ալյուր չափելու դդմե աման) գլխիդ ման գալիս։

Աղքատի անեծքն անմիջապես կատարվում է, ջրաղացպանը դառնում է կրիա, գլխին՝ կոտ։

Գորտը առաջ հղի հարս է եղել։ Սկեսրայրը նկատում է, որ հարսն առանց մեկից քաշվելու, վերցնում ուտում է սրտի ուզածը։ Նա բարկանում է հարսի վրա, թքում երեսին։ Խեղճ հարսը ամոթից իսկույն գորտ է դառնում, մտնում ջուրը։
ԹՌՉՈՒՆՆԵՐ
Բուն առաջ ծույլ ու անպետք մարդ է եղել և չի կարողացել անգամ իրեն շոր ճարել։ Մոտիկ մարդիկ մի օր նրան շոր են տալիս և հետները եկեղեցի տանում։ Հանկարծ նրանք հարձակվում են ծույլի վրա, հետ վերցնում տված հագուստները և մերկ վիճակով թողնում բազմության մեջ։ Ծույլին օգնության են հասնում երկնքի թռչունները։ Ամեն մեկը մի-մի փետուր է տալիս նրան, ծածկում մերկությունը, դարձնում բու, թռցնում, տանում իրենց հետ։ Սակայն բուն ապերախտ է գտնվում թռչունների նկատմամբ, նա ամեն գիշեր ուտում է նրանցից մեկին։ Թռչունները որոշում են՝ նրան տեսնելուն պես, պատժել։ Դրա համար էլ բուն փախչում է լույսից, ցերեկները թաքնվում, գիշերներն է միայն դուրս գալիս։

[էջ 31]

Մի պառավ եկեղեցուց տուն գալիս, իր Պողոս անունով մինուճար որդուն մեռած է գտնում։ Ծանր վշտից սկսում է ողբալ, ձեռները գլխին խփել և աստծուն խնդրել, որ իրեն թռչուն դարձնի։ Պառավը բու է դառնում և այդ օրվանից ոչ հանգիստ ունի, ոչ քուն, գիշերները շարունակ աղիողորմ կանչում է որդուն՝ Պողոս, Պողոս...

Քույր ու եղբայր մի խորթ մայր են ունենում։ Ամեն օր իրենց եզը տանում են արածեցնելու։ Մի օր խոսքով են ընկնում, եզը կորցնում։ Շատ են փնտրում, չեն գտնում, վերադառնում են տուն, խորթ մորը պատմում եղածի մասին։ Մայրը զայրանում, անիծում է նրանց, տանից դուրս անում, պատվիրում, որ առանց եզի չվերադառնան։ Երկար ու զուր որոնումներից հետո քույր ու եղբայր հուսահատված դիմում են աստծուն, թևեր խնդրում։ Աստված խղճում է նրանց, թևեր է տալիս, դարձնում բու։ Մինչև հիմա էլ խեղճ քույր ու եղրայրը փնտրում են իրենց կորած եզը, ձայն տալիս իրար, հարցնում.

— Սհա՜կ...

— Հ՜եյ...

— Գտա՞ր...

— Չէ՜...
Տատրակը ժամանակին աղջիկ է եղել։ Մի անգամ հայրը քաղաքից նրա համար շորացու կտոր է րերում, աղջիկը չի հավանում և շոր չի կարում։ Հայրը բարկանում է, անիծում, ասում.

— Որ իմ բերած կտորը չես հավանում, գնա, թող աստված քեզ բմբուլից շորեր տա։ Աստծո հրամանով աղջիկն իսկույն տատրակ է դառնում, թռչում և շարունակ կրկնում.

— Գուքը կու-գու, ամին էկել ա,
Գուքը կու-գու, ինչ բերել ա.
Գուքը կու-գու, թոփով շիլա.
Գուքը կու-գու, էրեսն ի՞նչ ա.
Գուքը կու-գու, ես ուզում չեմ։

Կաքավը սկզրում հարս է եղել։ Մի օր խմոր անելիս, սկեսուրը բարկանում է վրան, թե ինչու է խմորը պինդ հունցել։ Հարսը հակառակում է սկեսուրին, պնդելով, թե խմորը կակուղ է։ Սկեսուրը զայրացած՝ անիծում է հարսին։ Հարսն անմիջապես կաքավ է դառնում և մինչև այսօր էլ հակառակում սկեսրոջը, անդադար կրկնում է. «Կակուղ ա, կակուղ ա»։

Խռպոտ ձայն ունեցող թռչունները նախանձում են կաքավներին, գնում են արծվին բողոքում, որ կաքավներն անբան ու անգործ օրնիբուն երգում են և իրենց հանգիստը խանգարում։ Արծիվը, որ ինքն էլ երգ չէր սիրում, հրամայում է կաքավներին այլևս չերգել։ Կաքավները հնազանդվում են և մնում լուռ ու մունջ։ Ժամանակ անց արծիվը զղջում է իր արարքի համար, կաքավներին թույլ է տալիս երգել։ Բայց նրանք այլևս երգել չեն կարողանում, միայն «կըղ-կըղա» են ասում։

Կռապաշտ Սուրեն իշխանի որդին, հոր կամքին հակառակ, քրիստոնեություն է ընդունում և հոր հալածանքներից թաքնվում։ Սուրեն իշխանը, երբ ելնում է որդուն փնտրելու, կաքավները մատնում են նրա տեղը։ Սուրենը գտնում է որդուն, սպանում։ Կաքավները իրենց կտուցներն ու ոտները թաթախում են նահատակված որդու արյան մեջ, և այդ օրվանից նրանք դառնում են կարմրակտուց, կարմրաոտիկ։ Ժամանակ անց նրանք զղջում են իրենց արարքի համար։ Եվ երբ Գրիգոր Լուսավորիչը գալիս է, նահատակված տղայի տեղը վանք շինում, կաքավները գալիս են Լուսավորչից ներում խնդրում։ Գրիգոր Լուսավորիչը թեպետ նրանց ներում է շնորհում, բայց արյան հետքը մնում է կտուցներին։ Դրա համար էլ նրանք ամրողջ օրը իրենց կտուցները քսում են հողին ու քարին, որպեսզի վրայի արյան հետքերը ջնջեն։ Բայց արյան հետքը միշտ մնում է նրանց կտուցներին, որպեսզի միշտ հիշեն իրենց կատարած սխալը։

Ծիծեռնակը ճարտար ու քաղցրախոս երեխա է եղել։ Խորթ մայրը սաստիկ ատել է նրան։ Մի անգամ մայրը սուտ հիվանդ է ձևանում և ամուսնուց պահանջում, որ կտրի երեխայի ճկույթը, տա իրեն ուտի, որպեսզի ինքն առողջանա։ Ամուսինը ստիպված կատարում է չար կնոջ կամքը։ Երբ կտրում է

[էջ 32]

տղայի ճկույթը, տղան մեռնում է։ Իսկ երբ կտրած ճկույթը տալիս է կնոջը, որ ուտի, ճկույթը հանկարծ ծիծեռնակ է դառնում, թոչում ու երգում.

