Ցավը տվեց սարերին՝
Սարերը չտարան...
Ցավը տվեց մարդուն՝
Մարդը տարավ:
(Մորս խոսքերից).

Երբ անհայտ ոգին՝ աշխարհն արարող,
Որ աստված կոչվեց դարեր ու դարեր,
Ստեղծեց երկինք, արև, ծով ու հող,
Ստեղծեց համայն տիեզերքը մեր
Եվ աշխարհ բերեց բիրտ հողից մարդուն,
Բաժանեց բոլոր իր բարիքն անհուն:-
Լույսի հրճվանքը տվեց երկնքին,
Կապույտ ծիծաղը ծովին ծավալեց:
Ճերմակ ժպիտը սփռեց ձյուներին,
Վեհության խինդը լեռներին տվեց:
Դաշտերին՝ կանաչ ժպիտը գարնան,
Դայլայլը տվեց հավք ու հովերին:
Հողին բերկրանքը տվեց մայրության,
Սիրո խայտանքը տվեց ամենքին,
Ու բոլոր վարդերն իր ուրախության
Շաղ տվեց այսպես նորաստեղծ երկրին:
Բայց վշտի ծովը իրեն մոտ թողեց՝
Ու չէր իմանում ո՞ւմ բաժին հաներ,
Ո՞վ ուներ մի սիրտ՝ այնքան լայն ումեծ,
Որ վշտի ծովը անխռով տաներ:
Ու խորհեց խորին արարողը մեծ
Եվ անտեսորեն երկրում թափառեց.
Տեսավ ցնծում է սիրտը հավքերի,
Խենթ համբուրում են գազաններն իրար,
ՈՒ նրանց տվեց խայթը ցավերի՝
Ցրելով նրանց խինդը խելագար:
Եվ իսկույն աշնան տերևների պես
Ցավից սգացին հավք ու ծաղիկներ
Եվ կակաչների սիրտը սևացավ,-
Այն օրից իրենց լեզուն կորցրին
Ու դեռ նետում են կաղկանձով անբառ
ազաններն իրենց անեծքը լուսնին:
Եվ գթաց նրանց արարողն, ասես,
Նայելով երկրի խրոխտ լեռներին,--
Լեռները, ասաց, հզոր են ու վես,
Գոռոզ է նրանց կեցվածքն իմ աչքին,-
Թող քիչ խոնարհվեն ու խորհեն ինձ պես:
Ասաց ու վիշտը տվեց լեռներին:
Եվ հառաչեցին լեռները ցավից,
Անեծք ժայթքեցին հրաբուխներով,
Ցավից լանջերին խոցեր բացվեցին՝
Դարձան անդունդներ ու խորանալով
Այն սեգ լեռների տանջանքը լացին:
Եվ արցունքները գետերի փոխված՝
Իբրև լեռների լեզուն փրփրած՝
Խոցված լեռների անեծքն են լալիս,
Իսկ գագաթներին ձյունն հավերժացած
Սառած արցունքն է, որ ցած չի գալիս:
Թաց լեռներին արարողն ու մեծ
Ցավն առավ՝ անհոգ դաշտերին տվեց,
Վերքեր բացվեցին դաշտերի կրծքին,
Եվ հառաչեցին դաշտերը դարեր…
Ու դեռ մնում են նրանց վերքերից
Անապատները, որպես սպիներ:
թաց դաշտերին արարողը մեծ՝
Մռայլ նայելով ծովի ծիծաղին,
Առավ վշտի շանթն ու ծովը նետեց,
Ու ծովն անդնդից ելավ կատաղի,
Մինչև աստղերը ծառս եղավ ցավից,
Այնպես ծառս եղավ, որ կոհակների
Մատները կարծես աստղերն հանեցին՝
Որպես երկնքի աչքերը անգութ,
Որ նույնպես լացին…
Այնպես ծառս եղավ, որ հատակներից
Քարացած արցունք՝ ավազն երևաց,
Դարեր մոլեգնեց ու հետքը ցավի
Ալիքների մառ կնճիռը մնաց՝
Եղծելով չքնաղ երեսը ծովի:
Ծովին էլ գթաց արարողը լուռ,
Ցավն առավ ծովից՝ երկնքին տվեց:
Ամպերով գոռաց երկինքը զարհուր,
Ցավից անձրևը կարկուտի փոխվեց,
Անեծք կայծակեց ու լացեց անհույս,
Ու մնաց լուսինն աչքում երկնքի,
Որպես մի շիթը սառած արցունքի:
Իսկ հավերժական ցավից հալածված
Աստղերն այն օրից ասուպներ դարձած
Թռան ու մեռան իրար գրկի մեջ,
Եվ դարեր ցավը երկնքում մնաց՝
Ցրեց աստղերի դաշնությունը պերճ:
Ու ցավն առնելով արարողն էլի,
Խորհում էր՝ ո՞ւմ տար, որ գեթ մի գիշեր
Անխռով տաներ պարգևն ահալի,
Որ, ավա՜ղ, ինքն էլ չէր կարող տանել:
Սոսկաց, թե ցավը կմնա իրեն…
Ո՞ւմ տար այս անգամ՝ խորհում էր, նայում,
Երբ տեսավ մոտիկ հովտում՝ տարորեն
Ժպտում էր մարդը՝ վագրի ճանկերում,-
Մարդ, որ դեռ վագր էր վայրի քարայրում…
Տեսավ, խաղաղվեց խռովյալ ոգին,
Եվ ասաց՝ լոկ սա´ կարող է տանել,
Ու մարդուն տվեց վիշտը երկրային
Եվ ինքը թեթև սլացավ եթեր…
Եվ ծնվեց մարդու դեռ վայրի սրտին
Ցավի զգացումն ու ահը մահվան,
Եվ մարդն այսուհետ խեթ նայեց վագրին՝
Սրելով աչքը ժանիքի նման:-
Այդ ցավն Էր մարդու աչքերը բացեց,
Եվ մերկ ուղեղը զգեցած ահով՝
Զգաց, որ մահն Է վիշտն ամենամեծ
Եվ կռվի ելավ մահվան դեմ մահով,-
երեզմանի դեմ դնելով մանկան
Ոսկի օրոցքը՝ իր հույսն օրորեց,
Իր մահը դարձրեց գոյի հոլովում՝
Ու սերնդաշար ապրեց վերստին՝
Տանելով դժնի վիշտ մոր մահվան,
Դիմացավ որդոց անհետ կորստին,
Տարավ դառնանուշ տանջանքը սիրո,
Տոկաց բնության խոլ աղետներին,
Ու լցված կյանքի ծարավուտ սիրով՝
Դիմացավ այրող վերքերի ցավին:
Բայց իր թույնի հետ վիշտն Էլ մեղր ունի՝
Եվ առագաստը բացեց մտածման
Վիշտը՝ մեծ դայակն իր մանուկ մտքի,
Վիշտը, որ դարձավ հույսի օթևան…
Ու երբ նորախոհ մարդը մի վայրկյան
Առաջին վշտերն հույսի մեջ խեղդեց,
Ոգին հիացքով հայտնվեց անձայն՝
Գոյության կռվի ցավերն էլ տվեց:
Բայց մարդը կրա´կ կոփեց ժայռերից,
Լույսի ծնունդով ցավերը մեռցրեց,
Ու կենաց պտուղն հանապազօրյա
Իր տառապանքի անտառում գտավ,-
Ու ոգորանքով հաղթեց այն վշտին,
Որից խոլական մամոնտը կորավ…
Եվ դարեր ծխաց սիրտը մարդկային,
Լցրեց տիեզերքն իր վշտի ծխով,
Բայց չկորցրեց իր հույսն աստղային
Եվ իմաստութամբ իր նորաբողբոջ
Դարեր գուպարեց իր նմանի դեմ,
Որ լուծ Էր դարձել իր բյուր ուսերին -
Մարդը մարդուն գայլ որկորով դժխեմ…
Բայց անագորույն ոգին նորից նոր
Մարդու մեջ քամեց գետերով պղտոր
Իր տիեզերքի ցավերը բոլոր,
Եվ հրամայեց ապա մայր հողին,
Որ մարդու առջև բարիք չփռե,
Եվ անապատի փոխվեց տխրագին
Մարդու աչքի դեմ՝ դաշտը զմրուխտե,
Այնպես տոչորվեց և հողն աշխարհքի,
Որ անապատում օձն Էլ իր ձագի
Աչքի արցունքը ծարավից խմեց…
Այնպես, որ ծովն Էլ շոգից կարկամեց:
Բայց ինչքան շատ Է մարդն իմաստնանում՝
Իր ցավերն այնքան հեշտ Է դարմանում:
Ու մարդը խորհեց և մառ դաշաերից
Փախած գետերը ձորերից հանեց
Եվ անապատված դաշտերում սփռեց՝
Եվ գինի քամեց դաժան դաշտերից,
Եվ մեղրագետեր քրտնքով քամեց:
Եվ դժնետեսիլ հոգսերով ելավ,
Պեղեց ծովերը, լեռները պեղեց,
Աստծո թաքցրած գանձերը գտավ
Ու մտքի ձեռքը աստ ղերին մեկնեց՝
Եվ լուսնի վրա մահեր նշմարեց…
Եվ կյանք նշմարեց աստղերի վրա,
Եվ մահվան ահից իմաստնանալով՝
տավ հյուլեի հոլովումն անմահ,
Շարժմունքն անընդմեջ ու դարեր խորհեց,
Զգաց, որ երկու անգամ չի կարող
Անցնել նույն ջրով նույն գետի՝ անցնող:
Զգաց, որ մահը և´ կա, և´ չկա,
Որ նյութն, ինքնագոհ, շարժվում ինքնիրեն,
Մեռնում և հրա՜շք՝ ծնվում է նորեն:
Որ ոչ թե աստված ստեղծեց մարդուն,
Այլ մարդն իր ահից ստեղծեց աստծուն,
Դարերի մթնում իր խարխափանքի
Նյութին անգիտակ՝ նա երկնեց ոգի.
Եվ կույր խնկարկեց պատրանքն իր ունայն,-
Մարդը, որ ծնվեց ծովափնյա տիղմից
Ու դարձավ միակ խոհը բնության,-
Կռահեց, որ հողն է աճյունն արևի
Եվ եղել է, կա, անստեղծելի
Ու անեղծելի, ու դարեր խորհեց,
Եվ իմաստությամբ իր լուսաբողբոջ՝
Իր արցունքի պես սրբելով ընկճեց
Իր ցավերի հետ ցավերն ընկերոջ:
Եվ կործանելով իր մեջ գազանին՝
Նա իր մեջ զգաց երազներ վսեմ,
Լույսը դարձնելով իր սպեղանին՝
Անցավ ցավերի ճամփեքը դժխեմ,-
Նույն ծաղկից թե´ թույն, թե´ մեղր քամեց
Եվ աստծուց հզոր՝ ինքն էլ արարեց
Չեղած հրաշքներ աշխարհի վրա,-
Իր արարչության խնդությամբ խեղդեց
Մարդը բյուր դարեր բյուր ցավերն իրա:-
Մարեց կրակով իր ստեղծագործ՝
Ցավերի ծովը իր մի բուռ սրտում՝
Եվ տիեզերքում լոկ մարդը անեղծ
Վշտին հաղթելով՝ դարձավ իմաստուն:-
Այդ աշխատանքն էր, որ ինչպես դարբին
Կռեց ու կոփեց հոգսերի սալին
Բիրտ անբանից մարդ ու մարդուց աստված՝
ազանի ճանկից մինչ աստղերն հասած…
Եվ վերջին անգամ ոգին հայտնվեց՝
- Դու, ասաց մարդուն, վշտին հաղթեցիր,
Ժառանգիր ահա տիեզերքն իմ մեծ,
Քո մտքի թագով իր արքան դարձիր:
Վշտին հաղթողը իշխանն է խինդի,
Իշխիր գաղտնալից տիեզերքն համայն,
Ինքդ ստեղծիր հողը դրախտի
Եվ սնիր, որ հար վայելես նրան,
Որ վշտիդ գետերն էլ չծովանան:
Իշխիր ծովերի մռայլ հատակում,
Իշխիր ինքդ քեզ ու վագրին իշխիր,
Իշխիր դու երկրում, իշխիր երկնքում,
Մրջյունից մինչև աստղերին իշխիր:
Եվ ինչ որ քո դեմ գաղտնիք թողեցի՝
Պեղիր տիեզերքն՝ հայտնություն դարձրու,
Դու հրաշքներիս հրաշքն իմաստուն,
Թող վիշտն ու խինդդ անբաժան լինեն՝
Ինչպես կակաչի կարմիրն ու սևը,-
Եվ թող հավիտյան ախոյան՝ բախվեն
Վիշտն ու խինդը քո՝ քո մահն ու սերը…
Եվ թող հույսերս քեզ ապավինեն,
Եվ թե արտասվես՝ թող քո արցունքից
ոհար խաղողի ողկույզներ ծնվեն,
Թող նոր հրաշքներ ծնվեն քո ձեռքից…
Եվ իմաստնացած կգնաս այդպես,
Դարերի անտես սանդուղքով կելնես
Դեպի կատարը կատարելության,
Որ միջօրեի արևի նման
Փարատես ստվերն ոգուդ չարության,
Եվ ա ղավնանաս քո նմանի դեմ,-
Որ քո նմանի վիշտն էլ ճաշակես
Ու նոր լինես մարդ ու ծաղկես որպես
Ազնիվ խտացվածքն ահեղ բնության՝
Հասնելով ոգու ներդաշնակության:
Իսկ ծաղիկներից՝ շունչն անմահության,
Որպես նոր գինի, իցիվ դու գտնես,
Ըմպես, որ չիջնեսնես ձորը ծերության,
Որ կյանքով լցվես ու նորից ելնես
Կանաչ սարերը քո պարմանության,
Որ տիեզերքում լոկ ինքդ լինես
Հավերժ տիրակալն հավերժ բնության…:
Եվ լռեց հավետ ու մարդու սրտի
Հովիտներն իջավ, ընկնող աստղի պես,
Մարդուն թողնելով սանդուղքն աստղերի,
Որ մարդն հասկացավ անբարբառ լեզուն
Մեծ իմաստության ու տիեզերքի:
Ու ողջ բնությունն ապշեց մարդու դեմ,
Ծովերն աչք դարձան մարդու դեմ ապշած
Եվ դարեր ահա մնացել են բաց:
Երկնակամարն Էլ հոնքն Է՝ վեր քաշված՝
Հավիտյան ապշած մայր տիեզերքի
Արեգակնաբիբ կապուտակ աչքի…
Բայց իմաստնացած մի պարմանի պես՝
Մարդն Էլ իրենով հիացավ կարծես,
Ու մեծ տենչանքի ու կրքի ճամփով
Ելավ փնտրելու իր ստեղծողին,
Տիեզերա######զ մտքով թափառեց,
Հյուլեից հարցրեց, հասավ աստղերին,
Հազար մի չեղած հրաշքներ երկնեց
Ու ձգտեց հասնել իր ստեղծողին,-
Չափվել նրա հետ,
Պեղելով նրա առեղծվածը մեծ…
Կասկածեց, հուսաց ու դարեր փնտրեց,
Ու աչքն աստղերից ուղղեց արևին՝
Դեպի լուսեղեն հրաշքը ձգտեց՝
(Իր վայրի քարայրն հավիտյան թողած
Այն վաղնջական խավարի հովտում
Անբան գազանին՝ լեզուն կորցրած)…
Իսկ բարձունքներում լույսերով լցվեց
Դեռ վշտի սափոր սիրտը մարդկային
Արևի ճամփին, ուր դարեր փնտրեց,
Ու երբ չգտավ՝
Այն բիբլիական
Հարդա գողն արած իր մտքի ճամփան,-
Ու երբ չգտավ՝ ելավ նորախոհ,
Էլ չապավինեց նա ոչ մի աստծո
Ու ոչ մի ոգու, որ իբր ահի
Տեսիլն էր անգո´ այս տիեզերքում.-

