Միաչյա է, անդամալույծ` մեջքեն վար.
Դեղնություն մ’իր նիհար մարմինն է ծածկած.
Իր խորթ կյանքին աշնանը մեջ կ’ապրի հար,
Մինդեռ անցքին գարուն մըն ալ չէ ձըգած:

Մեգերո՜ւ շող, հիվանդ ծաղի՜կ եղտյուրի,
Մարդկության մեջ` ըստվե՜ր ձըգած մեր ճակտին:
Միայնակ է. վըրայեն այս աշխարհի
Բան մը չառավ, պիտի չը տա բան մ’ալ սին:

Երգեոնիկ մ’է միայն` իր մեծ հարստությունն`
Զոր, պատի մ’տակ, մորն օրհասին նեղ ատեն`
Անոր ձեռքեն քաշեց հանեց շըլմորուն,
Ահաբեկած` անտեր կյանքին ապրուստեն:

Ո՞վ պիտի այդ գործիքն անոր զըլանար,
Պակսած աչքին տեղ այդ երկրորդ աչքն հընչող`
Զոր տըվավ Տերն, որպեսզի ան թափե վար`
Գոց բըբին տակ ժողվված արցունքը ճընշող:

Այդ երգեոնիկը շատ հինէ. գիտե ան
Հիվանդ, տըխեղծ սերունդներու պատմությունն.
Հին արցունքներ չորցած են վրան, որք եղան
Պահարաններն իր նըվագած վըշտերուն:

Բաբախուն կուրծ մհոն կ’ընե միշտ ելևէջ
Ուրախ շեշտ մ’իսկ եկած չէ իր հևքին քով.
Բուռ մը արցունք նետած է Տերն անոր մեջ`
Մակընթացման, տեղատվության ծըփանքով:

Փողոցին մեջ երգը կ’երթա դարձդարձիկ,
Ճամբուն ծայրեն մինչև տունի մը ետև,
Չը մնալով շատ հեղ անկե կըտոր մ’իսկ`
Գիրգ լանջերու մեկ ժանյակի մ’ալ ներքև:

Այդ երգեոնիկն իր մ’է որ մեզ կը խոսի`
Բյուր ցավի բյուր լեզու ժողված իր բերան.
Կը բան ա՛յն կյանքերուն քողը մեզի`
Որոնք մեր կույր ոտքերուն տակ կը վըխտան:

Ահա՛.

Վիհ մութ, զազրատեսիլ, ահռելի,
Ժըխոր զեռուն, իրարու վրա, կարեվեր,
Զերդ խըռնըված պոլիպոտներ քըստմնելի,
Տըժգույն դեմքեր, տըժգույն աչքեր, անդամներ:

Հառաչանքներ` հանդիպած պինդ սըրտերու`
Ինչպես ծովուն թույլ ծըփանքները ժայռին.
Ելլող սրունքներ` սառին վրա մո՛տ հալելու,
Ինկող գանկեր` խորն ըստվերին ու գայռին:

Տապըլկըտող ուսեր` որոնք կը հըրեն
Մերին գոց դուռն` որուն բըռնած ենք նիգեր.
Սև՜ փըրփուրներ` նետված թյուրակն ալիքեն`
Որք կը ցընդին մեր ոտքին տակ. չե՜նք տեսներ.

Դողդո՜ջ քայլեր` մերին քայլին ետևեն`
Որուն ճամբան իրենց ճամբա է միայն.
Տըմույն այտեր` չը բոսորած արևեն.
Իրաններ ցուրտ` սարսուռներու գերեզման:

Աչքե՜ր որ լոկ (Գըթածը մերթ մոռնալով),
Իրկունն, ձեռքին մեր կը սպասեն դողդղագին`
Թե պիտ’ արդյոք արձանագրե՞նք գըթալով`
«Վաղը» իրենց տետրակին մեջ ապրուստին:

Օրոցքներ սո՜սկ շիրմի համար խավարչտին.
Առանց բոցի և համբույրի մը` սերեր,
Որոնք իրենց դեռ սաղմին մեջ կը մեռնին`
Ինչպես չելած դռ կոկոնեն` ծաղիկներ:

Անդամներ գոս, պակաս դըրված, և կամ ծուռ,
Ցամքած սըրտեր` որոնք վախեն ժանտ Մահվան`
Նույնիսկ տըղմի մեջ կը պահեն թաքթքուր`
Մեկտեղ իրենց ներկային` կույր ապագան:

Կուրծքեր` վերքով և արյունով պատարուն,
Հազիվ ծընած` փոշի դարձած երազներ,
Եվ արցունքներ հևքով մ’ինկած քուրջերու.
Նըվաղումներ, կոծեր, դողեր, օրհասնե՜ր.