Ծիծեռն եմ, հա, ծիծեռն եմ,
Հորը մորթած ծիծեռն եմ,
Մորը կերած ծիծեռն եմ.
Թռել, ծիծեռնակ եմ դառել։

Մի անգամ խայթող սողունները հավաքվում են խորհրդի՝ որոշելու համար, թե որ կենդանու արյունն է ամենից քաղցր։ Շատ վիճելուց հետո տեսնում են, որ համաձայնության չեն գալիս, մոծակին են կանչում։ Մոծակին պատվիրում են գնալ, բոլոր կենդանիների արյունը համտես անել և գալ, իրենց հայտնել։ Մոծակը գնում, խայթում է բոլոր կենդանիներին և գտնում, որ ամենաքաղցրը մարդու արյունն է։ Երբ մոծակը վերադառնում է սողուններին հայտնելու իր եզրակացությունը, ծիծեռնակը հարձակվում է նրա վրա, սպանում։

Արագիլներն իրենց երկրում մարդ են, մարդկային կերպարանք ունեն։ Չվելու ժամանակ նրանք գալիս են գետափ, լողանում ջրերում, հագնում են թռչունի փետուրներ և ճանապարհ ընկնում մեր երկիրը։ Վերադարձի ժամանակ նրանք հավաքվում են մի բարձր սարի վրա, մատաղ անում, լողանում գետում, նորից մարդ դառնում ու գնում են իրենց երկիրը։ Արագիլն ամեն տարի խեղդում է իր ձագերից մեկին աստծուն մատաղ անելու համար։

Մի կին լվացվելիս ապարանջանը մոռանում, թողնում է աղբյուրի մոտ։ Հետո հիշելով՝ վերադառնում է ապարանջանը վերցնելու, տեսնում է՝ չկա։ Ընկնում է երկրից երկիր ապարանջանը փնտրելու։ Մի տեղ հանդիպում է վար անող մի գյուղացու։ Սա մտերմաբար խոսում է կնոջ հետ, տալիս նրա անունը։ Կինը զարմանում է։ Պարզվում է, որ վար անող գյուղացին կնոջ բակի ծառին բույն դրած արագիլն է, որ հասնելով իրենց երկիրը, նորից հողագործ է դարձել։

— Մի փնտրիր ապարանջանդ, — ասում է գյուղացին, — ես եմ վերցրել, որ ուրիշները չգողանային, թաքցրել եմ բնիս տակ, հանգիստ կաց։

Երբ գարունը սկսում է բացվել, արագիլների երկրի հողագործները գալիս են գետափ, լողանում, թևեր հագնում, ապարանջանի տեր կնոջն էլ մի զույգ թևեր պարգևում, բոլորն էլ դառնում են արագիլներ, երամ կազմած վերադառնում են մեր երկիրը։

Կռունկ սպանելը մեծ մեղք է։ Երբ մարդ հրացան առնի ձեռը և նշան բռնի կռունկին, կռունկն իսկույն դառնում է գեղանի հարս՝ ծծկեր երեխան կրծքին։

Հոպոպը գեղեցիկ աղջիկ է եղել՝ սիրահարված մի կտրիճ երիտասարդի։ Ծնողները, հակառակ աղջկա կամքին, նրան ամուսնացնում են ուրիշի հետ։ Հարսնաբաղնիքի ժամանակ աղջիկը հիշում է իր սիրածին և կարոտով ինքն իրեն ասում. «Ախ, երանի թոչուն լինեի, սար ու ձոր ընկնեի, սիրածիս գտնեի»: Աստված անմիջապես կատարում է նրա բաղձանքը։ Աղջիկը դառնում է թոչուն՝ սանրը գլխին, և բաղնիքից դուրս թոչում։ Մինչև հիմա էլ նա հառաչելով թռչում է սար ու ձոր, փնտրում սիրածին, կանչում «Իպի՛պ... կուկո՛ւ...» ։

Հարսը խմոր հունցելիս գործը կիսատ է թողնում, սկսում մազերը սանրել։ Հանկարծ ներս է մտնում կեսուրը, տեսնում հարսը գործը թողած, մազերն է սանրում, ասում է.

— Հո, պո, պո, պո, էդ ինչ ես անում։

Հարսը ամոթից ու վախից դառնում է հոպոպ՝ սանրը գլխին, տանից դուրս թռչում։ Մինչև հիմա էլ նա կրկնում է սկեսրոջ խոսքերը՝ «Հո, պո, պո, պո»։

Սհակ թոչուն։ Երկու որբեր են լինում՝ քույր ու եղբայր, եղբոր անունը Սահակ է լինում։ Մի երեկո Սահակը քրոջ մազերն է սանրում, հանկարծ նրան հափշտակում, տանում են։ Քույրը եղբոր կսկիծից խնդրում է աստծուն՝ իրեն հավքի թևեր տալ, որ գնա, եղբորը գտնի։ Աստված անմիջապես կատարում է

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես

Կկուն հարս է եղել։ Մի օր ծառից ճոճք է կապում, երեխային դնում մեջը, գնում քաղհան անելու։ Երբ քաղհանից վերադառնում է, երեխային ճոճում չի գտնում։ Ցավից ու սկեսրոջ վախից թռչուն է դառնում, «կո՛ւ-կո՛ւ» կանչելով, փնտրում երեխային։

Խորթ մայրը տղային ու աղջկան ուղարկում է անտառ փայտ բերելու։ Անտառում սև օձը խայթում է եղբորը, սպանում։ Քույրը շատ է ողբում եղբոր դիակի վրա, հետո ինքն իրեն ասում. «Եղբորիցս հետո ի՞նչ պիտի անեմ, ավելի լավ է կկու դառնամ, ընկնեմ սարերը»։ Խոսքը դեռ չավարտած՝ աստծո հրամանով կկու է դառնում, ընկնում սարերը, «կո՛ւ-կո՛ւ, պո՛ւ-պո՛ւ» կանչում։

Բեբուկ թռչուն։ Բեբուկ անունով մի որբ ու տանջված աղջիկ է եղել, ունեցել է մի եղբայր։ Վաղ գարնանը, ձնհալը հազիվ սկսած, երբ տեղ-տեղ սարերում նոր էր ծլում բանջարը, խորթ մայրը ստիպում է քրոջն ու եղբորը, որ ման գան սարերը ու առաջինն իրենք տուն բերեն գարնան նորաբույս բանջարը։ Թշվառ որբուկները՝ բոբիկ ու կիսամերկ, ընկնում են սար ու ձոր բանջար հավաքելու։ Բեբուկի տոպրակի տակը ծակ է լինում, քույր ու եղբայր ինչքան բանջար են հավաքում, լցնում տոպրակը, տեսնում են՝ տոպրակը դատարկ։ Եղբայրը զայրանում է քրոջ վրա, բանջար հանելու բութ դանակը խրում է քրոջ կողը։ Տեսնելով, որ քրոջ կողից արյուն է հոսում, սկսում է լալ ու ողբալ, վերցնում է նույն դանակը, խփում իրեն, վիրավորում ու հուսահատ կանչում.

— Բեբո՜ւկ, Բեբո՜ւկ, Բեբո՜ւկ, խղճա եղբորդ, արթնացիր...

Այնքան է աղեկտուր ձայնով քրոջը կանչում, ծնկի գալիս, համբուրում, աղերսում, որ Բեբուկը դառնում է թռչուն, թառում եղբոր ուսին և նրա նման ողբում ու կանչում.

— Բեբո՜ւկ, Բեբո՜ւկ, Բեբո՜ւկ...