Այնինչ՝ նիրհում Է աստված իր հոգում:
__________________

1
Ոչ թե աղջկա բախտն ես գուշակում,
Որպես մի գնչու՝ ցնորք ափիդ մեջ,
Դու գիտես, թե ծովն ինչ Է մտորում՝
Ծովն իր կաթիլի՝ իր պատկերի մեջ:

2
Դու, որ դուրս ելար ցավերի ծովից,
Կանչես՝ վար կիչնե գարունն արևից,
Եվ թե գետերի վրա որոտաս,
Գետերն հինավուրց հունը կփոխեն,
Բավ Է ճակատիդ ադամանդը տաս՝
Անապատները մեղր կբխեն:
Կանչես՝ ժայռերի կրծքերից հանկարծ
Անտառներ կելնեն՝ գարուններ գրկած:
Մինչև կոկոններն աչքերը բանան՝
Կանչես՝ ծովերը պիտի միանան:
Լեռներին մինչև դայակ չդառնաս՝
Հղի լեռները չեն ծնի գանձեր,
Քանի պատվաստն է ձեռքդ բնության՝
Կջահելանան անտառները ծեր:
Քեզ դարեր սաստած կայծակները քեն՝
Մի փունջ երկաթի մեջ կբանտարկես:
Կկտրի, կանցնի օվկիաններն անվերջ
Քո շշուկն ահա՝ մի վայրկյանի մեջ:
Եվ ցած բերելով թևավորներին՝
Դու երկնքումն էլ բացիր քո ճամփան,
Հրամայեցիր՝ քեզ առավ թևին՝
Երկինք սլացավ բրոնզն անկենդան:
Այն չես՝ ում սիրտը աչք էր վագրենի,
Սիրտդ՝ չար ծովեր ծածկող գթություն:
Քնքշանքդ բացեց լեզուն գազանի,
Եվ հավքերն ահա երգերդ են կրկնում:
Եվ միակ խինդդ է՝ ոչ թե նմանիդ՝
Այլ խոլ հողմերին գրաստդ կանես,
Եվ օրոր կասես քեղ ծնած հողիդ,
Դու հող, բայց հողից դրախտ կծնես:
Ձեռքդ կնիքն է կախարդանքներիդ
Եվ մարդուց բացի՝ ամեն գոյ՝ գերիդ,
Դու երկրե-երկիր պճնողն աստղերի,
Դու դեռ խորտակողն անարգ թագերի:
Խոսքդ - բնության ճակատագիրը,
ործդ - երազիդ գալոց երկիրը,-
Դու մարդը՝ խորհող հյուլեն բնության,
հյուլեն՝ տիրակալն անսահմանության,
Տիեզերանյութ շաղախից մի բուռ՝
Բայց մի տիեզերք՝ քանզի բյուրաղբյուր
էակների մեջ քո հին զուգընկեր՝
Լույս ծնելն հողից քեզ է վիճակվել,
Եվ կգա դարը՝ կհրամայես՝
իշերն արևն էլ կզարթնի քնից
Եվ քեզ կնայե նա էլ ապշադեմ,
Եվ կշշնջա՝ «Այս դու ես, որդի՜ս,
Ո´ վ մարդ, բայց հազիվ քեզ ճանաչեցի,
Այնքան լուսավոր թվացիր աչքիս
Թվաց թե աչքս ես իմ դեմ բացի…
Բայց Ի՞նչ ես փնտրում անգամ գիշերով,
Երբ բաց աչքերով աստղերն են քնել,
Ինչո՞ւ ես մինչև աստղերը հանել
Մտքիդ գլուխը, ի՞նչ վիշտ կա նորից,
Երբ մի բուռ հողից վայրի բնության
Դու քեզ հասցրիր կատարելության,-
Ինչո՞ւ չես ննջում»:
- Չեմ ննջի երբեք,
Քանի գաղտնալից տիեզերքն այս սեգ՝
Չի բացել իմ դեմ ծալքերն իր բոլոր,
Քանի դեռ մութն է ու խորհրդավոր.
Քանի դեռ անդուռ առեղծված մնան
ոյության գաղտնիքն ու քենը մահվան.
Չե´մ ննջի երբեք՝ մահը կա քանի,
Քանի չեն դարձրել հավերժ պատանի
Ինձ հայտնություններն իմ իմաստության.
Քանի գործս՝ հավերժ, կյանքս է մի վայրկյան.
Քանի լուսնին էլ ծաղիկ չեմ ցանել,
Քանի լուսնից էլ մահը չեմ վանել,
Քանի չի դիպել դեռ ոտքս Մարսին,
Քանի չեմ հասել լույսերիս լույսին՝
Անմահությանը մարդկային կենաց,
Որին արժան է մարդը տառապած…
Քանի մի ձեռքս մյուսիս համար
Կոթող է հղկում, կամ թե շիրմաքար,
Քանի ագռավն իսկ մարդուց շտա կապրի,
Կամ բաոբաբը՝ յոթն հաղար տարի,-
Մինչ մարդս… պիտի գերեզման իջնեմ՝
Չապրած փետրի չափ հավքի մի նսեմ,
Մարդը՝ խոհերի մի նոր աստղածով,
ճանապարհորդը ծիր կաթինների,
Մարդն էլ հողածին, բայց մարդն իր գլխով՝
նժարն անհամար մոլորակների,
Մարդն՝ հավերժորեն չարի դեմ հաստված,
Մարդն՝ արարչությամբ՝ և աստծո աստված,
Բայց այս իր խոհն է՝ գործն հավերժական,-
Իր կյանքով սակայն
Մարդն հավերժի դեմ ի՜նչ է՝ մի վայրկյան,
Թիթեռի մի կյանք, մի բառ՝ մահվան դեմ՝
Որ չարտասանած գերին է մահվան…
Մինչդեռ մարդկային ծարավն առաջին՝
Տիեզերասույզ տենչն է իմ վերջին.
Հավիտյան ըմպել երկինքն աստղալից,
Հավերժ վայելել գգվանքը կնոջ,
Չհանգչի երբեք կիրքս մրրկալից,
Ոտքիս տակ բացվի լուսինը բողբոջ,
Նմանս ծնել և աստղերի մեջ,
Անմահ վայելել տիեզերքն այս պերճ,
Եվ սիրտս դառնա բերդն անմահության,
Վայրկյանի սիրտս՝ դարեր տառապած…
Ու թեև ինչպես կյանքը սխրալի՝
Մահն Էլ Է շարժմանց պատճառն անհեղլի՝
Առանցքը շարժմանը ներդաշնակության,
Բայց կյանքն Էլ ինչքան շատ գեղեցկանա՝
Մահն աչքիս այնքան կըտգեղանա,-
Կդառնա վերչին ոսոխս ամեհի…
Բայց ելնում ընդդեմ զառամյալ մահի՝
Եվ կռվելու եմ այնքան ժամանակ,
Մինչև՝ ինչպես գահն իմ աստվածների՝
Թափուր գահ դառնա մահն Էլ ոտքիս տակ…