Ահ, այս ամենն ոտքերեն մեր վեր կ’ելլա
Եվ, վարանոտ ու դողդոջուն, ճիշտ նըման
Քայլը դընողի մը անհաստատ ճյուղի վրա,
Կը ծեծե սնարը մեր նընջող Գըթության:

11. ՄԵՌԱԾԻՆ ՀԱՄԲՈՒՅՐ ՄԸ

Համբուրեցի, Մըտերմությամբ սիրահեղց,
Սիրտս անտեսեց նախ սարսուռն այդ դիակին:
Կը զատվեր ան. հոգիս մեծ փերթ մը ուզեց
Իրմե հանձնել մահվան այդ սև թըռչանքին:

Այդ համբույրն արդ կը ճամբորդե ու կ’ացնի
Գերեզմանին մեջեն, մեջեն սևության.
Մեռած ճակտի մը վրա սիրտ մ’է կենդանի..
Ծաղիկ` նետված ցուրտ մարմարին շիրմական:

Եվ կը դողա՜ փաթթված այդ ճակտին վրա:
Զինք մահվան այդ ճամբորդին` Սերն է հանձներ.
Եվ Սերն է խի՜ստ, խիստ զորավոր, ան կըրնա
Կայծը` մոխրին, ողջը` դիակին միացնել:

Ո՜վ համբույր, դու արցունք մ’էիր շըրթունքի.
Քեզ հըղացա խոցված սըրտի արյունով,
Եվ դամբանի ջահին մրուրովը սուգի.
Քեզ սընույց կոծն ուռիներուն հողմախռով:

Երբ սիրելի Մեռնողն հևքոտ իր հոգվույն
Թռիչները, լուռ, կը տարածեր դեպ երկին,
Մինչ իմիններս անոր դեմքին դեղնագույն
Կ’ամփոփվեին` ծընա՜ր դու այն վայրկյանին…

Ո՜վ սերերուս ցայտումն անկեղծ և անանց,
Գիտես այլևս ապրիլ նույնպես կյանքե՜ վերջ…
Մըտերմական անունի մ’հետ սիրտ կապված`
Կը հոսեցնես քաղցր հիշատակ մ’հոգվույս մեջ:

Ուրիշ հազար համբույրներու մեջե հին`
Քու վըրադ սոսկ կը մըտածեմ ընդերկար.
Մյուսներն հիմա սըրտերու մեջ կը հանգչին,
Մինչ, անձնանվեր, դու լոկ դագաղ դըրվեցար:

12. ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅԱՆ ՍԵՄԻՆ

Գերեզման մ’էր, լերան ոտքին, գետին մոտ.
Թափառական քայլերըս զայն գըտան հոտ,
Երբ կ’երթայի երազուն,
Իրիկունն, հագած արևին հուսկ շողը լալ
Սիրտըս հանձնած ծաղիկներուն և միտքս ալ,
Փըթթելու մոտ աստղերուն:

Գերեզման մ’էր: Խաչ մը անտաշ, քար մ’անխոս.
Քարն անանուն, և խաչըն ալ` անքրիստոս,
Հոն կը հըսկեն մենակյաց.
Մին զետեղված է ձեռքերով մըտերիմ,
Եվ մյուսն, երկու մասրի ճյուղեր, սև մազի մ’
Գիսակներովն հոն կապված:

Այս է բոլորն. ու ասոր հետ բընությունն
Որ կ’օրորե այդ քունն իբրև մայր մ’անքուն:
Տերևներու սոսափներ,
Գետին ողբանքն ու խոշոր բիբը լուսնին
Մոռացությունն հոն կը սպաննեն. հոն երկինն
Իր նայվածքներն է թափեր:

Ի՜նչ լավ է հոտ. կարծես թե դա՛շտն է` հըսկա
Ուխտավոր մ’այդ գերեզմանին, զի տեսա
Անմոռուկներ ինքնաբույս`
Զոր կապած է բնական ոլոռ մը` խաչին,
Եվ համբուրող շըրթունքը բոց կակաչին
Քարին ծըռած սիրահույզ:

Խոնարհեցա և հոգիս լի աղմուկով
Դատարկեցի մեռածին լուռ սնարին քով.
Գյուղի գիշեր մը երբե՛ք
Ա՜յնքան լավ չի ծըծեր ղողանջը զանգին`
Որքան ծըծեց մահվան այս փոսը լըռին
Հոգվույս ճիչերն հուսաբեկ:

Խոնարհեցա և կածես ինձ հետ բոլոր
Բնությունը հոն խոնարհեցավ, ահավոր
Ըստվերին մեջ ծընրադիր.
Եվ միացավ իրերուն սիրտը սըրտիս`
Խիզախորեն ընկըղմելու համար զիս
Խորհուրդին մեջ սևածիր:

Վար, վար: Լըռե՛, ճըպուռ սյուքե՜ր, լըռեցե՛ք.
Դագաղին խորը չի հասնիր ձայնն երբեք.
Գերեզմանին քարին տակ
Մայր – լըռությունն է բանտարկված: Վար, վար, վար.
Կը կարկի գետն, աստղը կ’մարի, հով չի գար.
Վի՜հ, մութին պես անհատակ:
Կը խափանեն մըտքիս թևերն. ո՞ւր է, ո՞ւր

Վախճանողին գացած ճամբան. ո՛հ, ի զուր
Կը փընտըռեմ հոն, իմ շուրջ,
Անոր անունն ի՞նչ է, կամ ի՞նչ է անունն
Անդըրշիրմի Եղածին, ո՞ւր է Անհունն,
Ո՞ւր է Խորհուրդն. Աղջամո՜ւղջ:
Ո՜հ, դու ո՞վ ես, ո՛վ անծանոթ վախճանած:

Ի՞նչ սըգավոր քեզ կը բերե ուխտ կամ լաց
Ո՞վ, ո՞վ ես դու` որ ըրիր
Շիրիմըդ դուռ, քեզ դըռնապան գաղտնիքին.
Ո՞ւր կյանք առիր, և կամ ո՞ր շողն, ո՞ր երկինն
Այտըդ ու շըրթունքդ երփնեց հիր:
Ռազմի՞կ մ’եղար` որ սիրուհվույն ծունկին վրա,

Ուր ժանտ Մահն իսկ խենթ սիրահար կը դառնա`
Կը սպաննըվի անդարման.
Թե դու հյուծախտ տղա մ’էիր, հեգ գեղջուկ,
Որ հըրդեհված իրենց գյուղեն` խուսափուկ`
Կը մեռնի հոս, կես ճամբան:
Վըհուկ ծե՞ր մ’ես` թաղված երգով մը թովչոտ

Եվ ողբացված` ժամերու մեջ անծանոթ
Իրեն վըհուկ կընոջմեն:
Կյանքի բաժակդ` որ ա՛լ դատարկ կը հըսե
Գըլխուդ վերև, քանի՞ շիթով լեցվեր է
Տարիքն համրող արցունքեն:
Խոսե, ո՞վ ես. սակայն ո՛վ որ ալ ըլլաս,

Թող ես շիրիմըդ համբուրեմ, քանզի այս
Մեր կյանք – զոհին բագինն է.
Քանզի քեզ ա՛լ չեն աղարտեր մեր օրեր`
Ուր ապրողն, ո՛հ, մեռնողին չափ չի գիտեր,
Ուր մարդուս չափ վիշտն հին է,
Ուր մեր գըրքին երկրորդ էջերն են ճերմա՜կ:

Եվ գիտության ծառին արմատն հողին տակ
Դեռ միշտ թաղվա՜ծ է անհայտ: –
Դու բարի ես` ինչպես սուրբ զոհն Աբելին,
Զի մահվան սև համբույրին տակ կը փոխվին
Ամեն շանթեր` ճառագա՜յթ:

Եվ դու սուրբ ես` ժըպիտին պես բընության.
Արշալույսն իր ցողը ճերմակ քարիդ վրան
Ամեն առտու կը թափե,
Զերդ արցունքներն` որոնք լըռիկ կը կաթին
Գըրած սիրո նամակին վրա նոր հարսին`
Որուն փեսան զինվոր է:

Դու գիտո՜ւն ես. մըտածումն ա՛լ գանկիդ տակ
Ճողոպրած է ուղեղեն փուտ ու ցամաք.
Երակներուդ մեջ հիմա
Արյունի տեղ ճառագայթներ կը սահին,
Եվ վերնագիրն հին գիտությանըդ գըրքին
Ադ փոխեց ձեռք մը հըսկա:

Քու ճակատդ Էն կը շոյե, մերը խավար.
Մեր գիշերն է հոտ միջօրե քեզ համար,
Անշըրջելի՜ հակոտնյա:
Մենք օրոցքին մեջ ըստինքեն մայրենի
Սիրտ կը լեցնենք, իսկ դու հոգի՜դ հոլանի
Գերեզմանին մեջ անգա:

Եվ կ’ըլլա հոտ մեր մայրն` Աստված, կաթը` լույս,
Թողլըքելով Տարակույսն ա՛լ շիրմեդ դուրս
Աշխարհիս հետ միասին:
Ո՛վ սուրբ մեռնող, ո՛հ, մինչև ե՞րբ շըլմորած
Պիտ’ ճակըռթենք ահավոր ամպը` առանց
Զայն շերտելու բընավին:
Խորհուրդին դեմ մենք մինչև ե՛րբ, ծընրադիր,
Առկայծ հույսով պիտի գոչենք. «Լո՜ւյս, իջի՛ր…
Պատռե, պատռե, ո՜վ մըթություն, լըռությո՜ւն.
Կարծիք, պատռե, պատռե ո՜վ մեգ, անվերջ քուն,
Անդունդներն մեզի նայող, ո՛վ մեծ աչք`
Որ չունիս քու բիբըդ, ո՛վ բիբ, դու նայվանծք:
Մենք հերաձակ քեզի կ’նայինք. ծառերուն,
Աստըղներուն, ալիքներուն, ժայռերուն
Մեջե քեզի, քեզի կ’նայինք. մերկացիր:
Դո՛ւ – որուն քողն է ապագան – մերկացի՛ր:
Ո՜վ ներքին կողմը դամբանի քարերուն,
Ո՜վ միգամած, ահեղ գիսաստըղ` որուն
Գըլուխն է պահվա՜ծ ամպի մը տակ հավիտյան.
Ուրեմըն մենք մեր ուղեղներն ընդունա՞յն
Պիտի ճըզմենք ոտքերուդ վրա պըղընձյա,
Եվ ընդունա՞յն պիտի նետենք անխընա
Մռայլ գիշերվան մեջ մեր սըրտերն` որ կ’երթան
Քեզի համար մրըրիկներուն բըռնության
Դեմ գալարիլ, որ` մոլորած խավարին
Մեջ` ժայռերուն դեմ ճըչալով կը բախին.
Եվ բուերեն քըշված, քըշված լըքումեն,
Խորը, ձորին մեջ կ’ընկընղմին, կ’որոնե՜ն,
Անկե մեզի դուրս բերելով, ա՛լ հոգնած,
Հեգ կայծոռիկ մ’ավա՜ղ, արև համարված:
Ո՜հ, մինչև ե՞րբ ըսփինքսային ճակատով,
Դու, ո՛վ Խորհուրդ, պիտի ծաղրես անվըրդով
Առջևդ մեռած մեր խոհն, արծի՛վ – ողջակեզ.
Ըսե, խոսե, պիտի մինչև ե՞րբ լըռես»:

Մինչև ե՞րբ ան պիտի լըռե: Ո՛վ շիրիմ,
Ճակատս ահա քարիդ դըրած կ’ընկըղմիմ
Աղոթքիս մեջ: Կը հուսամ:
Գանկիս ներքև կրակի տըվի ամեն բան.
Հոն հըրդեհ կա. մըտածումներըս կու գան
Քեզի կու գան հրավարսամ:

Օ՜ն, սըրբագրե, կամ ավելցուր, կամ ջընջե:
Ճերմակ քարեդ ճակտիս անցածը ի՞նչ է.
– Խոր լըռությո՜ւն, այլ ոչ բառ:
Լավ. կը հանե՜մ շուրջիդ բույսերն արմատեն.
Սըրտիդ, գանկիդ մեջ անոնք ի՞նչ կը ծըծեն.
– Մարմինն, այլ ոչ գաղափար:

Լավ. վըրայե՛դ կը թավալեմ քարն անդին,
Ըսպիտակ էջ, որուն մյուս կողմն է գըրված
Անպատճառ բան մը Մահեն
Անոր ներքև գաղտնիք մ’անշուշտ կը շնչե.
Սի՞րտ թե հոգի՞. օ՛ն, ըսե ինձ, թե ի՞նչ է.
– Երկու կարիճ, այլ ոչ Էն:

Արդ, այս հուժկո՜ւ թևերովս ես կը բըրեմ
Հողն, և աչքերս այդ գերեզմանըդ նըսեմ
Ուղղահայաց կը չափեն:
Ո՜վ խորություն. մութին ծոցեն ի՞նչ լուսին
Պիտի պոռթկա, ի՞նչ հուր – բառեր պիտ’ ժայթքին
Հավերժության շըրթունքեն:

– Լըռությո՜ւն. տե՛ս.