Անտառի սուրբ ոգին խղճում է նրանց, եղբորն էլ է թռչուն դարձնում։ Այդ օրվանից քույր ու եղբայր սկսում են Բեբուկ կոչվել, թռչում են սար ու ձոր, « Բեբո՜ւկ, Բեբո՜ւկ» կանչում։

Հավալասան։ Մի կին իր ամուսնուն շատ-շատ էր սիրում։ Ամուսինը գնում է պանդխտություն և այլևս չի վերադառնում։ Կինն իր ամրողջ սերը տալիս է իր նորածին որդուն։ Մի օր էլ արծիվը օրորոցից հափշտակում, փախցնում է երեխային։ Ահավոր վշտից ճնշված, խեղճ կինը դառնում է հավալասան թռչուն։ Թռչում է շարունակ, ողբագին կանչում և դադարում է միայն այն ժամանակ, երբ սրտից երեք կաթիլ արյուն է կաթում։

Կաչաղակը մարդուն բարեկամ է եղել, հասկացել նրա լեզուն, նրա տանը բնակվել։ Նա միշտ բարի լուր է բերել մարդուն։ Մի անգամ կաչաղակը միամտորեն երեխայի աչքն է հանում։ Մարդը զայրանում է, կաչաղակին տանից դուրս անում։ Կաչաղակն ընկնում է սար ու դաշտ, բայց չի մոռանում հին բարեկամությունը։ Երբ մի նորություն է իմանում, գալիս նստում է մարդու տան պատին կամ ծառի ճյուղին, կչկչում, մինչև որ մեկը տանից դուրս է գալիս, շնորհակալություն հայտնում բերած լուրի համար։ Դրանից հետո նոր միայն կաչաղակը թռչում, գնում է։

[էջ 34]

Մի անգամ կաչաղակը գալիս նստում է մի պառավի տան կտուրին, ավետում նրան, որ որդին վերադառնալու է օտարությունից։ Պառավն առանց հասկանալու կաչաղակի բերած բարի լուրը, մի կտոր հաց է նետում նրան։ Կաչաղակն իսկույն կտուցն է առնում հացը, տանում, տալիս է պառավի տղային, որը խիստ քաղցած է լինում։ Նորից է վերադառնում պառավի մոտ, դարձյալ նույն լուրն ավետում, էլի մի կտոր հաց ստանալով, տանում է պառավի որդուն։

Կաչաղակը նույն բանը մի քանի անգամ էլ է անում, մինչև որ պառավը ձանձրանում է, քար է նետում կաչաղակին։ Սա առնում է քարը, տանում գցում պառավի տղայի գլխին, սպանում։ Պառավը գալիս է մեռած որդու մոտ և իսկույն ճանաչում իր նետած քարը։ Դրանից հետո այլևս քար չեն նետում կաչադակին, միայն հաց են տալիս ու ասում.

— Բարին՝ մեզ, չարը՝ թշնամուն։

Չափարծիտ։ Աստված թռչուններին հայտնում է, թե ով որ ամենից շուտ հասնի իր մոտ, թագավոր կնշանակի։ Արծիվն իսկույն թևերը bարձրացնում է և թռչում դեպի երկինք, bայց ճանապարհին հոգնելով, նստում է մի տեղ հանգստանալու։ Չափարծիտը, որ թաքուն մտել էր արծվի թևի տակ և հանգիստ վեր բարձրացել, այդ ժամանակ դուրս է թռչում արծվի թևի տակից և առաջինն ինքը ներկայանում աստծուն։

— Ինչո՞ւ ես եկել, — հարցնում է աստված այդ փոքր թռչունին։

— Եկել եմ, որ ինձ թռչունների թագավոր նշանակես, — պատասխանում է չափարծիտը։

— Դե որ այդպես է, — ասում է աստված, — գնա մի ճիպոտ բեր, որ ոչ կարճ լինի, ոչ երկար, ոչ ծուռ, ոչ ուղիղ։

Այդ օրից ի վեր փոքրիկ ծիտը չափարների (ցանկապատներ) տակ ճիպոտներ է փնտրում և երբ գտնում է, ասում.

— Չի, չի, էս չի, էն չի...

Հավ։ Բոլոր թռչունները հավաքվում են և որոշում, որ եթե աստված հաջողի, միասին թռչեն մի տեղ։ Հավը վեր է կենում տեղից և ամբարտավան-ամբարտավան ասում.

— Ուզում է աստված հաջողի, ուզում է չհաջողի, միևնույն է, ես թռչելու եմ։

Լուսաբացին բոլոր թռչունները թևերին տալով օդ են բարձրանում։ Հավը ինչքան թափահարում է թևերը, չի կարողանում գետնից կտրվել։ Այդ օրից մինչև հիմա հավը չի կարողանում թռչել, թեպետ առաջ նա էլ բոլոր թռչունների նման թռչել է իմացել։

Աքաղաղը օրվա լույսի ավետաբերն է։ Երբ սկսում է լուսանալ, նախ կանչում է երկնային աքաղաղը։ Նրա ձայնը լսում է երկրային աքաղաղը, ձայն տալիս, արթնացնում մարդկանց խոր քնից, որը ժամանակավոր մահ է գիտակցվում։ Դրա համար էլ աքաղաղը համարվում է «գիշերվա մեռելհարույց», այսինքն՝ քնած մարդկանց հարություն տվող, արթնացնող։

Ամեն առավոտ աքաղաղը տեսնում է, թե ինչպես են բացվում երկնքի դռները, դրա համար էլ արևածագի ժամանակ նա ավելի հաճախ է կանչում։ Նա այդ պահին տեսնում է մարդկանց պահապան հրեշտակներին, որոնք մարդկանց քնած ժամանակ երկինք են բարձրանում և լուսադեմին վերադառնում։ Նա տեսնում է նաև հոգեառ հրեշտակին և բոլոր չար ոգիներին։

Մոկսում գտնվող Փութկու սուրբ Գևորգի վանքի վանահայրը միշտ աքաղաղ է եղել, որը կառավարել է վանքն ու նրա տնտեսությունը։ Առանց այդ աքաղաղի կանչի վանքում իջևանած կարավանները երբեք ճանապարհ չեն ընկել։ Երբ վախճանվում է այդ աքաղաղը, ժողովուրդը նրա փոխարեն վանահայր է կարգում այն աքաղաղին, որը երազում երևացել է որևէ բարեպաշտ մարդու։

Թիթեռը գնում է սատանայի մոտ, նրա աղջկան կին ուզելու։ Սատանան ասում է.

— Գնա ինձ համար ճրագ բեր, աղջիկս տամ քեզ։

Թիթեռը գնում է, ճրագի շուրջը պտտվում, ընկնում է ճրագի մեջ, այրվում։ Դրա համար էլ թիթեռները շարունակ ճրագի շուրջն են պտտվում։

[էջ 35]

Մի թագավոր շատ սիրուն աղջիկ է ունենում, երբ աղջկա ամուսնության ժամանակը հասնում է, հայրն ասում է.

— Քեզ կտամ այն կտրիճին, որը կկարողանա անհանգչելի կրակ բերել։

Շատ կտրիճներ են գալիս թագավորի պայմանը կատարելու, բայց ոչ ոքի չի հաջողվում անմար հուր բերել։ Գնացողները բոլորն էլ ընկնում են կրակի մեջ, այրվում։ Կրակի շուրջը պտտվող թիթեռները, որ փարվանա են կոչվում, թագավորի աղջկան ուզող փեսացուներն են։

Կարիճը աստված չի ստեղծել։ Կարիճները գոյացել են հետագայում՝ դավաճանների և ազգուրացների գերեզմաններից։ Սրանք մեռնելուց հետո ժառանգություն են թողել կարիճներին, որոնք խայթելով ոչնչացնում են մարդկանց։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես

Այդ հսկաներից մեկն էր նաև Հաբեթոսթյան1 Հայկը՝ մի անվանի և քաջ նախարար, վիթխարի աղեղնավոր և կորովի նետաձիգ։

Հայկը վայելչակազմ էր, թիկնեղ, հաստաբազուկ, գանգրահեր, գեղեցիկ վառվռուն աչքերով։ Նա միակը եղավ հսկաների մեջ, որ քաջաբար ըմբոստացավ բոլոր նրանց դեմ, ովքեր ձեռք էին բարձրացնում մյուս հսկաների ու դյուցազունների դեմ և կամենում էին նրանց վրա գերիշխել։ Այդ այն ժամանակ էր, երբ բաբելոնյան խառնաշփոթության հետևանքով մարդկային ցեղը ցրվել ու սփռվել էր ամրողջ երկրով մեկ՝ բազմամբոխ, հզոր ու դաժան հսկաների մեջ, և յուրաքանչյուրը մոլի կատաղությամր սուրը իր ընկերոջ կողն էր խրում իշխելու համար։ Եվ հսկաներից մեկին՝ Տիտանյան Բելին, պատահաբար հաջողվում է բռնանալ մյուսների վրա, ամբողջ երկիրն ու մարդկային ցեղը իրեն ենթարկել և իրեն հռչակել թագավոր և աստված։