(Շարունակելի)
__________________

Մրջյունն անգամ թե պակասի՝
Աստված ինքն էլ իսկույն կասի,
Թե պակաս է նոխ բնության
Ծիածանից մի գույն, մի բան:

1

Աշխարհի յոթը հրաշալիքներ,
Հրաշքը մարդու լուսին ելնելն Էր:

Բայց հրաշքների հրաշքը վսեմ,
Թե ի՞նչն Է՝ այս հին հրաշքով կասեմ:

Այն՝ թե ծաղկունքն Էլ, ինչպես ծիածան,
Ո՞ւմ ձեռքով և ո՞ւմ համար համրացան:

Եվ լցվեց աշխարհն՝ ի՞նչ հրաշքներով,
Ի´՞նչ հավերժատև ազգ-աշխարհներով:

Աշխարհի հազար հրաշալիքներ,
Հրաշքն՝ աստըծո հավերժ կնիքն Էր…

2

Ծաղիկներն ինչո՞ւ այսքան վիշտ ունեն,
Այսքան վիշտ ունեն, բայց լեզու չունեն,
Ինչքան քաղում ենք, քաղում ենք, քաղում,
Ոչ մեկի շուրթին բողոք չի դողում,
Այնինչ՝ ցավում է սիրտն ամեն ծաղկի,
Երբ որ քաղվում է ծաղիկն իր,կողքի,
Եվ զողն արցունքն է՝ իր վշտի վկան,
Համր բողոքի լեզուն է-սակայն՝
Ասում են ծաղկունքն էն գլխից այսպես համր չեն եղել,
Ամեն ծաղկացեղ իր նուրբ լեզվով է խոսել, ծիծաղել,
Երբ դեռ նորաստեղծ վայրենամարդը վարդ չուներ կրծքին,
Երբ համր էր մարդը՝ երգով էր թովում վարդը սոխակին,
եղգեղում էին ողջ ծաղկացեղերն՝ ամենն՝ իր լեզվով,
Իրար հարցընում՝ թե արդյոք ո՞վ է ստեղծել մեզ, ո՞վ…
Բացի անլեզու այս երկոտանուց՝ ի՜նչ լավ է ողջը,
Իր լեզուն ուներ խնկավարդն, ինչպես առվի խոխոջը:
Սոխակների հետ վիճում էր երգող վարդացեղը ողջ,
Կապույտ երիցուկն ուներ հունչ-լեզուն իր նորաբողբոջ,
Իր լեզուն ուներ նունուֆարների ցեղը նրբախոս:
Երգի էր նման արևածաղկի լեզուն մեղրահոս,
Մեղրի մրմունջ էր անվարար լեզուն հորոտ- մորոտի՝
Բարկության մեջ էլ նման էր ձայնը քնքուշ որոտի:
Թեպետ դեռ Մասիս անունը չկար, բայց գլխին ձյուն էր,
Կակաչն այնպիսի նուրբ լեզու ուներ, որ վարդը չուներ,
Այնպես էր ասում, այնպես էր խոսում,
Որ թե´ խնդություն, թե´ վիշտ էր հոսում,
Հեգ մարգարեի հրե լեզվի պես՝
Ե´վ խոնարհ, և´ վեհ, և խրոխտ, և հեզ,-
Այսպես անզույգ էր կակաչների ցեղն իմ վարդանման,
Երբ նա էր երգում՝ խոր լռություն էր տիրում անսահման,
Մասիսի լանջին ականջ էր դնում գայլն էլ կակաչին,
Որի նուրբ լեզուն նման էր վճիտ առվի կարկաչին:
Իր լեզուն ուներ դեղին տուղտացեղն, իր անզույգ լեզուն,
Ամեն ծաղկացեղ լոկ իր լեզվով էր աստծո հետ խոսում:
Իր լեզուն ուներ այժմ համր ցեղն այս շուշանների,
Որ շատ էր նման մեղմանուշ լեզվին մանուշակների,
Քանզի համր չէր մանուշակ ցեղն էլ՝ իր քնքուշ լեզվով,
Ասում, խոսում էր, կանչում, վիճում էր հազար մի ձևով:
Աստղերի հետ էր աստղածաղիկը հարցով զրուցում՝
Թե ինչ է մարդը, կամ ծով ու ցամաքն ո՞վ է ստեղծում…
Մարդը ձայն ունի, բայց լեզու չունի՝ ինչի՞ց է արդյոք,
Իր լեզուն ուներ այս հուսամ ծաղկանց ցեղն էլ մտահոգ,
Վարդից էր հարցնում թե՝ «Ինչո՞ւ մարդը՝ ցավերին գերի՝
Չգիտե, որ մենք իր ամենաբույժ դեղն ենք վերքերի…»:
նուրբ գեղգեղում էր նարգիզների ցեղն ամենաչքնաղ,
իր լեզուն ուներ մայիսյան դեղին ծաղկացեղն ուրախ,
Երբ նա խոսում էր՝ համբույր էր թվում իր ձայնը մեղուշ,
Իր լեզուն ուներ ոսկեբիբ ցեղն էլ օշոշի քնքուշ:
Անուշ էր լեզուն յասաման ծաղկանց, մեղուշ էր այնքան,
Որ թվում էր, թե մանուկի շուրթին կաթ էր մայրական,
Երբ որ խոսում էր ձնծաղիկացեղն՝ իր երգ ու տաղով՝
Լուռ լցվում էին Մասիսի ձյունի աչքերն էլ շաղով:
Իր ոսկեշշուկ լեզվով էր խոսում ծաղիկն անթառամ,
Իր լեզուն ուներ նույնիսկ չարախոս փուշը դառնահամ:
Հապա հասմի՞կը, սոխակն էլ չուներ լեզուն հասմիկի,
Որ, ասես, լիներ մրմունջ ու ղողանջ՝ արծաթե զանգի:
__________________

Ու բազմալեզու դայլայլում Էին ծաղկունքն անհամար,
Ծաղկանց անուշ բույրն ու քնքուշ լեզուն մրցելով իրար՝
Մեղրածով Էին ղարձընում Մասիսն ու հովիտն իր ծով,
Լոկ սատանան Էր ականջը գոցում իր չար նախանձով,
Որ Էլ չլսեր այս մեղրահամերգն իր ճամփամիջին,-
Աստծո ստեղծած շշուկն Էլ շանթ Էր թվում ականջին,
Քանզի, ասում են, աստված զրկել Էր դրախտից նրան,
Ահա թե ինչու մերթ օձ Էր դառնում, մերթ կին՝ սատանան,
Փախչում Էր մարդու քարայրախորքը՝ դեռ վայրի ոգու,
Դրդում Էր մարդուն՝ աստծո ընդդեմ, ոխով ահարկու,-
Բայց մարդն ի նչ Էր որ, անլեզու, անբան, գորգից
դեռ մի թել,
Նոր Էր չորեքթաթ գնալուց ելել, բառ չէր թոթովել:
Աստվածախանդը նենգ ու դիվային
Լսում լեզուներն այս աստվածային՝
Սև բիծ էր ուզում գցել աստծո հրաշքի վրա,
Չար քրքջում էր, բայց թե՝ անզոր էր քրքիջն էլ նրա,
Քանզի գոռում էր հազարալեզու ծովը ծաղկունանց,
Երբ կոխոտում էր վայրագ փղերի փաղանգը նրանց,
Կամ թե՝ քայլող լեռ մամոնտն էր ճզմում ծաղկածովը նուրբ,
ճչում-մռնչում, վանում էր չարին ծաղկածովը սուրբ:

Այսպես՝ էն գլխում՝ իր լեզուն ուներ ամեն մի ծաղիկ,
Ամեն ծաղկացեղ իր լեզուն ուներ,
Բայց աստծո գլուխգործոցը՝ համրիկ,
Վայրենամարդը: դեռ լեզու չուներ.
Համր ու ձյունակերպ ծածկում Էր հովիտն Էակն առաջին
Իր մի բուռ վայրի թոռն ու ծոռներով, մայր լեռան լանջին,
Դեռ մանկաթոթով, անմարդալեզու, վայրենաոհմակ,
Խոսող ծաղկանցը՝ լուռ նախանձելով համր ու գլխահակ,
Համր ու անբարբառ, լուռ թափառում Էր ան լեզուն անբան, Քարայրամարդուկ մի կաթիլ աստվածն ու ծով սատանան:
Լուռ դեգերում Էր՝ տանելով անվերջ
Վայրենավագրին համր սրտի մեջ,
Մունջ ու անմռունչ վայրենին անբան,
Դեռ չէր էլ փնտրում մարդացման ճամփան,
Վայրենապտղած, մութ անտառներում,
Իր գանգի պես լուռ մութ քարայրներում,
Համր ու անլեզու, համր ու անսփոփ,
Մի բուռ բազմությամբ՝ բազմանում էր ցոփ,
Երգող հավքերի, խոսող ձաղկանց մեջ
Լուռ բազմանում էր համրամունջ ու խեղճ,
Լցնում Մասիսի հովիտները նոր
Անլեզուներով, համրերով, սակայն
Հանապազօրյա վշտից բազմախոր
Ուզում էր խոսել բնազդով մանկան,
Բերան էր բացում երազով լեզվի,
Ուզում էր խոսել, որ վիշտը կիսեր,
Որ փակ բերանով սիրտը չկիզվեր…
Մանուկ բնազդը օգնում Էր խոսել,
Ճգնում Էր, տնքում, բայց լեզու չուներ,
Ուզում Էր բանալ սիրտը նմանին,
Ցավերը ցույց տալ, իսկ ցավն անհուն Էր:
Ու կափկափում Էր համր վա յրենին
Յոթանասունյոթ իր թոռն ու ծոռով,
Հազիվ թոթովում ձեռքի... բարբառով:
Անլեզու ձայնով, ձեռքով Էր խոսում
(Ինչպես անբարբառ համրերը հիմա).,
Լեզվի բնազդով խոսել Էր ոզում,
Կիսել էր տենչում իր վշտերն անմահ,
Աչքերի շանթով, ձեռքով Էր խոսում,
Բայց ձեռքով սրտի ամպը չես կիսի,
Այն Էլ անպտուղ լաբիրինթոսում՝
Քաղցի քաոսում երկրի քաոսի:
Եվ ծաղիկների լեզվաժխորում
Իր անդուռ բախտի մասին Էր խորհում,-
Երբ մեծ արարողն իր երկրին նայեց,
Տեսավ՝ դեռ լուռ Է մարդն հազարացավ:
- Լռեցե´ք հավերժ,- խուլ հրամայեց,-
Ծաղիկների ծովն իսկույն համրացավ,
Սատանան ժպտաց, նրան թվաց թե աստված սխալվեց,
Քանզի աշխարհի գեղեցկությունը իսկույն մռայլվեց,
Երբ որ պապանձեց հազարալեզու համերգը ծաղկանց,
Ու մտքում մի պահ ծափ տվեց չարը սատանա կաղկանձ,
Երբ աստված, իբր, իր ստեղծածը մեռցրեց, ցրեց,
Թվաց, թե՝ իրավ խելքը կորցրեց, ողջը մեռցրեց:
Բայց նորից մթնեց դժնի սատանան,
Նորից կորցրեց իր հույսի ճամփան ,
Եվ նախանձն հորդեց, իժ դարձավ լորտուն,
Երբ աստված տեսավ իր հազարավիշտ, բայց համր մարդուն,
Ասաց՝ «Իմ լեզվին պետք չունեն անվիշտ ծաղկունքն հազարան,
Այս հազարացավ մարդոց Է վայել լեզուներն համայն:
Իմ նուրբ ծաղկանցը պետք չէ հուր լեզուն,
Անլեզու վիշտն է լեզու երազում երկրի քաոսում:
Մարդն համակ վիշտ է, և թող դարերում, երբ վիշտը սեղմի,
Թող խոսի մարդը, թող ցավը պատմե, որ ցավը մեղմի,
Թող լեզվավորվի, երբ ազատ խոսի՝ նոր իմաստանա, Իմաստնանալով ողջ տիեզերքի գաղտնիքը բանա,
Բացի գաղտնիքից իմ աստվածային…
Թող ցեղավորվի և լցնի հողագունդն այս դեռ դիվային»:
Ասաց ու մարդկանց պարգևեց ծաղկանց բյուրացեղ լեզուն,
Որ ծաղկանց նման մարդիկ մեղմանան ու դառնան խոսուն, Բազմացեղվելով,- ամեն մի ցեղը մի ծաղկալեզվով,-
- Թող բազմախոսի, որ թեթևանան ցավերն էլ իր ծով,
Թող երգի, խոսի, գեղգեղա, հոսի գեղեցկությունը,
Թող ծիածանվի հազարախոսուն ողջ մարդկությունը:
«Զի պիտ մարդանա ոչ միայն հացիվ,
Այլ բանիվ սրտի, այլ մտքի բանիվ…»
Ասաց արարողն ու ծազկեծաղիկ
Իջավ, ման եկավ՝ վերջին երկունքով,
Եվ աշխարհարար ձեռքով անմեղիկ
Սկսեց մեկ-մեկ պոկել հիացքով
Ծաղկանց բերանից հազարագույնի լեզուներն այլ֊այլ,
Ծաղկանց բերանից ծաղկանց լեզուներն հազարադայլայլ
Իր հազարացեղ լեզուներն անբիծ
Մեկ առ մեկ պոկեց ծաղկանց բերանից,
Ինչպես բերանից թոթով մանուկի՝
Պոկեց առաջին անուշիկ լեզուն իր ձնծաղիկի,-
Մանուկի նման ճչաց ձնծաղիկն ու հավետ լռեց,
Բայց արարողը նշխարեց լեզուն ու լեզուն բերեց
Մարդկանցից մեկի համր ու անլեզու բերանը դրեց,
Իր աստվածային շնչով էլ օծեց բերանն էլ մարդու,
Մոր կաթնաոգով շունչ տվեց լեզվին իր ադամորդու,
Եվ իսկույն խոսեց վայրենին՝ լեզվով հեգ ձնծաղիկի,
Հազիվ թոթովեց. «Մա´, մա՜յր՝ իմ կյանքի,
Մի՞թե իմ վիշտը չպիտի կիսես,
Որ ցեղս մեծնա՝ լիճս՝ ծովի պես»:
Այս եղավ մարդու առաջին խոսքը,
Որ, ասես, բացեց իր ոգեխորքը,-
Եվ աղոթքի պես մարդն րնկավ ոտքերն իր արարողի,
Այս մարդուն ճամփեց աստված հեռուներն իր ձյունահողի,
Ուր մեղմ բազմացավ ինքնաձև լեզվով՝ ուր էլ որ գնաց,
Խոսեց անխոսը… այնինչ՝ ձնծաղիկն անլեզու մնաց,
Հավերժ համրացավ ապշած աչքի պես:
Եվ հրամայեց արարողը մեծ.
- Քո այս նուրբ լեզվով բազմացիր դու հեզ,
Քանի ձնծաղիկն համր գա աշխարհ,
Քո լեզուն թող քո թերանում Խոսի,-
Դու ,քո երդն ասա աշխարհին արար,
Որ քո խոսքն այլոց վշտերն Էլ կիսի:
Եվ մինչև այսօր ձնծաղիկի տեղ այն ցեղն Է խոսում,
Որ ծվարել Է է մեծ հողագնղի ձյունահյուսիսում:
Երբ այս արարեց՝ մյուսին հակվեց,
Հրաշք մոր նման հուշիկ մոտեցավ իր մանուշակին,
Մանուկ մանուշակն ահից թաքնվեց,
(Եվ հավերժ մնաց թփերի տակին…).:
Կուչ եկավ ահից մանուշակն՝ աստծո լեզուն բերանում,
Թաքնվեց թփում, ինչպես դեռակույսն իր հոր վրանում:
Ասես չէր ուզում զրկվել իր լեզվից մանուշակն իմ հեզ,
Լացեց քնքշաճիչ, բայց խիղճը կորցրեց արարողն, ասես,
Եվ իսկույն պոկեց հեգ մանուշակի քնքշանուշ լեզուն,
Հուշով նշխարեց, օծեց համբույրով իր աստվածազուն,
Մի անշեջ ու հեզ կապույտ բոցի պես
Դրեց բերանը վայրենակաղկանձ ուրիշ մի մարդու,-
Ինչպես մայրն է միշտ դնում ստինքը բերանը որդու:
Սա էլ թոթովեց և այնպես խոսեց հետն իր արարչի,
Ինչպես օրոցքից մանկան առաջին բառը դուրս թռչի.
-Այն ճամփեն տուր ինձ, որ միշտ հետդ գամ,
Աստված իմ, հայր իմ, որ ծով բազմանամ,
Եվ դեղին ծաղկից ծնվածն ինձ չուտե...
Եվ այնտեղ ճամփեց այս նորաթոթով մարդուն բարբարոս,
(Աշխարհ բերելով մի նոր մարդացեղ՝ մանուշակախոս).,-
Ուր Կարմիր ծովն էլ ծափ տվեց անմարդ իր ափերի հետ,
Քանզի բազմանալ սկսեց խոսուն ցեղն այս նորակերտ,
Մանուշակագույն, մանուշակաբույր լեզվով իր միակ,-
Ահա թե ինչպես համրացավ խոսող ցեղը մանուշակ:
Եվ հրամայեց լեզու առածին արարողը մեծ.
- Քանի լուռ մնան մանուշակներդ՝
Մանուշակ լեզվով բազմացիր անեղծ,
Ազգ դարձիր և թող ծնվեն երգերդ
Քո միակ լեզվով մանուշակագույն,
Այն, որ ոչ մի ցեղ չունի աշխարհքում.
Դու էլ չունենաս բույրը ոչ մեկի,
Բացի բուրմունքից քո մանուշակի:
Եվ մկրտելով մայր ավազանում նեկտար նեղոսի՝
Կնքեց, որ իր նուրբ մանուշակ լեզվով հավիտյան խոսի:
Այնինչ՝ իր կողքին մանուշակ ծաղիկն հավերժ համրացավ,
Եվ դարեր անցան՝ ոչ մի խոսք չասավ,
Եվ անեծքն անգամ շուրթին կարկամեց:
__________________