Հողերուն հետ դուրս կու գան
Փուտ ոսկրոտիքը, մընացորդ մարդկության,
Որով վանդակ մ’հորինեց ձեռքը կյանքին
Հոգի կոչվածը մեզ անծանոթ փյունիկին:
Ահա կողերը մերկացած զերդ ճանկեր,
Ահա կըրծոսկրը` որուն դեմ կը բախեր
Իղձն իր ճակատն երակային զարկերով`
Իբրև հեզիկ ալյակին մեջ ուռչող հով.
Ահա թևերն և ուլն անջատ ու լըքված`
Որոնք երբեմն, ո՞վ գիտե, սիգապանծ
Կ’հոխորտային. «Կը ծռենք, բընա՛վ չենք ծըռիր»…
Լիսեռին հետ ահա սրունքներն անհարիր`
Որք կարծեցին, թե ժայռն իրենց ներքև հար
Պիտի թընդա` քանի որ դեռ, բոցավառ,
Արևն արյունը կը շարժեր. և ահա
Չորցած կըզակն, ահա ծընոտն` որոնց վրա
Կը ծաղրեին այտերն վարդն` երբոր ան
Կը դառնար հեգ իբր հյուծախտ սիրտ մը, աշնան.
Եվ ահա գանկն, ոսկրեղեն թաս` ուրկե հար
Մարդ կը խըմեր մտածման գինին կենսարար.
Արդ ուղեղի տեղ հողով է լեցված ան`
Որուն վըրա չար խորհուրդի մը նըման`
Ոլոր պառկած օձ մը գլուխն յուր կը տընկե,
Եվ սարսափն հոն սարսափողե միշտ զուրկ է:
Ա՛լ ոչ կյանք կա, ոչ հույս, ոչ սեր և ոչ քեն,
Իր որդնակներ, գոս ջըղերուն վըրայեն
Ըզգացումն ա՛լ փախավ, նըման զեփյուռին
Որ կը սահի տերևներեն, ողբագին:
Փոշի՜, աճյո՜ւն, խառնորդ մըռայլ, վիթխարի,
Փըսորներու, մոխիրներու, որդերու
Ո՛վ կույր անդունդ, ալիքին տակ վարդերու:

…Կ’իջնան, կ’իջնան: Ժամանակին ափը, հոս,
Գերեզմանին ափին ծըռած է. քաո՜ս.
Ահա Ադամն, Ներոնն ահա, և Վարդան,
Սոկրատն է այս, Բարաբբան է, ես, դու, ան.
Այս ծակծըկված կողերն իմին կողերս են.
Իմ աչքերս` իմ ոսկրոտիքս հոս կը դիտեն:
Մարդ կ’իյնա. ո՞ւր. ահեղ գոգն օվկիանին`
Եվ ալիքներն անոր վըրա կ’համբուրվին,
Հոն փըռելով ճերմակ փըրփուր մը անվերջ.
Եվ կ’իյնա. ո՞ւր. երկրիս խորունկ կլափին մեջ`
Ու վրան զիրար կա գան գըրկել սև հողեր`
Հոն թողելով ըսպիտակ քար մը, հրավեր
Ծընրադրության: Ժամանակն է խարբալ մ’հին,
Ժողովուրդներն ավաղ` որ միշտ կը մաղվին:
Որոտընդոստ ձայն մ’որուն ամպն է շրթունք`
Կը մըռընչե. «Անդունդի՜ն. զո՛ւր է արցունք»:
Եվ թըխաշուրթ խորխորատին մեջ մըթին`
Կու գան դիակներ իրարու վրա կը դիզվին.
Պապն հոր ներքև, ու զավակին ներքև հայր.
Եվ հոն համբույրն ա՛լ համբույրեն չի տաքնա

Ամպի մը տակ լուսինն հանկարծ կը մարի,
Կը լըռե հովն, ամեն աստղեր մի առ մի
Ասուպ կըլլան, կ’ըլլան վարդերն ալ` վերքեր:
Ո՛վ անանուն շիրիմ, դու որ անտարբեր,
Ու երազկոտ կը նայիս դե՛պի երկին`
Մարդիկ այսօր, օ՜հ, գիր առ գիր լիզեցին
Այդ բառը քու քարիդ վրայե սըրբազան,
Ահա ինչո՞ւ թե ճերմակ է մնացած ան:

Ըստվերին մեջ, խանի մ’անկյունը լըքված
Թըշվա՜ռ պանդուխտ, հիվանդ է.
Խոնավությունն անոր մարմինը շիթ շիթ
Գերեզմանին կը նետե:

Բըժիշկ չունի. եղած դըրամն ալ հատավ.
Ցավը ծանր է. գըթությո՜ւն:
Հոն չը կա սիրտ մ’որ բարությունը քամե
Անոր ծարավ շըրթներուն:

Եվ ինքն իրեն մըտերիմներ կը ստեղծե
Ցընորքներուն մեջ ջերմին.
Իր վիճակին կարեկցող մեկը չունի
Բացի մամուկը որմին:

Մըթընշաղին մեջ կը մարմրի, կը հյուծի
Մըթընշաղի մը նըման.
Լըռությունն հոն կարծես դագաղ մը կ’երկնե.
Օրոցք` տունեն գերեզման:

Երիտասարդ է տակավին, և փեսա.
Պոլսեն մինչև Վան հեռու,
Հոն` հաց կ’ուզեն հարսն ու ծընողք. զի՜նք կ’ուզեն.
Դեռ շատ շուտ է մեռնելու:

Ան իր արյունն իր քըրտինքով կը շահեր…
Տե՛ր, ի՞նչ սըրտով կը կոտրես
Թևն` որուն վրա կը թըռթընին մանուկներ
Եվ ծընողքներ ձյունագես:

Դուրսն արևին, զեփյուռին տակ կ’ուռճանան`
Բախտավորներն աննիազ.
Արտին մեջ աստղն ավշի ելքին կը ժըպտի.
Տե՛ր, զինք ինչո՞ւ կը մոռնաս:

Այդ բազուկներն աշխատանքի համար են`
Ո՛չ մահվան դեմ կըռվելու:
Բախտը խուցին մեկ անկյունեն կը խընդա
Օձի ժըպտով մ’ահարկու:

Պիտի մեռնի. խիստ մահացու հիվանդցավ.
Եվ պատանքին մեջ երբեք
Պիտ’ չը տանի սիրելիի մ’արցունքներն
Ու սև ուխտերն հուսաբեկ:

Պիտի մեռնի. և իր բընիկ լուսնին տակ,
Հարսը սիրո ծարավով`
Պիտի զուր տեղ անոր գալուն ըսպասե…
Խեղճ վանուհի, ապահով

Հույսի ամեն խոստումներու վայելքին`
Կը ծիծաղիս աստղին հետ.
Մինչդեռ կյանքին երկընքին վրա կը գըծվի
Շանթը շողին զուգահետ:

Որո՞ւն համար շուշանն ու վարդ փոխ կու տան
Իրենց միացումն` այտերուդ.
Ինչո՞ւ Վանա լիճն աստղերով կը վառի
Նախանձելով աչքերուդ:

Որո՞ւն համար հաջաղիդ տակ կը պահես
Ըմբոստանքներն համբույրին…
Վաղն, հե՜գ ծաղիկ, պիտի ճամբորդ մը գուժե.
«Մեկ աչքը բաց թաղեցին»:

14. ԱՎԱԶԱՆԻՆ ՁՈՒԿԵՐՈՒՆ

Մըտածողի մը նըման
Ջուրին միջև կը շըրջիք:
Ա՛լ գծված է ձեր սահման,
Ո՛վ լողակներ խատուտիկ:

Հոս պիտի ա՛լ չը գըտնաք
Անհուն, կապույտ այն աշխարհ,
Որուն հորձանքն ու վըտանգ
Կը կըտրեիք հեգնաբար:

Ձերին ճարպիկ թևերով`
Ազատություն, զվարթություն
Կը գըրկեիք անվըրդով,
Անգե՜տ` նենգող խայծերուն…

Արհեստն արդ ձեզ կը պատե.
Ավազան մ’հին, ձեզի նեղ,
Շատըրվան մ’ալ կրանիտե,
Եվ փոքրիկ ժայռ մը մեջտեղ`

Որ գործ մըն է ձեռքերու:
Այս է ահա ձեր աշխարհ.
Ամբողջ այս է, ո՛վ աղու
Բանտարկյալներըս թըշվառ:

Երբ կը կայտռեք ջուրին վրա`
Կը զվարճանա անխըռով
Անձնասեր մարդն` արծաթյա
Պըղպըջակներն դիտելով:

Ո՜հ, ի բընե չար է ան.
Իր հաճույքին, իր փառքին
Կ’ուզե զոհել ամեն բան.
Բըռնավորն է աշխարհքին:

… Այս սև ժայռին խոռոչներ
Ձեր շիրիմներ պիտ’ ըլլան,
Ուր կ’երկարին բողբոջներ`
Բաղեղներու ցիրուցան:

Ուր ջըրերուն թըրթըռմունք
Կու գան բախիլ մեղմորեն,
Ցընցըղկելով արտասուք`
Ողբ ու հանգիստ կ’եղերգեն:

Ո՜վ իմ դըժբախտ անմեղներ,
Ճիշտ նըման է աշխարհս ալ
Ձեր այդ տեղին: Դեպի վե՜ր
Կը ջանա միտքս իմ ելլալ:

Կ’ուզե ուրիշ մեկ աշխարհ
Ան գըտնելու, ուր անհուն
Ազատությունն իշխե հար`
Եվ անխարդախ բարություն:

Սակայն ի զուր: Լոկ բանտող
Գըծուծ նյութեր կան չորս դիս`
Որ թըռիչներս աղամող
Կը ջախջախեն և հոգիս:

Առկայծ հույսով մ’ո՞ւր կ’երթամ.
Կ’երթամ նույն տեղըս գացած.
Հոս, կյանքն ու սև գերեզման
Իրարու ձեռք են տըված:

Օր մը ձեզի պես ե՛ս ալ
Պիտի իյնամ ցուրտ, անշունչ,
Մոռացոնքի մեջ մըռայլ.
Հոս ամեն բան է անուրջ:

Պիտ’ լոռ ըլլաք, ես` հող.
Բայց ինծմեն եք երջանի՜կ,
Զի վըրանիդ միշտ լացող
Գեթ շատըրվան մը ունիք:

15. ԱՐՅՈՒՆՈՏ ՃՅՈՒՂԸ

«Հոն, ի՞նչ է ան` որ շուրթին վրա ջըրերուն
Ինկած կու գա, օրորտկումով մը կու գա.
Մըխըրճելով մերթ ծըփանքի մեջ հնայուն
Կարծես բոցերն իր կը մարե` ճակտին վրա
Վառված կարմիր արևմուտեն…

«Այսպես հևքոտ, դանդաղորեն,
Ո՜վ մեծ գետին ջուրերեն, արդյոք ձեր շըրթունք
Ի՞կը բերեն` որք լեռներու ապալեր
Քըղանցքներուն միշտ սըփռելով արտասուք`
Կարծես ցավե մ’ կը խածխըծեն եզերքներ:

«Ո՛հ, լըռությո՜ւն. ձեր լեզվեն չե՛մ հասկընար.
Մի՛ մըրմըջեք ինծի բաներ հոգեհույզ,
Այլ, կըրկնակի վազքով, հասեք սըրավար`
Նըման իմ կույս կարոտակեզ օրերուս`
Որոնք անձայն կ’անցնին կ’երթան…

«Կանաչ ճյո՜ւղ մ’է ուղևորն այն`
Որ կը ծըփա անդաստական, մոլորուն,
Ցըցված մեջտեղ փըրփուրներուն ըսպիտակ,
Ինչպես լանջքիս վրա կը ճոճ սուր դաշույնն,
Որ բաժանումը մըխեց խոր, դըժընդակ:

«Ո՜վ արմավի թափառական ճյուղն, ըսե՛,
Մեջն ալեհույզ ճամբորդությանդ ի՞նչ տեսար.
Կամ թե սըրտիս` որ միշտ հյուսեն կը խուսե,
Եվ պաշտումի մը բացական կու լա հար,
Արդյոք դու ի՞նչ լուր կը բերես…

«Մարտի փառքին ավետի՞սն ես,
Մարտին որ միշտ դաշտերե դաշտ, լեռնե լեռ
Կատղած կ’ոռնա` ինչպես որոտն երկնի վրան.
Հորիզոնին, ուր հազիվ իմ նայվածքներ
Կը թափառին, ան կը ձըգե քող մ’արյան:

Քաջամարտիկըս արդյոք ի՞նչպես կ’ընե
Ըսպառնանքին մեջ սուրերու փայլակին,
Կամ վրիժառու նիզակներե, տեգերե
Եվ լախտերե ձևակերպված` մահածին
Անտառներուն դեմ հանդիման…