Հայկը ըմբոստանում է Բելի դեմ, չի հնազանդվում նրան և արհամարհանքով հրաժարվում է նրան աստված կոչել։ Այնժամ Բելը կռվով հարձակվում է Հայկի վրա, բայց արի Հայկը հսկա աղեղով հալածում է նրան։

Այդ ընթացքում Բաբելոնում ծնվում են Հայկի որդիներն ու դուստրերը, թոռներն ու ծոռները։

Հայկի անդրանիկ որդին էր Արամանյակը կամ Արամենակը, սրա անդրանիկ որդին էր Արամայիսը, սրա անդրանիկը՝ Ամասիան, սրանը՝ Գեղամը, Գեղամի անդրանիկը՝ Հարման, Հարմայինը՝ Արամը, իսկ Արամի անդրանիկ որդին՝ Արա Գեղեցիկը։

Հայկը չկամենալով հնազանդվել Բելին, իր ամրողջ գերդաստանով, թվով մոտ երեք հարյուր հոգի, բոլորն էլ զորավոր մարդիկ, իր բոլոր ծառաներով ու աղախիններով և իրեն հարած եկվորներով գաղթում է Բաբելոնից դեպի հյուսիս՝ Արարադի երկիրը2։

--------------------------

* Շարադրված է ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն» և Սեբեոսի «Պատմություն» գրքերի։

1 Ըստ հին պատմիչների (Խորենացի, Սեբեոս) Հայկը սերում է Նոյի (Քսիսութրիոս) երրորդ որդուց՝ Հապեթոսթեից կամ Հաբեթից։ Այստեղից էլ Հաբեթոսթյան ազգանունը։

2 Արարադի երկիր էր կոչվում Միջագետքից դեպի հյուսիս ընկած երկրամասը, որ ասուրաբաբելական աղբյուրներում կոչվում է նաև Ուրարտու, այսինքն՝ Հայաստանի արևմտահարավային մասը, Վանա լճից դեպի հարավ։

[էջ 45]

Հայկն այստեղ սկզբում բնակվում է մի լեռան ստորոտում գտնվող դաշտավայրում, որտեղ ապրում էին իրենից առաջ այդտեղ եկած սակավաթիվ մարդիկ։ Հայկը նրանց իրեն հնազանդեցնելով, այստեղ կալվածքներով բնակատեղի է շինում և ժառանգություն տալիս թոռանը՝ Արամանյակի որդի Կադմոսին։ Իսկ ինքը իր մնացած մարդկանցով ու գերդաստանով շարժվում է դետի հյուսիս-արևմուտք, գալիս հաստատվում է մի բարձրավանդակ դաշտում և այդ լեռնադաշտը կոչում է Հարք1, այսինքն՝ այդտեղ բնակվողները հայրեր են, Թորգոմի տան սերնդից։ Հայկն այստեղ շինում է մի գյուղ և կոչում իր անունով՝ Հայկաշեն։ Դաշտի հարավային կողմում՝ մի երկայնանիստ լեռան մոտ, դարձյալ նախապես բնակվելիս են եղել սակավաթիվ մարդիկ, որոնք հոժարակամ ենթարկվում են դյուցազնին։

Իսկ այդ ժամանակ Բաբելոնում թագավորում էր հսկա որսորդ Տիտանյան Բելը, որն իրեն էր հնազանդեցրել ամբողջ երկրում սփռված բոլոր ազգերին և իր կախարդական հնարագիտությամբ և արքայական հրամանով պարտադրել էր բոլոր ազգերին երկրպագելու իր հպարտ ու ամրարտավան պատկերին, իբրև աստծո և զոհ մատուցել։

Բոլոր ազգերը անմիջապես կատարում են նրա հրամանները, բացի Հայկ նահապետից, որը ո՛չ նրան է հնազանդվում, ո՛չ իր տանը նրա պատկերը կանգնեցնում և ոչ էլ մեծարում նրան աստվածային շքով։

Բելը ոխակալվում է Հայկի դեմ, բայց առժամանակ իր ոխը թաքցնում, նա իր որդիներից մեկին, հավատարիմ մարդկանց ուղեկցությամր, պատգամավոր է ուղարկում հյուսիս՝ Հայկի մոտ, որպեսզի նա հնազանդվի և խաղաղ ապրի։

— Դու ցուրտ սառնամանիքների մեջ բնակվեցիր, — ասում է Բելը իր պատգամախոսի բերանով Հայկին, — սակայն տաքացրու և մեղմացրու քո հպարտ բնավորության ցուրտ սառնությունը և ինձ հնազանդելով խաղաղ ապրիր իմ երկրում, որտեղ դու կհաճես բնակվել։

Հայկը խստությամբ մերժում է Բելի պատգամավորներին, և նրանք ձեռնունայն վերադառնում են Բաբելոն։

Զայրացած Տիտանյան Բելը զորք է ժողովում և հետևակ զորքի մեծ բազմության գլուխ անցած, գալիս հասնում է հյուսիս՝ Արարադի երկիրը, այնտեղ, ուր բնակվում էր Հայկի թոռ Կադմոսը։ Վերջինս խուսափելով Բելից, փախչում գալիս է Հարք, նախապես սուրհանդակներ առաքելով Հայկին, հայտնելով հետևյալը.

— Գիտցի՛ր, ով մեծդ դյուցազուններից, որ Բելը ուղիղ գալիս է քեզ վրա հավերժական քաջերով և երկնադեզ հասակով մրցող հսկաներով։ Եվ ես լսելով, որ նա մոտեցել է իմ տանը, կնոջս ու զավակներիս հետ փախստական ահա տագնապած գալիս եմ քեզ մոտ։ Ուստի շտապ մտածիր անելիքդ։

Հայկն իմանալով այդ, վերցնում է Արամանյակին և Կադմոսին իրենց որդիներով, ինչպես նաև իր յոթանասուն դստրերի որդիներին, բոլորն էլ հսկա տղամարդիկ, և դուրս է գալիս Բելի վիթխարի զորքի դեմ։

Հայկն իր սակավաթիվ մարդկանցով չի կարողանում Բելի սպառազեն հսկա տղամարդկանց բազմության դեմն առնել։ Բելն անգամ փորձում է Հայկին գերել, բայց Հայկը խույս է տալիս Բելից և նահանջելով հեռանում։ Բելը ամրակուռ զրահով զրահապատված՝ իր զորքով հետապնդում է Հայկին։ Հայկը հետ է դառնում և ասում Բելին.

— Ինչո՞ւ ես ինձ զուր հետապնդում, վերադարձիր քո տեղը, որպեսզի այսօր չմեռնես իմ ձեռից, քանզի իմ նետը բնավ չի վրիպում։

Բելը պատասխան է տալիս և ասում.

— Որպեսզի չընկնես իմ զինվորների ձեռը և չսպանվես, եկ հանձնվիր, ապրիր իմ տանը խաղաղությամր, դարձիր իմ տան որսկան զինվորների ղեկավարը։

Հայկը զայրույթով ասում է.

— Շո՛ւն ես դու և շան երամակից եք դու և ժողովուրդը քո։ Դրա համար էլ այսօր իսկ քո վրա կթափեմ իմ կապարճի նետերը։

----------------------------

1 Հարք (հին հայերենում նշանակում է հայրեր) գտնվում է Վանա լճից հյուսիս-արևմուտք, Մշո դաշտից հյուսիս և կոչվում է նաև Բուլանըխ կամ Բուլանըխի դաշտ։

Տիտանյան արքան վստահ իր սպառազինության և իր հանդուգն ամբոխի զորության վրա, շարունակում է հետապնդումը։ Բելի զինված ամբոխը զառիվայրից գահավիժող հեդեդի նման շտապում է հասնել Հայկի բնակության սահմանները։

Իսկ ուշիմ ու խոհեմ Հայկը իր սակավաթիվ և քաջ աղեղնավորներով հասնում է մանր ձկներով հարուստ մի մեծ ադի լճի1։ Լճափին նա կանգ է առնում, հավաքում իր զորքը, դիմում նրան հետևյալ խոսքերով.