Եվ շարունակեց, արարողը մեծ,
Ոսկե մեղվի պես՝ մայիսյան դեղին ծաղկին մոտեցավ,
Որ լեզու ուներ և սակայն չուներ սա էլ ոչ մի ցավ:
- Անհոգ արարածն ի՞նչ կանի լեզուն,
երբ մարդոց մեջ են ցավերը հոսում,-
Խորհեց արարողն ու պոկեց լեզուն մայիսյան ծաղկի,
Որ մի վայրենուց մի նոր ցեղ ծագի:
Ու լեզուն դեղին մեղրի պես բերեց ՝
Ուրիշ մի համրի բերանը դրեց,
Վայրենատեսիլ ուրիշ մի համրի:
Մարդն իսկույն խոսեց՝ «էլ ի՞նչըս խամրի,
Աստված իմ, մայր իմ», և իսկույն ընկավ ոտքերն աստծու,
Եվ աստված կնքեց. «Չես մնա ածու,
Քեզ եմ պարգևում լեզուն այս ծաղկի,
Որ քո բերանում հավիտյան ծաղկի:
Ձմեռն էլ խոսի քո բերանի մեջ այս ծաղկի բույրով,
Որ ցեղվես, ինչպես այս ծաղիկն է ցեղ՝ իր լեզվաթույրով:
Այնքան ժամանակ, քանի մայիսյան ծաղիկը մնա՝
Թող նրա լեզվով քո հավերժացող եսը խոյանա:
Քուն թե արթմնի քո գույնը պահես՝ այս ծաղկի հանգույն,
Քո շունչն ու հունչը, քո ձևն ու խորքը, քո եսն ինքնահուն:
Ոչ թե դու այոց երգածը կրկնես՝
Այլ, այս ծաղկի պես, քո եսաբույրով քո երգը երկնես:
Ոգորես դու էլ մանուշակ ցեղի, կակաչի նման,
Այս իսկ ծաղկի պես քո միակ գույնով ծաղկես հավիտյան:
Հավերժ բարբառես աստվածապարգև միայն քո լեզվով,
Եվ թող բազմանա իմ ստեղծածով՝ քո կաթիլը՝ ծով...
Ոչ թե վայրենի մոլախոտախիտ դառնախռնվես,
Այլ քոնը ծնես, որ մնաս քոնը, որ չխառնվես:
Քո խորքով պեղես, քո խորք ու գույնով,
Միայն մայիսյան ծաղկիս հանգույնով…»,-
Ասաց ու ճամփեց այս մարդանոր ցեղն արարողն այնտեղ,
Ուր Հիմալայն Է, ոբի անապատն հողմախելահեղ,-
Որ երթա՝ ծնի, որ ծաղկեցնի, այնքան բազմանա,
Ինքն Էլ փոշմանի՝ գլուխ չհանի այս ծովահորձանք,
Հոլ բազմացումից, որ չինն Է այսօր աշխարհափորձանք…
Ահա թե ինչպես մայիսյան ծաղիկն հավերժ համրացավ,
Իր լեզվով, ինչպես համր անասուն մարդն՝ ասուն դարձավ:
Այսպես՝ մի մարդուց երբ չինածովն Էլ նա աշխարհ բերեց,
Մեծ արարիչը դարձավ հասմիկի բերանն համբուրեց
Մի խոսքով աշխարհ ստեղծողն իր կույս,անշոշափ շուրթով:
Եվ դեռ լեզվանի ծաղիկը ժպտաց, բայց ճչաց վրդով,
Երբ, իսկույն, որպես գլուխ մի ծաղկի,
Պոկեց լեզուն Էլ խոսող հասմիկի
Ու բարի լեզուն դրեց բերան մի՝ վա յրենաթոթով,
Աշխարհ բերելով՝ լեզվով այս ծաղկի, այս ծաղկի հոտով,
Վայրի մի մարդուց՝ մի նոր մարդացեղ,
Եվ այս ցեղն իսկույն ուղարկեց այնտեղ,
Ուր գահավիժում ծով Նիագարան՝
Մարդ Էր որոնում ափերին ունայն…
Ու մինչև այսօր չգիտես՝ գտա՞ վ, թե՞ դեռ չի գտել՝
Զի մարդը ծաղկի սուրբ քնքշությանը մնաց անընտել:
Լեզուն դարձրեց սրտի բանալին, բայց միայն գոցող,
Լեզուն՝ լաբիրինթն իր հազար ու մի միտքը թաքցնող…
Եվ ահա աստված իր յոթնագունյա ծաղկանցից ջոկեց,
Նուրբ իմ նարդոսի լեզուն Էլ պոկեց,
Դրեց անլեզու բերան մի մարդու, որ համրը խոսի,
Եվ իրավ՝ խոսեց՝ հասնելով ափերն ի վար Նեղոսի,
Ծաղկի բույրի պես բարբառեց մարդը,
Այնպես, որ, կարծես, նախանձեց վարդը,
Երբ «Տեր իմ» ասաց ցեղը նարդոսված,
Եվ իսկույն պոկեց արարողն աստված
Նունուֆար ծաղկի լեզուն Էլ ահա,
Ու մեղմ թոթովեց այս նորախոսն Էլ՝ «Հայր, ալելույա»,
Դառնաբերանը մեղմորեն ծաղկի նեկտարալեզուն,
Ու դարը դարի՝ դանդաղ մեղմացավ այս Էլ գազազուն,
Պատմելով ցավերն իր նրբալեզվով, ինչպես մոտենաս՝
Խուփն առնես՝ վառվող-ծխացող թոնրի բերանը բանաս,
Որ ծուխը չքվի, թեկուզ դեռ մնա կրակը… վշտի,
Քանզի լեզուն էլ ցավն է դուրս վանում բազմախոց սրտի,
Երբ լեզվի ձեռով իր սիրտն է բացում մարդ մարդու առաջ,
Թեթևանում է՝ խոսելով ցավից իր մշտահառաչ.
Ահա թե ինչպես նուրբ նունուֆարն էլ, մի օր լեզվանի,
Հավերժ համրացավ, գեթ մի շշուկի լեզվակ էլ չունի,
Քանզի իր լեզվով ծնվեց մարդացեղն Իրանի անեղծ:
Եվ հրամայեց արարողը մեծ,
Որ հավերժ բուրե նունուֆար լեզուն,
Հավերժ բուրվառե երգերն իր խոսուն,
Քանի աշխարհում, սարում ու քարում այս ծաղիկը կա,
Ամենայն գարուն՝ մի նունուֆար էլ էլի աշխարհ գա,
Հավիտյան պիտի խոսի ու հոսի
Նունուֆար լեզուն՝ լեզուն էլ ֆարսի:
__________________

Այս որ արարեց արարողը մեծ՝
Իր օշոշ ծաղկի լեզուն էլ պոկեց,
Դրեց բերանը վայրենամռունչ յոթերորդ թոռան,
Իսկույն թվաց, թե իր մռունչները մրմունջներ դառան:
- Աստված իմ, ասաց, հիմա ես կերգեմ իղձերը սրտիս,
իտեմ՝ քո խոսքով մարդանամ պիտի, ներիր դժբախտիս,
Ներիր լռությունն համր բերանիս, որ չէր աղոթում,-
Այսպես բարբառեց ու մեղր էր, ասես, իր լեզվից կաթում:
Ժպտաց արարողն իմ Արարատի,
Այս մարդացեղն էլ ճամփեց արևելքն իր հողագնդի,
Աշխարհ բերելով հրաբիբ ու նուրբ մարդացեղն եթովբ,
Այնտեղ, ուր ջունգլին ողբում էր, ինչպես վիրավոր մի Հովբ,
Եվ հրամայեց հավերժ թաքնված արարողը մեծ.
- Դու էլ բազմացիր՝ հավիտյան անեղծ,
Քանի այս օշոշ ծաղիկն էլ բացվի՝
Թող քո սուրբ լեզվով քո հողը լցվի,
Միայն քո լեզվով իմ նվիրական, -
Ասաց մեծ աստվածն ու մի սուրբ վայրկյան
Համբուրեց վարդի աչքերն արցունքոտ,
Ապա համբուրեց բերանը բոցոտ,
Որ ցավը չզգա, և իսկույն պոկեց վարդաբույր լեզուն,
Մեղրաբոցի պես դրեց բերան մի՝ վայրենախոսուն:
- Մեղրածոր լեզուն մարդուն է վայել ու ոչ թե վարդին,
Քանզի լեռնացած վիշտ չկա քնքուշ վարդենու սրտին:
Մարդուն է վայել վշտացիր լեզուն վարդաբույր ու պերճ,
Քանզի սատանան ինձնից խռովել՝
Օձի է փոխվել խաբված մարդու մեջ:
Վշտամբար մարդը թե համր մնա, լեզու չունենա՝
Անլեզուն ինչո՞վ իր սիրտը բանա, որ թեթևանա,
Լցնի գեթ շուրջը վարդաբույր երգով իր ոգու անեղծ,-
Ասաց արարողն ու վարդալեզու այս ցեղն անդ հղեց,
Ուր փիղն է գոռում, բայց ասես հույս էր կաթում լուսնյակից,
Եվ ուր կաղնին է վառվում առյուծի աչքի կայծակից…
Ու լեզու առած այս մարդն էլ աստծուն ալելուիա ասաց,
Եվ ասես մազ ու մորուքի միջից բուրեց վարդն անանց,-
-Աստված իմ,- ասաց այս մարդն էլ որպես նորածին մի վիթ,-
Հնդի´կ, համբուրի ալ վարդի փունջն էլ՝ մորը մայր լեզվիդ:
Եվ հրամայեց գալիքնատեսիլ արարողը մեծ.
- Մի կաթիլ մարդուց ծով ծնիր անեղծ,
Որ քանի երկրում թեկուզ մի վարդի կոկոնիկ բացվի՝
Թող հնդկահողդ լոկ ու հավիտյան քո լեզվով լցվի,
Որ երգի փոխես նուրբ խոյանքները վաղվա մեծ ոգուդ,
Մարմնասով տեսնես, բայց ոչ ոգեսով, ո´վ իմ անհագուրդ:
Այս էլ որ երկնեց արարողը մեծ,
Իր շուշան ծաղկանց լեզուն էլ պոկեց
Դրեց անլեզու դառնաբերանը իր բարբարոսի,
Որ երբ մարդանա՝ մեղմանա փոքր ինչ, մեղրանուշ խոսի,
Նրբանուշ խոսի, ինչպես բուրմունքը շուշանի քնքուշ,
Մեղմանուշ խոսի, որ կիսե վիշան էլ վարդի մշտափուշ:
Եվ այս ցեղն իսկույն իր Սենա գետի ափերն առաքեց,
Ուր ցոփ շշուկով, շուշանամարմին սիրացոփ ծաղկեց
Բոլոր ափերին Սենամայր գետի իր շուշանաբույր,-
Ահա թե ինչու անլեզու մնաց շուշանն էլ իմ քույր՝
Մարմարի նման հավերժ կարկամեց:
Եվ հրամայեց հավերժատեսիլ արարողը մեծ.
-Քանի աշխարհում շուշանները կան և համր են քանի՝
Շուշանալեզուդ մի սև շշուկ էլ մահի ահ չունի…
Բայց խելքդ գլխիդ դու թագ դարձրու՝ տիվ ու գիշերով,
Որ չփոշոտվի մայրենիդ՝ օտար լեզվափշերով...
- Ալելույա,-ձայնեց վայրենաթոթով այս մարդն էլ իսկույն,
Ոտքն ընկավ, իբր խնկեց աստըծուն:
Ու մեծախորհուրդն արևածաղկի լեզուն էլ առավ
Պատվաստեց բերանն ուրիշ մի համրի՝ իր լեզվածարավ,
Սակայն սա հենց որ նուրբ լեզվավորվեց՝ վեր նայեց խաբված,
Չընկավ անմարմին ոտքն արարողի, որ մթնեք ապշած:
Այս վայրենամարդն արևին նայեց հեգ աստըծո տեղ,
Սատանայախաբ մեղքով էլ անմեղ:
Աոաջին բառը մանուկ բերանին աղոթքով դողաց.
- Դու ես աստվածս,- ասաց արևին, աստըծուն թողած:
Արևի առաջ երեսի վրա ընկավ, կարկամեց,
Բայց ժպտատխուր՝ խոժոռվեց պահ մի արարողը մեծ,
Ասաց՝ «Արևը իմ աչքն Է, մարդուկ, ես ներում եմ քեզ,
Բայց պիտի դու միշտ արևածաղկի քո լեզուն պաշտես,
Իմ գլխից Էլ վեր, որ կու չգնաս դու ուրիշ լեզվաց…»:
Ասաց ու հղեց այս ցեղին այնտեղ, ուր հողն Է կիզված՝
Երկնքում ծաղկող արևածաղկի համբույրի բոցով,
Ուր պարսկածովն Է ծաղրում արևին՝ ծով մռնչոցով:
Եվ հրամայեց արարողը մեծ.
- Քանի անլեզու արեածաղիկն արևին նայե՝
Քո մայր լեզվին Էլ թող գալիք բախտդ հավերժ փայփայե,
Որ լեզուդ դառնա ոգուդ ու երգիդ բաժակը ոսկի,
Եվ թող հարբենա աշխհարհն Էլ վաղը երգով քո իոսքի՝
Արևածաղկից մեղրաբուրյան…
Ասաց արարիչն ու սուրբ մոր նման կռացավ իսկույն,
Պոկեց լեզուն Էլ չքնաղ նարգիզի,
Դրեց բերան մի՝ վայրի, ձեռնախոս դեռ համրախոսի:
- Ալելույա, հայր իմ,- խոսեց այս մարդն Էլ, երբ լեզու առավ,
Եվ դարը դարին՝ սա Էլ գեղեցիկ մի նոր ցեղ դառավ,
Եվ հունաստանվեց մայր իմաստությամբ իր աստվածագեղ, Նարգիզ ծաղկաբույր ու գեղադայլայլ լեզվով իր շքեղ:
Ահա թե ինչու անլեզու դարձավ նարգիզն այն ծաղիկ.
- Լեզուն ի՞նչ կաներ վշտին անտեղյակ ծաղիկն անցողիկ:
Դառնավշտահեղծ սրտոց Է վայել լեզուն Էլ մեղրիկ,
Թող մարդը խոսե, որ շաղ տա ոգու գանձերն իր վաղվան,
Որ աշխարհ բերե գանձերն իր մտքի, գանձերն հազարան,
Միակ գանձերը ողջ տիեզերքի:
Գավից գավաթը լցվող գինու պես երբ մարդը երգի՝
Հարբի գանձերով անմարմին ոգու,
Որ գեթ մեղմանա վայրագն ահարկու:
__________________