— Երբ մենք դուրս գանք Բելի հրոսակների դեմ, ձգտենք հանդիպել Բելին այնտեդ, ուր կանգնած կլինի նա իր քաջերի խուռն բազմության մեջ, կա՛մ պետք է մեռնենք և մեր ամբողջ գերդաստանը ընկնի Բելի ծառայության տակ, կամ մեր մատների կորովը ցուցադրենք, ցրենք Բելի խառնամբոխը և հաղթանակ տանենք։

Հայկը իր սակավաթիվ զորքն առաջ է տանում, հասնում բարձր լեռների արանքում գտնվող մի դաշտաձև տեղ և գետի հոսանքի աջ կողմում՝ բարձրավանդակի վրա, ամուր դիրք գրավում։ Այդտեղից պարզ երևում էր Բելի բազմամբոխ հրոսակը, որ սփռված բռնել էր շրջապատի ամրողջ տարածքը, և զինվորները ազատ ու համարձակ սուրում էին աջ ու ձախ։ Իսկ Բելը հանդարտ ու խաղաղ կանգնած էր բազմության մեջ, գետի ձախ ափին գտնվոդ բլրակի վրա իբրև դիտանոցի։

Հայկն իսկույն նկատում է այդ սպառազինված ջոկատը, որ բավական երկար տարածությամբ անջատված էր զինված ամբոխից։ Այդ ջոկատի մեջ նա ճանաչում է Բելին, որը գլխին կրում էր երկաթե սաղավարտ՝ նշաններ ունեցող վերջույթներով, թիկունքի և լանջի վրա ուներ պղնձե զրահ, սրունքների և թևերի վրա պահպանակներ, մեջքին կապել էր գոտի՝ ձախ կողմից կախված երկսայրի սրով. աջ ձեռքում բռնել էր հսկայական նիզակ, իսկ ձախում՝ վահան և աջ ու ձախ կողմերից շրջապատված էր ընտիր զորականներով։

Հայկը տեսնելով կուռ սպառազինված Տիտանյան Բելին և նրան աջ ու ձախ կողմից շրջապատած ընտիր զորականներին, Արամանյակին զույգ եղբայրներով կանգնեցնում է իր աջ կողմը, Կադմոսին զույգ որդիներով՝ իր ձախ կողմը, իբրև կորովի աղեղնավորներ և սրամարտիկներ, իսկ ինքը կանգնում է առջևում, իր զորքի մնացած մարդկանց կանգնեցնում իր հետևում և ամբոդջ զորքը եռանկյունաձև դասավորելով, հանդարտ առաջ է շարժվում։

Երբ երկու կողմի հսկաներն իրար ին հասնում, և սկսվում է ահեղ ճակատամարտը, երկրի վրա սոսկալի դղրդյուն է բարձրանում. հսկայազուններն իրենց ահռելի գրոհի թափից միմյանց վրա ահ ու սարսափ են տարածում։ Երկու կողմից բազմաթիվ հաղթանդամ մարդիկ են սրահարվում և գետին տապալվում, և երկու կողմն էլ մնում են անպարտելի։

Այս անսպասելի հարձակումից ու ճակատամարտի ելքից սարսափած Տիտանյան արքան, որ բլուրի բարձունքից իջել էր ներքև, հետ քաշվելով սկսում է բարձրանալ բլուրը, մտածելով այնտեղ իր թիկնապահների մեջ ամրանալ, մինչև ամբողջ զորքը հասնի և կարողանա երկրորդ ճակատամարտը տալ։

Ադեդնավոր Հայկը այս տեսնելով, իսկույն կռահում է Բելի մտադրությունը. իրեն առաջ է նետում, մոտենում արքային, մինչև վերջ ձգում է իր լայնալիճ, հզոր մայրափայտյա աղեղը և եռաթև նետն արձակելով՝ ուղիղ հարվածում է Բելի կուրծքը զրահավորող պղնձե տախտակին։ Նետասլաքը շեշտակի թափով ծակում անցնում է զրահը, Բելի թիկունքից դուրս գալիս և խրվում հողի մեջ։ Ամբարտավան արքան մսե հսկա արձանի նման տապալվում է գետին և շունչը փչում։

Բելի զինված խառնամբոխը, տեսնելով այս անլուր քաջագործությունն ու իրենց արքայի կործանումը, սարսափահար դիմում է փախուստի։ Հայկի զինվորները հետապնդելով նրանցից շատերին՝ խլում են ձիերի, ջորիների և ուղտերի բազմաթիվ երամակներ։

Հայկը ճակատամարտի վայրում շինում է մի դաստակերտ2, անունը դնում Հայք՝ ի նշան վարած հաղթական կռվի։ Այդ անունից էլ մինչև այժմ ամբողջ գավառը կոչվում է Հայոց ձոր3։ Այն բլուրը, ուր ընկնում է Բելը իր քաջ մարտիկների հետ, Հայկը կոչում է Գերեզմանք, որը հետագայում հայտնի է

----------------------

1 Խորենացին նկատի ունի Վանա լիճը, որ հնում կոչվում էր նաև Բզնունյաց ծով։

2 Նոր շեն կամ քաղաք՝ իր կալվածքներով։

3 Հայոց ձորը գտնվում է Վան քաղաքից հարավ, Խոշաբ գետի ստորին հոսանքի ջրջանում։

[էջ 49]

Գերեզմանակք անունով։ Իսկ Բելի դիակը Հայկը զմռսել է տալիս, տանում է Հարք և թաղում մի բարձրադիր տեղում՝ ի տես իր կանանց և որդիների։ Արարադ երկիրը, ուր բնակություն է հաստատում Հայկը, հետագայում նրա անունով կոչվում է Հայք։

Հայկը հետագայում հայերի համար դառնում է պաշտելի նախնի, նրա անունով է կոչվել երկնային Օրիոն համաստեղությունը1, ինչպես նաև Կշիռ կենդանակերպ համաստեղությունը, որ կոչվել է Տաև Շամփուրք Հայկին կամ Պատրվակ Հայկին։ Հայկի որդիների և դստրերի անուններով է կոչվել նաև հին հայոց տոմարի ամիսների մի մասը։

Հայկի զավակներն ու թոռները*
(Արամանյակ, Արամայիս, Ամասիա, Գեղամ, Հարմա)
Բելին սպանելուց հետո Հայկը վերադառնում է իր բնակատեղին՝ Հարք, իր Կադմոս թոռանը պատերազմի ավարից բազմաթիվ ընծաներ է տալիս, ինչպես նաև անվանի մարդիկ՝ իր գերդաստանի ծառայության մեջ գտնվողներից։ Միաժամանակ հրամայում է Կադմոսին վերադառնալ իր նախկին տունը և այնտեղ ընդմիշտ բնակություն հաստատել։

Հայկը երկար տարիներ Հայքում ապրելուց հետո մեռնում է, իր ամբողջ ազգը հանձնելով Արամանյակ որդուն։

Արամանյակը իր եղբայրներից երկուսին՝ Խոռին և Մանավազին, ինչպես և Մանավազի որդուն՝ Բազին, թողնում է Հարքում։ Մանավազը ժառանգում է Հարքը, իսկ որդին՝ Բազը, ժառանգում է աղի լճի հյուսիս-արևմտյան ափը, և գավառն ու լիճը կոչում է իր անունով՝ Բզնունիք և Բզնունյաց ծով։ Մանավազից են հետագայում սերում Մանավազյան, իսկ Բազից՝ Բզնունյաց նախարարական տոհմերը։ Իսկ Խոռը հյուսիսային կողմերում շեներ է շինում, բազմանում, և նրանից է սերում Խոռխոռունիների ցեղի մեծ նախարարությունը։

Արամանյակն իր գերդաստանն առնելով, շարժվում է դեպի հյուսիս-արևելք, գնում հասնում է մի խոր ընդարձակ դաշտավայր, շրջապատված բարձրագագաթ լեռներով, որոնց ստորոտներից բխում էին բազմաթիվ ականակիտ աղբյուրներ, որոնք միանալով գետեր էին կազմում և հոսում լեռների ստորոտներով ու դաշտի ափերով։ Դաշտի հարավային մասում բարձրանում էր արեգակնաճեմ լեռը՝ սպիտակափառ գագաթով։ Արամանյակը բնակություն է հաստատում այս խոր դաշտում, շենացնում դաշտի հյուսիսային կողմը և այնտեղ բարձրացող լեռը կոչում է իր անունով՝ Արագած, իսկ կալվածքը՝ Արագածոտն։ Արամանյակի մահից հետո նրա որդին՝ Արամայիսը, բնակություն է հաստատում դաշտի արևմտյան կողմից հոսող գետի ափին, մի բլուրի վրա կառուցում իր բնակատեղին և այն կոչում իր անունով՝ Արմավիր, իսկ գետը իր թոռ Երաստի անունով կոչվում է Երասխ։ Արամայիսը իր բազմազավակ և շատակեր որդուն՝ Շարային, իր տունուտեղով ուղարկում է Արագած լեռան թիկունքում գտնվող բերրի ու արգավանդ դաշտը, որտեղ շատ ջրեր էին հոսում։ Գավառը հետագայում նրա անունով կոչվում է Շիրակ։ Այդ օրից Շարայի շատակերության մասին գեղջուկների մեջ պահպանվել է հետևյալ առածը. «Թէ քո Շարայի որկորն է՝ մեր Շիրակայ ամբարքն չեն» («Եթե դու Շարայի փորն ունես, ապա մենք Շիրակի ամբարները չունենք»)։

Արամայիսի մահից հետո Արմավիրը ժառանգում է նրա որդին՝ Ամասիան։ Վերջինիս ունենում է երեք զավակ՝ Գեղամ, Փառոխ և Ցոլակ։ Վերջին երկու որդին ունենալուց հետո Ամասիան անցնում է գետը, մոտենում հարավային բարձրաբերձ լեռան ստորոտին, լեռան խորշերում խոշոր ծախսերով շինում երկու բնակատեղ, մեկը դեպի արևելք, լեռան ստորոտից բխող աղրյուրների ակունքների մոտ, մյուսը՝ դեպի արևմուտք։ Այդ տները նա ժառանգություն է տալիս իր երկու որդիներին՝ արի Փառոխին և կայտառ Ցոլակին, որոնք բնակվելով այնտեղ, կոչում են իրենց անուններով՝ Փառիխոտ և Ցոլակերտ։ Իսկ այդ բարձրաբերձ լեռը Ամասիան կոչում է իր անունով՝ Մասիս։

-----------------------------------

1 Օրիոնը հունական առասպելաբանության մեջ ևս որսորդ էր, քաջ աղեղնավոր։

* Շարադրված է ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես

Գեղամը վերոհիշյալ դաշտի արևելյան կողմում՝ լեռան ստորոտում գտնվող մի ամուր ձորակում, շինում է մի դաստակերտ, անունը դնում Գեղամի, որը հետագայում նրա թոռ Գառնիկի անունով կոչվում է Գառնի։ Հետագայում, Արտաշես թագավորի ժամանակ, Գեղամի սերնդից մի պատանի է եղել Վարաժ անունով՝ քաջ և դիպուկ նետաձիգ, եղջերուների, այծյամների և վարազների հմուտ որսորդ, որին Արտաշես թագավորը նշանակում է արքունական որսապետ և նրան պարգևում Հրազդան գետի հովտում գտնվող բազմաթիվ շեներ ու ավաններ։ Այս Վարաժից է սկիզբ առնում Վարաժնունիների իշխանական տունը։

Արամ*
Արամը Գեղամի թոռն էր, Արմավիրի տեր Հարմայի որդին, մի աշխատասեր, եռանդուն, հայրենասեր մարդ, որը գերադասում էր մեռնել հայրենիքի համար, քան տեսնել, թե ինչպես են օտար ցեղերն ու ազգերը ոտնակոխ անում իր հայրենիքը և տիրում ու շահագործում իր արյունակից հարազատներին։

Արամը նեղվելով շրջակա ազգերի ու ցեդերի ասպատակություններից, իր ընտանի քաջ և աղեղնավոր մարդկանցից հավաքում է շուրջ 50 հազար հոգի, որոնք բոլորն էլ վարժ նիզակավորներ էին, հմուտ նետաձիգներ, ուժեղ և անվեհեր երիտասարդ մարտիկներ։ Հայաստանի սահմանների մերձակայքում Արամը հանդիպում է մեդացի (մարացի)1 երիտասարդ զինվորների մի զորախմբի, որի առաջնորդն ու հրամանատարն էր ոմն Նյուքար Մադես, մի հպարտ ու ռազմասեր մարդ։ Նյուքար Մադեսն արդեն մի քանի անգամ արշավել ու ասպատակել էր Հայոց աշխարհը և իր ձիերի սմբակներով ոտնակոխ արել երկրի բոլոր սահմանները և երկու տարի Հայաստանը ենթարկել իրեն։

Արամը հանկարծակիի է բերում թշնամուն։ Արևածագից առաջ Արամն իր զորքով անսպասելի հարձակում է գործում մեդական զորքի վրա, գլխովին ջախջախում, իսկ նրա առաջնորդին՝ Նյուքար Մադեսին, գերում և ձերբակալելով բերում Արմավիր։ Այստեղ Արամի հրամանով Նյուքար Մադեսին հանում են քաղաքի աշտարակի ծայրը, երկաթե ցից մեխելով ճակատի մեջ, գամում են պատին՝ ի ցույց բոլոր անցորդներին ու քաղաք եկողներին։ Արամը Նյուքար Մադեսի աշխարհը՝ Մարաստանը, մինչև Զարասպ լեռը իրեն է ենթարկում, դարձնում հարկատու։

Հարևան Ասորեստանում գահ է բարձրանում Նինոսը, որին երկար տարիներ հանգիստ չէր տալիս իր նախնի Բելի սպանության հիշատակը։ Նա վրեժխնդրության դավեր էր որոճում՝ քաջ Հայկի սերունդներին արմատից ոչնչացնելու և սպասում էր հարմար ժամանակի։

Նինոսը տեսնելով Արամի քաջություններն ու հադթանակները, առերևույթ բարեկամ է ձևանում, հրամայում է նրան աներկյուղ վարել իր իշխանությունը, անգամ նրան մարգարտե վարսակալ կրելու իրավունք է տալիս և իր երկրորդը համարվելու պատվավոր կոչում։

--------------------------

* Շարադրված է ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»։

1 Մեդիա, Միդիա կամ Մարաստան — Հին Արևելքի հզոր պետություններից մեկը, գտնվում էր Վանա ծովից հարավ-արևելք, Զագրոշի լեոների և Կասպից ծովի հարավ-արևմտյան ափերին, գոյատևել է մ. թ. ա. 7—5-րդ դարերում։

[էջ 51]

Արամը արևելքում իր երկրի սահմանները ապահովելուց ու ամրացնելուց հետո նույն զորքով իջնում է հարավ՝ Ասորեստանի կողմերը։ Այստեղ Բարշամ1 անունով մեկը՝ ծագումով հսկաների ցեղից, իր քառասուն հազար հետևակներով և հինգ հազար հեծյալներով պարբերական ասպատակություններով և ծանր հարկերով ամայացրել էր շրջակա երկրները։