Ասաց ու ելավ Մասիս լյառն ի վեր արարողը մեծ,
Նայեց կակաչին, որ կռահելով՝ ոչ թե կարկամեց,
Այլ վիզն երկարեց, ասաց սրտադող.
- լուխս կտրե, բայց լեզուս ինձ թող,
Անլեզու կյանքս ինչպե՞ս կարկաչի…
Բայց աստված պոկեց լեզուն կակաչի
Եվ ապա պոկեց լեզուն Էլ վարդի
Երկուսը մեկեց, որ երգր հորդի.
Մի նուրբ ու անմար բոցի պես բերեց
Առաջին մարդու համր ու լեզվազուրկ բերանը դրեց,
Որ կակաչի պես սա Էլ քնքշանա և հավերժ խոսի, -
Բայց այս մարդն իսկույն վեր նայեց՝ դեպի ջահը Մասիսի, Աստըծուն Թողած իր լեռանն ասաց. «Մա, Մասիս, մարե,
Քո ձյունն իմ սրտի սև կրակն արդյոք ե՞րբ պիտի մարե».
«Մարե» խոսքն այնքան սրտաձայն ասաց, այնպես հառաչեց,
Որ ներեց նրան փառքերից փախչող արարողը մեծ,
Համբուրեց նույնիսկ, թողեց այս մարդուն Մասիսի վրա,
Մայր Արաքսն ի վեր և արմատվեց իմ ցեղն հնօրյա,
Հավերժ բազմացավ, դարձավ Հայաստան մշտամեղեդի:
Եվ հրամայեց արարողը մեծ.
-Ո´վ իմ վշտաշիվ.
Քեզ լեզու տվի, որ քո երկիրը լցնես քո բանիվ,
Որ քեզ Էլ չասեն՝ «դու ով ես, ես ով»:
Բազմացիր դու էլ քո անզույգ լեզվով,
Բազմացիր, քանզի քո կակաչ ծաղկի սևն էլ ինձ վկա՝
Սև շատ է գալու քո գլխին և քո Մասիսին հսկա:
- Ավա՜ղ… թոթովեց այս կակաչամարգն իր արարիչին,
Այս խոսքը եղավ իր խոսքն առաջին…
Ահա թե ինչու կորցրեց կակաչն իր մեղրալեզուն,
Բայց կակաչի տեղ՝ իր խինդ ու վշտից իմ ազգն է խոսում:
«Հուր-հավիտյան է իր կակաչ լեզվով հայը խոսելու,
Լոկ իր լեզվով է իր գալիքների վիշտը կիսելու,
Միակ մայր լեզվով իր բիբլիական,-
Թեկուզ ծաղիկներն՝ օր մի խոլական
Աստվածընղդեմ էլ՝ սատանայախաբ անաստվածանան,-
Հայ լեզվով քնեն՝ հայ լեզվով պիտի հայերն արթնանան, եղգեղան, ինչպես իմ հավքերի մեջ՝ սոխակն իր լեզվով,
Արծիվն՝ իր լեզվով, անգղն՝ իր լեզվով:
Թեկուզ կակաչի սրտի սևն հորդե՝ ծածկե իր կարմրին
Վերջ չի գա, Հայկոս, քո կակաչախոս ազգին ու գրին,
Բարբառես պիտի կակաչի կարմիր և թե թուխ լեզվով,
Թեպետ շատ պիտի խոնարհվես, ինչպես կակաչն իր սևով,
Եվ դարը մի հեզ դու պիտ մազե կամուրջով անցնես,
Մերթ այս կակաչի թերթիկների պես դու հեշտիվ ցրվես,
Մերթ բացվես՝ իր քույր վարդերի նման,
Մերթ գոցվես-բացվես, այսպես՝ հավիտյան:
Քո լեզվաբույրով, զույգը չունեցող քո լեզվով անզույգ,
Ինչպես անզույգ է ամեն մի ծաղիկն աստվածամասունք,
Անզույգ, ինչպես վարդն, ինչպես շուշաններն իմ այս ձյունասիփ,
Ինչպես հասմիկներն, ինչպես շուշաններն իմ այս ոսկեբիբ:
Անզույգ, ինչպես ցեղն հորոտ-մորոտի այս իմ երկնագույն,
Անզույգ, աննման, ինչպես մայիսյանն այս ոսկեհանգույն,
Ինքնանաս, որ քեզ չխաբի գալիք ոչ մի նենգ հման,,,»:
Այսպես արարեց և հավերժորեն հայ կնքեց հային,
Հայ կնքեց հավերժ հայ ավազանում իր աստվածային՝
Հավերժամռունչ մայր Արաքսի մեջ,
Ուր գահն է Նոյան՝ ուր Մասիսն է պերճ:

7

Այսպես մտքի մեջ իմաստնաբանեց, -
Եվ բուսոց արքա այն լոշտածաղկի լեզուն էլ հանեց
(Այն, որ արմատն է մարդամարմնաձև)., -
Հանեց ու դրեց վերենաբերանը հեգ մի մարդուկի,
Որ իսկույն ասաց՝ «Ես քույրն եմ, տերն եմ կակաչասուզի ,-
Ալելու, ասաց, դու իմ Եհովան,
Քեզ կապավինեն վշտերս վաղվան,
Ալելույա, տեր իմ, ես երկինք գետինք պիտի քննեմ,
Լուսնի վրա էլ ինձ կարթնացնեմ…»:
Լսեց ու ժպտաց արարողը մեղմ,
Եվ այս՝ լոշտակի ցեղը ոսկեգեղմ
Ուղարկեց այնտեղ, ուր ծովն է Կարմիր,
Լոկ մի խոսք ասաց՝ «Կարմիր ծովն անցիր…»:
Այս պահից ահա, այն էլ հավիտյան
Համրացավ լոշտակ ծաղիկն էլ մեր տան:
Ժպտաց արարիչն ու դարձավ մոր պես ձեռքով մեղմակի՝
Պոկեց լեզուն էլ վարդերի եղբայր մեղուշ մեխակի,
Դրեց բերանը յոթանասունյոթ իր վայրի թոռան,
Եվ այս տոտեմից անցոփածնունդ ելան, կյանք առան
Կազբեկ լեռների հովիտներն ի վար մեղմ ու գեղեցիկ՝
´Հայ կակաչաքույր, մեխակալեզու Քուռ գետի որդիք,
Այսպես լեզվանի մեխակ ծաղիկն էլ հավերժ կարկամեց:
Եվ հրովարտեց արև ու լուսնի արարողը մեծ.
- Քանի դեռ մեխակ ծաղիկն աշխարհ գա՝ կծաղկես դու դեռ,
Թող ծիածանվի լեզվագույներով աշխարհն իմ անմեռ:
Քեզ էլ մահ չկա, ազգին էլ կակաչ,
Քանի ծաղիկներ բացվեն ձեր առաջ:
__________________