Արամը ընդհարվելով Բարշամի զորքին, հալածում է նրան Կորդուքի միջով մինչև Ասորեստանի դաշտը, շատերին կոտորում է, այդ թվում նաև Բարշամին։ Ասորեստանի դաշտերի բնակչության մեծ մասին Արամը երկար ժամանակ իրեն դարձնում է հարկատու։ Իսկ Բարշամին, իր քաջարի արարքների համար ասորիները աստվածացնում են և պաշտում երկար ժամանակ։

Արամը Հայաստանի հարավային՝ Ասորեստանի կողմի սահմանների տնօրինությունը հանձնում է Կադմոսի տան հաջորդներին, իսկ արևելյան սահմաններինը՝ Սիսակյաններին, իսկ ինքը իր զորքի վրա ավելացնելով ևս քառասուն հազար հետևակ և երկու հազար հեծյալ, շարժվում է դեպի արևմուտք՝ Կապադովկիական Կեսարիա։ Այստեղ նրա դեմ կռվով դուրս է գալիս Պայապիս Քաղյա Տիտանյանը2, որը բռնությամբ գրավել էր Պոնտոսի (Սև ծով) և Օվկիանոսի (Միջերկրական ծով) միջև ընկած տարածությունը։ Արամը ընդհարվելով նրա հետ, հալածում, փախցնում է Միջերկրական ծովի կղզիներից մեկը։

Արամը Կապադովկիական Կեսարիան պահպանելու համար այնտեղ տիրակալ է կարգում իր ցեղակիցներից մեկին՝ Մշակին, նրան թողնում 10 հազար զինվոր, ինքը վերադառնում է Հայաստան։ Մինչև այդ Արամը հրաման է տալիս Կեսարիայի բնակիչներին՝ սովորել և խոսել հայերեն։ Այդ պատճառով էլ հույներն այդ երկրամասը անվանում են Պռոտին Արմենիան, այսինքն՝ Առաջին Հայք։ Իսկ այն դաստակերտը, որ իր անունով շինում է Արամի կարգած կողմնապետ Մշակը, տեղացիները աղավաղված ձևով կոչում են Մաժաք. այն հետագայում նոր շինություններով ընդարձակվելով այլոց կողմից՝ կոչվում է Կեսարիա։

Արամն իր կատարած աշխարհաշեն գործերով դառնում է այնքան անվանի, որ նրա անունով են մինչև այժմ մեր երկիրն ու ազգը կոչում շրջակա ժողովուրդները, հույները՝ Արմեն, պարսիկներն ու ասորիները՝ Արմենիկ։ Արամը երկար տարիներ ապրելուց հետո ժառանգ է թողնում իր գեղեցիկ որդուն՝ Արային։

Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ*
Արամի մահից հետո Հայաստանի խնամակալությունը անցնում է որդուն՝ Արա Գեղեցիկին։ Այդ ժամանակ Ասորեստանում տակավին թագավորում էր Նինոսը, որը նույնպիսի արքայական շնորհների է արժանացնում Արային, ինչպես նրա հորը՝ Արամին։ Իսկ Նինոսի կինը՝ վավաշոտ և այրասեր Շամիրամը, բազում տարիներ լսած լինելով Արայի անզուգական գեղեցկության մասին, անհուն տարփանքով տենչում էր տեսնել նրան, բայց ամուսնու ահից չէր համարձակվում իր ցանկությունն իրականացնել։

Երբ վախճանվում է Նինոսը, Շամիրամը չի կորցնում պահը, իր տարփանքը համարձակորեն բացահայտելով, պատգամավորներ է առաքում Արա Գեղեցիկի մոտ, ճոխ ընծաներով, բազում աղեր-

---------------------------

1 Բարշամ, բուն անվանաձևը՝ Բաալշամեմ-արևմտյան սեմական ժողովուրդների երկնքի և արևի աստվածությունը, որի պաշտամունքը տարածված է եղել Ասորիքում անգամ մինչև մ. թ. 5-րդ դարը։ Բարշամը (նաև Բարշամին, Բարշիմնիա) պաշտվել է նաև հայերի մեջ։ Տիգրան 2-րդը նրա փղոսկրյա արձանը Միջագետքից բերել և տեղադրել է Երզնկայի մոտ գտնվող Թորդան ավանի տաճարում։

2 Պայապիս Քաղյա (հունարեն՝ Պապայոս Խիմայրագենես– Պապայոս այծածին, քաղ հին հայերենում նշանակում է այծ) հունական առասպելաբանության մեջ Զևսի դեմ կռվող գիգանտների գլխավոր Տիփոնի (հրաբխային լեռների և կործանող փոթորիկների խորհրդանիշը)՝ որդի Քիմայրան է, այծակերպ մի հրեշ, որի երախից կրակ է դուրս ժայթքում։ Հետևաբար՝ Արամի կռիվը Պայապիս Քաղյայի դեմ նման է Զևսի կռվին Տիփոնի դեմ, որին Զևսը դնում է Միջերկրական ծովի Ինարիմ (Էնարիա) հրաբխային կղզու տակ։

* Շարադրված է ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության»։

[էջ 52]

սանքներով ու պարգևների խոստումով խնդրում է Արային գալ Նինվե1, կամ ամուսնանալ իր հետ և բոլորի վրա թագավորել, կամ էլ իր տարփալից ցանկությունը կատարել և մեծամեծ նվերներով ու խաղաղությամբ իր երկիրը վերադառնալ։ Շամիրամի պատգամավորները գալիս են Հայաստան, բայց Արան կտրականապես մերժում է Շամիրամի կամքը կատարել։ Պատգամագնացությունները կրկնվում են մի քանի անգամ՝ Շամիրամի նորանոր խոստումներով, հորդորներով ու աղաչանքներով, սակայն ամեն անգամ արժանանում են Արայի մերժմանը։

Երբ այդ բազում բանագնացությունները դառնում են անարդյունք, Շամիրամը սաստիկ զայրանում է, դադարեցնում է պատգամագնացությունը, զորք է հավաքում և շտապով մեկնում է Հայոց աշխարհ՝ Արայի դեմ պատերազմելու։ Բայց նա շտապում է ոչ թե Արային սպանելու կամ հալածելու, այլ նրան իր ձեռքը գցելու, նվաճելու, իր մոլեգին ցանկությունը կատարել տալու և տռփանքը հագեցնելու։

Շամիրամը փութով գալիս հասնում է Արայի դաշտը, որ հետագայում նրա անունով կոչվեց Այրարատ։ Այստեղ, ճակատամարտից առաջ, Շամիրամը պատվիրում է իր զորապետներին՝ ամեն կերպ ջանալ կենդանի պահել Արային։ Բայց մարտի ժամանակ Արայի զորքը կոտորվում է, Արան էլ ընկնում է պատերազմի դաշտում Շամիրամի կտրիճներից։

Հաղթությունից հետո Շամիրամ տիկինը ճակատամարտի վայրն է առաքում դիահավաքներին՝ դիակների մեջ փնտրելու իր բաղձալի տարփածուին։ Արային գտնում են մի խումբ քաջամարտիկների մեջ սպանված։ Շամիրամը հրամայում է Արայի դին դնել ապարանքի վերնատանը։

Իսկ երբ գրգռված հայոց զորքը պատրաստվում է նորից մարտնչել տիկին Շամիրամի դեմ Արայի մահվան վրեժն առնելու համար, Շամիրամը դիմում է նրանց, ասելով.