Այսպես հավերժ են երկրով անսահման
Ողջ բազմալեզու ցեղերն այս համայն՝
Այն հազար ու մի ծաղկունքից ծնված,
Ու երկրե երկիր, ողջ աշխարհով մեկ վեր ծիածանված:
Ամեն մայր լեզուն՝ ամեն մի ազգը մի գույնն է նրա՝
Տիեզերական հրաշք են ցեղերն՝ աշխարհի վրա:
Ծաղկանց ցեղերը, ցեղերը մարդկանց, ցեղերն հավքերի,
Անզույգ են բոլոր ցեղերն անհամար աստծո ձիրքերի:
Ծառերի ցեղերն ու ձկնաթովի ցեղերը պես-պես,
Մանրէ, մրջյունի ցեղերից մինչև փիղն ահեղատես,
Զարմանահրաշ մի մշտահանդես՝ աստվածացույցի,
Եղնիկից մինչև մամոնտը Մասիս և ծաղիկն ուրցի:
ազանացեղի ու մարդացեղի պես-պես, բյուրարար,
Հազարահրաշ ինքնածին ցեղերն… աստծո, անհամար:
Աննման, ինչպես նման չէ արտույտն ահեղ մամոնտին,
Եվ անզույգ, ինչպես նման չէ Վանա ծովն Արարատին:
Աննման, ինչպես նման չէ տուղտը զմրուխտին իր քույր,
Եվ անզույգ, ինչպես ամեն ազգ՝ իր մայր լեզվով քաղցրաբույր:
Աննման, ինչպես գահավիժումը Նիագարայի,
Եվ անզույգ, ինչպես լուսինն ամայի,
Աննման, ինչպես աչքերդ կապույտ,
Եվ անզույգ, ինչպես աչքերդ սեևիկ,
Աննման, ինչպես մահվան կամքն անփույթ,
Եվ անզույգ, ինչպես վանքն իմ Տաթևիկ:
Աննման, անզույգ, ինչպես հրթիռը նման չէ վարդին,
Եվ անզույգ, ինչպես մարդուս գլուխը նման չէ սրտին:
Ինչպես նման չէ կակաչր վարդին իմ հայոց լեզվով,
Այնինչ նման չեն ծաղկունքն իրարու՝ բյուր այլոց լեզվով:
Ինչպես նման չէ շուշանը տուղտին, տուղտը կակաչին,
Այնինչ նման չէ նարգիզն հասմիկին, հասմիկն՝ արարչին:
Ինչպես նման չէ քույր մանուշակին նարգիզը եղբայր,
Քանզի անզույգ են ծնվել մարդկության ցեղերն անհամար,
Հազարալեզու, բայց աստվածային մի մորից ծնված,
Ծնված մի մորից, բայց երկրե-երկիր՝ հազարացեղված:
Ծնված հրաշքով անիմանալի աստծո անկաշառ,
Ամեն ցեղ՝ մի ծառ, մարդկությունն, ահա, ճոխ մի ծով անտառ:
Ամեն ազգ մի ծառ՝ բայց պտղաբույսով՝ նման ոչ մեկին,-
Ինչքան պես-պես են, այնքան կախարդ են անտառն ու այգին:
Խաղողն անգին է, բայց թե՝ անգին է դեղձն էլ խնկաթույր,
Դեղձն հոյա գեղ է, սակայն, շքեղ է սալորն էլ իր քույր:
Սալորն անզույգ է, բայց թե՝ անզույգ է կեռասն էլ վճիտ,
Կեռասն անուշ է, բայց մեղրանուշ է թուզն էլ սիրասիրտ:
Թուզը մեղրուն է, բայց ընկույզն ինքն էլ մեղր է ուշաքար,
Ընկույզն անզույգ է, բայց աննման է նուռն էլ իր եղբայր:
Նուռն Էլ գինի Է, բայց թե գինի Է անշուք թութն անգամ,
Թութը անզույգ Է, բայց թե պակաս չէ խնձորն անթառամ:
Խնձորն հրաշք է, բայց աննման է տանձն էլ նույն այգում,
Տանձը գանձ է միշտ, բայց շամամն ինքն էլ մի հատ է կյանքում:
Բանանն անուշ է, անուշ է նույնքան արմավն արաբի,
Սոխակն անզույգ է, բայց և անզույգ է ցեղն էլ կարապի:
Օշինդրի դեմ՝ արծաթ գարին էլ ցորեն է ոսկյա,
Երբ իր բույրն ունի՝ ձյունակեչին էլ կաղնի է հսկա:
Դրախտ է բուրմունքն արևաքամուկ հայոց ծիրանի,
Բայց և սուրբ խունկ է բադամն Իրանի:
Մեկ մեկուց վեր չեն նուշն ու զկեռը,-
Այս է բնության՝ մեծ արարողի հավերժ անմեռը:
Այս ամենով է այգին էլ աշխարհ մի բազմաբեղուն,-
Միանմանը մահն է գեղեցկի հազարագեղուն,
Հազարազեղուն մրցում է աշխարհն այս հազարացեղ,
-Բազմապտղանի այգին է դրախտն ամենաշքեղ:
Ես այգին ասի՝ աշխարհն հասկացիր, ով աշխարհաթաղ,
Վարդը չքնաղ է, բայց ծաղկեփունջն է բյուրահեղ չքնաղ:
Մի վանդակ վագրը գազանանոցի պերճանքը չունի,
Մի գույնն անզոր է ծնել կախարդանք ճոխ ծիածանի:
Անգին է գորգը, թե՝ բազմագույն է, բազմածաղկաձև,
Աչքը չի հոգնում, երբ խայտաշխարհն է խայտում իր առջև: Խաղողն Անուշ է, բայց բյուր անուշ է բազմացեղ այգին,
Այգուց ո՞նց մտնենք վայրենամթար անտառը կրկին:
Մեծ, աստվածային կշեռքի համար
Մի հոնքն էլ այն է՝ ինչ որ վիթխարի մի երկնակամար:
Չնաշխարհիկ է աշխարհն՝ հրաշքով,
Թե նայես ոչ քո, այլ ցեղաց աչքով,
Թե նայես աչքով դու աստվածային,
Քուրդ ծաղիկն ինքն էլ ազգ է աստղային:
Սադայելն ինքն է, աստըծո ընդդեմ,
Երազում ամլել այգին այս եդեմ:
Նայիր ծառերի այս բազմամբոխին,-
Թխկին՝ ուրիշ բույր, ուրիշ բույր ունի իր կողքի բոխին:
Ուրիշ է կեչին, կաղնին ուրիշ է՝ իրենց բուրմունքով,
Բարդին՝ ուրիշ բույր, ուրիշ է հացին՝ իր ցեղախունկով:
Խնձորենիներն ուրիշ բույր ունեն, տանձենիք՝ ուրիշ,
Տուղտենիք ուրիշ խունկ են բուրվառում, վարդենիք՝ ուրիշ:
Չինարն ուրիշ է, ուրիշ է սոսին, էլ ո՞ր մեկն ասեմ,
Ամեն մեկն իր տեղն՝ իր սուրբ ցեղն ունի՝ նսեմ, թե վսեմ:
Ներդաշնությունն այս է քաոսի,-
Մրջյունն էլ պակսի՝ աստված էլ կասի
Թե՝ պակասել է իմ ճոխ բնության
Սուրբ ծիածանից մի սուրբ գույն, մի բան…
Մի գույնից երբեք չի ծնվի, ո´վ կույր, մի ճոխ ծիածան,
Փեթակներն ինչո՞վ մեղրի ծով դարձան,
Եթե ոչ հազար գույն ու նեկտարով ծաղկացեղերի,-
Միագունողին աստված չի ների:
Նուրբ է սոխակի գեղգեղանքն անուշ, բայց համերգ չի դեռ,
Համերգը՝ բազում հավք ու թռչունի ցեղերն են անմեռ:
Հազարալեզու, հազարադայլայլ խորհուրդն է միայն,
Միակ անհեղլին՝ ողջ տիեզերքի ողջ գեղեցկության:
Եվ հուսկ մռնչաց, ընդդեմ ոսոխի,
Վերջնակնիքը մեծ արարողի.
-Թեկուզ աշխարհում այս իրարամերժ՝
Հավերժ են բոլոր լեզուներն հավերժ,
Իրենց նախամայր ծաղիկների պես այն հազարագույն,-
Հավերժ է խոսուն կակաչածնունդ իմ հայոց լեզուն,
Հավերժ է, քանի կակաչները կան:
Հավերժ է խոսուն ձնծաղիկածին ռուսաց լեզուն՝
Ձնծաղիկները քանի աշխարհ գան:
Հավերժ է իմ նուրբ նարգիզից ծնված իմ հունաց լեզուն՝
Հավերժ է, քանի նարգիզները կան:
Հավերժ է ֆարսի՝ նունուֆարածին լեզուն էլ խոսուն՝
Հավերժ է, քանի նունուֆար բացվի:
Հավերժ է խոսուն մանուշակածին լեզուն արաբի՝
Քանի մանուշակն արցունքը թափի…
Հավերժ է լեզուն այս մարդացեղված արևածաղկի՝
Քանի իր գույնով արևը ծագի:
Հավերժ է մեխակ ծաղկից էլ ծնված լեզուն լեռնազուն,
Քանի դեռ համր մեխակները կան:
Հավերժ են բոլոր ազգ ու ցեղերի երազն ու լեզուն,
Քանի կան հողը, արև ու օվկիան:
Թող հար խաղաղվեն, որ ինձ հասկանան,
Ու թե դեռ ցեղ են՝ լույսով ազգանան:
Ամենն իր լեզվով թող ծաղկի հավերժ,
Հավիտյան անեղծ, հավերժ անհեղլի,
Անմերժ աշխարհում այս իրարամերժ,
Քանի չի փոխել կակաչն իր գույնը
Այս մշտափոփոխ մայր բնության մեջ:
Քանի ճերմակ է Մասիսի ձյունը,
Քանի արևի իմ աչքն է անշեջ,-
Ամենն իր լեզվով պիտի բարբառի,
Որ գեղեցկությունն հավերժ բուրվառի,
Իմ գեղեցկությունն աշխա րհասփյուռ,
Եվ քանի համր են ծաղիկներն իմ լուռ,
Կուլ չի գնալու ոչ ոք ոչ ոքին,
Ինչպես կուլ չի տա ծաղիկը ծաղկին:
Հավերժ են՝ քանի վարդն ու կակաչը աշխարհ գան այսպես,
Վերչ չկա հավերժ, ո´վ գետակ ազգեր, ո´վ հայեր և ձեզ,
Քանզի գետակն էլ գանձ է բյուրակնյա,
Ո´վ իմ գետ ազգեր, ո´վ ազգեր իմ ծով…
Ծաղիկներիս հետ հավիտյան պիտի ցեղերն աշխարհ գան,
Ու ցեղավորված՝ ծիածանակերպ պաշտելի մնան,-
Ա´յս է գեղեցիկն աստվածախորհուրդ՝
Հավիտենության ծարավն անհագուրդ:
__________________

Յովհաննէս Շիրազ

Ամենայն սրտով բողոքում եմ ես մարդու անարդար վճիռի համար
Անիծում եմ ես մարդուն նենգաւոր, որ նա ընտրել է պղծւած ճանապարհ.
Ատում եմ հոգով օրէնքներ շատ-շատ, որ ծանրացել են մարդկանց ուսերին
Եվ ստիպում են կեղծել, քծնվել, գովել անարժան, տգէտ բարքերին:

Ես բողոքում եմ, իրաւունք ունեմ գանգատ գրելու ամբողջ աշխարհին,
Որ հայոց հողը ետ վերադարձւի և տրվի պանդուխտ, տառապող հային,
Ես ցանկանում եմ մէկ անգամ տեսնել քարտեզը հայոց անծայր երկրի,
Դրանից յետոյ եթե մեռնեմ էլ, իմ հոգին ուրախ և յաւերժ կապրի:

Ինչո՞ւ է հայը պանդուխտի ցուպով, այսօր թափառում ամբողջ աշխարհում
Օտարի հողում կեղծւած ու տանջված, հեռու հիւսիսում կամ անապատում,
Ին՞չ է նա կորցրել Սուդանում կիզիչ, կամ Հնդկաստանում հեռու հեռաւոր,
Ինչո՞ւ է հայը բեկորներ դարձել, նա չունի հանգիստ, նա չունի անդորր:

Խեղճ պանդուխտ հային հող է հարկաւոր, ոչ օտար երկրում, այլ իր սեփական,
Եւ երբ ունենայ նա հողը նորից, դուրս կշպրտի ցուպն օտարութեան,
Անհուն հրճւանքով կշտապի հեռւից դէպի Ղարս, իգդիր, Վան կամ Արդահան,
Նորից կլսւի հորովելը հին, նորից կծխայ ծուխը հայկական:

Օտարի ձեռքից հինգ հարիւր տարվա հողերը այսօր ետ են գրավում,
Օրէնք է, ու մենք էլ ասում, որ հողը տիրոջն է միայն պատկանում.
Բայց ինչի խօսել ուրիշի մասին և միշտ մոռանալ ցաւը սեփական,
Ինչու վաստակել որ ուրիշն ուտի, մոռանալ քաղցը հարազատ մանկան:

Ոչ, բաւական է , չպէտք է լռել, երազել քիչ է, պէտք է պայքարել,
Քառասուն տարին դեռ նոր է անցել, հայոց հողերը պէտք է պահանջել,
Քարտեզի վրայ դեռ շատ անուններ մինչև օրս էլ հինն են մնացել
Նոյնն են մնացել քաղաքներ, գիւղեր, շեներ ու գետեր և հին ամրոցներ:

Սահմանին թիկնած Արարատն է սեգ, իրեն լանջերով, զմրուխտ կուսական,
Արարատն է սիմբոլը հայոց, միշտ թսվչանքով լի, քաղցր մայրական,
Իսկ այն կողմ հեռւում, Բինգեօլն է լքւած, սգւորի նման, սև ամպերի մէջ,
Վանա և Նազիկ լճերն են նիրհում, Ախթամարն է մեր արտասւում անվերջ:

Այս բոլորը դուք տեսնում էք հայեր և այն թսղել էք բախտի պատմութեան,
Լոկ ցանկանալով հարցեր չեն լուծւում, այս է մեզ ասում կեանքը այժմեան,
Պէտք է պայքարել, պէտք է պայքարել և պէտք չէ սոսկալ մահից սեփական,
Մահւան գնով էլ պարտաւոր ենք մենք միացեալ տեսնել հողը հայկական:

Ամենայն Սրտով
(Նոր Ուղղագրությամբ)

Հովհաննես Շիրազ

Ամենայն սրտով բողոքում եմ ես մարդու անարդար վճիռի համար
Անիծում եմ ես մարդուն նենգավոր, որ նա ընտրել է պղծված ճանապարհ.
Ատում եմ հոգով օրենքներ շատ-շատ, որ ծանրացել են մարդկանց ուսերին
Եվ ստիպում են կեղծել, քծնվել, գովել անարժան, տգետ բարքերին:

Ես բողոքում եմ, իրավունք ունեմ գանգատ գրելու ամբողջ աշխարհին,
Որ հայոց հողը ետ վերադարձվի և տրվի պանդուխտ, տառապող հային,
Ես ցանկանում եմ մեկ անգամ տեսնել քարտեզը հայոց անծայր երկրի,
Դրանից հետոյ եթե մեռնեմ էլ, իմ հոգին ուրախ և հավերժ կապրի:

Ինչո՞ւ է հայը պանդուխտի ցուպով, այսօր թափառում ամբողջ աշխարհում
Օտարի հողում կեղծված ու տանջված, հեռու հյուսիսում կամ անապատում,
Ին՞չ է նա կորցրել Սուդանում կիզիչ, կամ Հնդկաստանում հեռու հեռավոր,
Ինչո՞ւ է հայը բեկորներ դարձել, նա չունի հանգիստ, նա չունի անդորր:

Խեղճ պանդուխտ հային հող է հարկավոր, ոչ օտար երկրում, այլ իր սեփական,
Եւ երբ ունենա նա հողը նորից, դուրս կշպրտի ցուպն օտարության,
Անհուն հրճվանքով կշտապի հեռվից դէպի Ղարս, իգդիր, Վան կամ Արդահան,
Նորից կլսվի հորովելը հին, նորից կծխա ծուխը հայկական:

Օտարի ձեռքից հինգ հարյուր տարվա հողերը այսօր ետ են գրավում,
Օրէնք է, ու մենք էլ ասում, որ հողը տիրոջն է միայն պատկանում.
Բայց ինչի խոսել ուրիշի մասին և միշտ մոռանալ ցավը սեփական,
Ինչու վաստակել որ ուրիշն ուտի, մոռանալ քաղցը հարազատ մանկան:

Ոչ, բավական է , չպետք է լռել, երազել քիչ է, պետք է պայքարել,
Քառասուն տարին դեռ նոր է անցել, հայոց հողերը պետք է պահանջել,
Քարտեզի վրա դեռ շատ անուններ մինչև օրս էլ հինն են մնացել
Նոյնն են մնացել քաղաքներ, գյուղեր, շեներ ու գետեր և հին ամրոցներ:

Սահմանին թիկնած Արարատն է սեգ, իրեն լանջերով, զմրուխտ կուսական,
Արարատն է սիմբոլը հայոց, միշտ թսվչանքով լի, քաղցր մայրական,
Իսկ այն կողմ հեռվում, Բինգեոլն է լքված, սգվորի նման, սև ամպերի մեջ,
Վանա և Նազիկ լճերն են նիրհում, Ախթամարն է մեր արտասվում անվերջ:

Այս բոլորը դուք տեսնում էք հայեր և այն թսղել էք բախտի պատմության,
Լոկ ցանկանալով հարցեր չեն լուծվում, այս է մեզ ասում կյանքը այժմյան,
Պետք է պայքարել, պետք է պայքարել և պետք է սոսկալ մահից սեփական,
Մահվան գնով էլ պարտավոր ենք մենք միացյալ տեսնել հողը հայկական:
__________________

Սեգալ (Սեդա Գալանդարեան)

Ջան իմ Շիրազ,
Իմ սրտագին խօսքերով այս,
Ինչպէս յայտնե՞մ սրտիս ցաւը,
Երբ կարդացի
Մեր հողերի, մեր վանքերի,
Մեզնից խլւած
Պապենական մեր վանքերի մասին գրւած
Քո խօսքերը...

Դու երբ աչքդ բարձրացնում ես,
Մեր սրբազան լեռն ես տեսնում,
Դու երբ սիրտդ մղկտում է,
Մեր հարազատ երգն ես լսում,
Դու երբ հոգիդ կարօտում է,
Աղջիկների սեւ աչքերում
Մաքուր հայի ցոլքն ես տեսնում:

Ջան իմ Շիրազ
Ի՞նչ կասես դու քո քոյրերին,
Եղբայրներին արիւնակից,
Որոնք ընկած սարդի ոստայն,
Կաթիլ, կաթիլ, արիւնաքամ,
Բաց աչքերով,
Ահաբեկւած,
Ականատես,
Ապրում են լուռ
Նոր սերունդի մահը դանդաղ:

Թէ հող չունես
Որտե՞ղ տնկես ծիլդ դալար,
Թէ տեղ չունես
Որտե՞ղ պահես գանձդ հազար:
Ասում ես թէ,
-Բաւական է երազելը, պէտք է կռւել ու պայքարել-
Դու էլ ասա,
Ի՞նչպէս անենք,
Հեռու ափից մեր ձեռքերը ո՞մ երկարենք
Մենք ենք այս կողմ կարօտ քաշում,
Մենք ենք այս կողմ մեր տաղանդով
Ուրիշներին հարկ վճարում,
Օտարի տան շեեր մաշում:

Ես հայուհի պարզ մի մայր եմ,
Իմ պարտքն էր
Տալ զավակ ազգիս:
Կատարել եմ ես պարտքը իմ:
Հիմա կանգնել,
Զաւակներով,
Զառիվայրի բաց շրթունքին
Սարսափահար,
Նայում եմ ցած
Խոր անդնդին:

Դու էլ կանգնած պապենական
Մեր հին հողին,
Դէմքդ տւած Արարատեան
Մքուր հովին,
Ասում ես թէ
-Լեզւաժխոր սփիւռքում,
հայեր քիչ էլ հայ կացէք-
Յետոյ գոչում,
-Հայուհին իր հայ որդոցն
Հայ դպրոց չի ուղարկում,
Ինչ ես գրում, ջան իմ Շիրազ,
Էդ խօսքերով մեր սրտերի
Վէքն է մխում:

Թերթիր մէկ-մէկ
Հայ պատմութեան էջերը մեր,
Տես թէինչպէս,
«Հայուհին էր որ պայքարեց
Ատամներով, եղունգներով,
Անապատում,
Կամ լպրծուն քաղաքներում,
Ու դեռեւս պայքարում է
Որ հայ մնայ,
Իր զաւակը...

Դուք փակել էք դռները պինդ
Ու հարազատ զաւակներին
Դուրսն էք թողել...
Նորաբողբոջ ծիլերը մեր,
Եւրոպայի բաց երախում
Ոչնչանում,
Օտար հմայք ու հոսանքով
Տարուբերվում, օտարանում...
Դու ես կանգնել պապենական
-Մեր պինդ հողին, երանի քե՜զ,
Դէմքդ տւել Արարատեան մաքուր հովին,
Երանի քե՜զ.
Դո՛ւ, հաւաքիր
Աշխարհով մէկ ցաք ու ցրիւ մեր սերնդին.
Ոգեկոչի՛ր,
Ու շեփորիր,
Մի տատանւիր,
Մրմուռ սրտով քեզ ձայնակցող
շատ կունենաս:

Մենք այս ափում հայրենիքի
խորթ զաւակ ենք,
Բայց տեսնում եմ,
Հավատում եմ,
Մենք երկուսս էլ մղկտում ենք
նոյն վերքերով,
Մենք երկուսս էլ արտասւում ենք
նոյն ցավերով:

Կանչիր ախպէր
Կանչիր գանք տուն,
Ինչքան մնանք օտար դռներ,
Ինչքան մաշենք օտար շեմեր:

Ջան իմ Շիրազ
Դու Չարենցի հալալ ախպէր:

* * *

Գահավիժւող սփիւռքում,
Մահացողի բնազդով,
Գերմարդկային հաւատքով,
Կառչել ենք մեր աւանդութեան,
Պատմութեան մէջ չտեսնւած
«հրաշք ցեղ»-ի
Մեր պատմութեան:
Անում ենք մենք անկարելին:
Լեզւաժխոր սփւռքում,
Դպրոցների խառնարանում,
Պահում ենք մեր «հայ լեզուն»:
Սպասում ենք,
Հաւատում ենք
Վերջնական մեր տո՛ւն գալուն:

Երբ որ հետ գանք,
Կանտառանան բազուկները,
Երբ որ տուն գանք,
Կթարմանան կաղնիները:

Ու սրբատաշ քարե՛րը մեր,
Զարդաքանդակ խաչե՛րը մեր,
Օտարների ոտքի կոխան
Վանքերը մեր,
Հայրենիքի ամայացած մյուս կէսը մեր,
Մե՛րն է կրկին:

Հողը տիրոջն է պատկանում,
Օրէնք է այդ,
Ջան իմ Շիրազ, նո՞ր ես գրում,
Մենք այդ վաղուց ենք իմանում,
Մենք այդ վաղուց ենք դաւանում:

Դու բողոքիր, մի վախեցիր,
Դու շեփորիր, մի տատանւիր,
Տես թէ ինչպէս, դու կունենաս
Մէջքիդ կանգնած,
Հայրենիքում ապրող հայի հետ միասին,
Ազատատենչ Արմենների մի հոծ բանակ:

Յետո՞յ:
Յետոյ, եթէ հաւատում ես հայի Աստծուն,
Յետոյ, եթե անծանօթ չես հայի ոգուն,
Կանգնի՛ր,
Դիտի՛ր,
Մի անգամ էլ,
Մեր փառաւոր պատմութեան մէջ
Տասնապատիկ անգամ տեսած
Նոր յարութիւն:

Յունւար, 1963
__________________