— Ես հրամայեցի իմ աստվածներին՝ նրա վերքերը լիզել, և նա կկենդանանա։

Շամիրամը հույս ուներ իր հմայական դյութությամր վերակենդանացնել Արային։ Բայց երբ դիակն սկսում է քայքայվել, Շամիրամը գաղտնի թաղում է Արային, իր հոմանիներից մեկին պաճուճապատում է Արայի կերպարանքով և լուր է տարածում, թե «Արալեզները Արային լիզելով վերակենդանացրին և մեր փափագն ու ցանկությունը կատարեցին։ Այսուհետև նրանք առավել ևս արժանի են մեր պաշտամունքին ու փառարանմանը»։

Շամիրամը արձան է կանգնեցնում Արային հարություն տվող աստվածների անունով և նրանց պատվին մեծամեծ զոհեր մատուցում։ Արայի հարության լուրը տարածելով Հայոց աշխարհում և բոլորին համոզելով՝ Շամիրամը խաղաղեցնում է ժոդովրդի հուզմունքը։

-----------------------------

1 Ասորեստանի մայրաքաղաքը։

[էջ 53]

Շամիրամակերտի շինարարությունը*
Ամեն ինչ բարեհաջող ավարտելուց հետո, Շամիրամը մի քանի օր մնում է Այրարատի ղաշտում, բարձրանում երկրի հարավակողմն ընկած լեռնային գավառը։ Եվ քանի որ ամառային եղանակ էր, նա կամենում է զրոսնել տեղի զովաշունչ հովիտներում ու ծաղկավետ դաշտերում։ Զմայլված երկրի գեղեցկությամբ, օդի մաքրությամբ, վճիտ ու սառնորակ աղրյուրներով, կարկաչահոս գետերով՝ Շամիրամը մերձավորներին հայտնում է իր վճիռը.

— Այսպիսի բարեխառն օդով ու մաքուր ջրերով երկրում պետք է քաղաք և ապարանք շինենք, որպեսզի ամառվա ամիսներին վայելենք Հայոց աշխարհի զովը, իսկ զով եղանակներին ապրենք Նինվեում։

Շրջելով Հայոց աշխարհի տարբեր վայրերում, Շամիրամը հասնում է աղի ծովակի արևելյան ափը, որի երկայնքով դեպի արևմուտք ձգվում էր մի երկար բլուր, հյուսիսակողմից փոքր-ինչ թեք, իսկ հարավից՝ ուղիղ երկինք խոյացող զառիվայր ապառաժով1։ Բլուրից հարավ տարածվում էր լայն ու երկայնաձիգ հովիտ, որ լեռան արևելյան կողմից ընդարձակ ու գեղեցիկ ձորի ձևով իջնում էր ծովափ։ Այդ հովտով հոսում էին լեռներից իջնող քաղցրահամ առվակներ, որոնք ծործորներից ու հովիտներից ծորելով, լեռների ստորոտներում միանում էին, ծավալվում, կազմում գեղեցիկ գետեր։ Այս հովտաձև ձորակում ջրերի աջ ու ձախ ափերին բավական թվով շեներ կային կառուցված։ Իսկ այս հաճելի բլրից դեպի արևելք բարձրանում էր մի փոքրիկ սար2։

Այս տեղը շատ է դուր գալիս Շամիրամին, և տռփոտ ու քաջասիրտ տիկինը հրամայում է Ասորեստանից և իրեն ենթակա այլ երկրներից անմիջապես բերել քառասուներկու հազար անարվեստ գործավորներ (սևագործ բանվորներ) և վեց հազար ընտիր արհեստավորներ, որոնք կատարելապես հմուտ էին փայտի, քարի, պղնձի և երկաթի արհեստներին։

Թագուհու հրամանն իր ուզած ձևով իսկույն կատարվում է. գալիս են անարվեստ բանվորների և բազմարվեստ հանճարեղ վարպետների բազմություններ։ Շամիրամը հրամայում է կառուցել նախ գետի ամբարտակը՝ անբավ լայնությամբ ու բարձրությամբ, ապառաժներով և խոշոր վեմերով, կրի և ավազի շաղախով ամրացված3։

Գետի այդ ամբարտակը մինչև այժմ էլ մնում է կանգուն, և այնպես ամրակուռ, որ եթե մեկը փորձի այդ շինվածքից պոկել թեկուզ մի փոքր քար պարսատիկի համար, երբեք չի հաջողվի։ Եվ կրաշաղախը շուրջը այնպես է ծեփված, որ թվում է, թե հալած ճարպով է ագուցված։

Այդպես երկար տարածության վրա ամբարտակը կառուցելով, Շամիրամը այն հասցնում է քաղաքի հիմնադրման համար որոշված տեղը։ Այստեղ թագուհին հրամայում է գործավորների բազմությունը բաժանել մասնագիտական տարբեր դասերի և յուրաքանչյուր դասի վրա ղեկավար նշանակել վարպետներից լավագույններին։ Նման խիստ լարված աշխատանքով մի քանի տարվա ընթացքում ավարտվում է հրաշակերտ քաղաքի կառուցումը՝ ամրակուռ պարիսպներով և պղնձակոփ դռներով։ Քաղաքի մեջ Շամիրամը կառուցում է բազմաթիվ ընտիր ապարանքներ՝ կրկնահարկ և եռահարկ, գույնզգույն պես-պես քարերով զարդարված, յուրաքանչյուրում պատուհաններ՝ ըստ պատշաճի։ Քաղաքի թաղամասերը միմյանցից բաժանվում են գեղեցկագույն և ընդարձակ փողոցներով։ Շինում է նաև չքնաղ բաղանիքներ՝ քաղաքի դիրքին ու կարիքներին համապատասխան։ Գետը բաժանում է երկու մասի, մեկը անց է կացնում քաղաքի միջով, քաղաքը պատում առուների ցանցով՝ քաղաքացիների տարբեր կարիքները հոգալու, բուրաստաններն ու ծաղկանոցները ոռոգելու, իսկ մյուս մասը անց է կացնում ծովակի աջ և ձախ

-------------------------

* Շարադրված է ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»։ Շամիրամակերտը, Շամիրամաշենը կամ Շամիրամի քաղաքը ըստ միջնադարյան ժողովրդական ավանդության, Վան քաղաքի անունն է, ուրարտական հզոր պետության Տուշպա անունով մայրաքաղաքը, որ հայերենում կոչվել է նաև Տոսպ կամ Վանտոսպ։

1 Խոսքը Վանա լճի և Վան քաղաքի մոտ գտնվող Տոսպան բլրի մասին է։

2 Այդ փոքրիկ սարը Վարագա սարն է։

3 Խոսքը վերաբերում է Վան քաղաքի մոտակայքում ուրարտական թագավոր Մենուայի կառուցած ջրանցքին, որ տեղացիները մինչև 1916 թ. գաղթը, ըստ ավանդության, կոչում էին Շամիրամի առու։

[էջ 54]

ափերով, քաղաքի ողջ շրջակայքի այգիներն ու հողերը ջրելու համար։ Քաղաքի բոլոր կողմերը զարդարում է դաստակերտներով, վարսագեղ սաղարթախիտ ու պտղատու ծառերով, տնկում բազմաթիվ բարեբեր ու գինեվետ այգիներ։ Պարսպապատ քաղաքը ամեն ինչով դարձնում է հրաշալի ու հոյակերտ, մեջը բնակեցնում մարդկանց անթիվ բազմություն։

Շամիրամը պարսպապատում է քաղաքի վերին ծայրում գտնվող ժայռի գագաթը, ժայռի մեջ կառուցում գաղտնի ելք ու մուտք ունեցող քարակոփ արքայանիստ շինություններ, զանազան սենյակներ, ննջարաններ, գանձարաններ, վիհեր, որոնք բոլոր թագավորական մեծագործությունների մեջ առհասարակ առաջնակարգն ու վեհագույնն են համարվում։ Իսկ քարաժայռի արեգունի կողմը հարթեցնելով, ինչպես մեղրամոմն են երկաթե գրչով հարթում, Շամիրամը բազմաթիվ գրեր է գրել տալիս, որոնց միայն տեսքը մարդկանց զարմանքն ու հիացմունքն է շարժում: Եվ ոչ միայն այստեղ, այլև Հայոց աշխարհի շատ վայրերում Շամիրամն արձաններ է կանգնեցնում և նույն գրերով իր մասին ինչ-ինչ հիշատակներ գրել տալիս և շատ տեղերում նույն գրով սահմաններ հաստատում1։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են
Չգիտեմ ինչու է այդպես