… Ո՛հ, ի՜նչ մտածում է այս դաժան.
Ըրի՞ն այնպես, որ իր վեհ կուրծքն ինձ համար
Այլևս երբեք չը բաբախե, չը հուսա,
Որուն վըրա հանգիստ կ’առներ գըլուխս հար.
Լոկ այտերո՜ւս տակ ապրած էր անիկա:

Թե, իր ձեռքե՞ն կու գաս, բանբեր ալեխռով.
Ի՞նչ, պարզեցի՞ն սահմանեն ներս թըշնամվույն
Դրոշակը սուրբ` զոր շինեցի իմ ձեռքով.
Կամ հաղթության ըրի՞ն հանդեսը ցընծուն.
Խըմե՞ց ան իր և իմ կենաց:

Ան պաշտպանե՞ց` ըսպաննըված
Ծընողքներու հեգ մանուկներն անտերունջ,
Կամ դյուցազներ` ինկած միայն սև բախտեն.
Անոնց աչքին, թուրին փայլով թաթավուչ,
Իր գըթության փայլն ալ ցըցո՞ւց վեհորեն:

Եթե իր խրոխտ կորդակին հետ միասին
Հոխորտեցի՞ր, կամ պըճնեցի՞ր հաղթական
Լանջապանակն. եթե խիզախ ճակատին
Դու ծըփացիր, եկուր, եկուր սըրտիս վրա՜ն
Աճեցընեմ համբույրով քեզ»:

Ըսավ: Եվ բոց արևուն պես,
Որ մերթ կ’իջնե ալիքներուն ծովին լուրթ,
Կույսն հակեցավ, մեղմիկ, ջուրին վրա պայծառ,
(Անդրադարձած թովիչ դեմքին իր` անփո՜ւյթ)
Եվ վեր հանեց խուսափուկ ճյուղը դալար:

Ու վեհերոտ, ինչպես եղնիկ մը սիրուն,
Սուր ճիչով մ’ետ ընկըրկեցավ ան հանկարծ.
Մեկդի նետեց ձեռքերեն ճյուղ` որուն
Ցից ծայրին վրա, ավա՜ղ, էին չորացած
Կարմիր արյան մը նետվածքներ…

Անոր համար գետը բոթբեր
Լըռեց կարծես, չը ժըպտեցավ արեգակ.
Խաշնահավն ա՛լ չերգեց երգն իր խընդության.
Կարծես դըրին կարմիր դագաղ մ’աչքին տակ.
Հատակը` տեգ, և կափարիչը` վահան:

Այս նամակն իմ եղբայրըս է գրեր. քա՜ղցր էակ`
Որ փոքր է դեռ. Էն իր համար քող չունի.
Իր առջև դեռ մեծ գաղտնիքն է անդիմակ.
Երանության ամեն երկինք` հոլանի՜:

Մերթ վարդերու, թըռչուններու անուրջե
Ոգիներուն հետ կը խոսի անարգել.
Փոքրիկ ձեռքով թիթեռնիկներ կը կանչե.
Կ’ուզե աստղերն երկնի դաշտեն հավաքել:

Երկամյա էր` երբ զատվեցանք տըխրալի.
Մեկնումին զիս դիտեց ապշած ու երկա՜յն,
Թե ինքը է՞ր կ’երթար, ես է՞ր կը մնայի,
Եվ ո՛հ, լացա՜վ. մարդն էր` շնորհքին տակ մանկան:

Արդ կը գըրե: Այդ նամակն ե՛ս կ’ըմբռնեմ.
Զայն կ’հասկընա ի՛մ սիրտըս լոկ հուսաթափ,
Իբրև թե այդ գիրն անծանոթ ու նըսեմ`
Մենք նույն ատեն գըտնեինք, նո՛ւյն ըզգացմամբ:

Հորիզոն մ’հարկ է որ ինքն ա՛լ պաղ աղոտ,
Ձայն տան նընջող արշալույսին. Ե՛լ ժամն է…
Զեփյուռ մ’որ թույլ հունտին հըծծե. Տո՛ւր ծըղոտ:
Մայր մ’որ տըղուն ըսե. Քալե՛… Հայր մ’որ` Գրե՛:

… Եվ սա թուղթին մանուկ մ’հակեր է քընքուշ,
Մանկան վրա հայր մը` ժըպտալով պեխին տակ.
Այսպե՛ս կ’իջնե արշալույսին ամպ մ’անուշ,
Արշալույսն ալ ձյունոտ դաշտին ըսպիտակ:

Ու գըրեր է: Տարօրինա՜կ նըշաններ,
Գիծե՜ր` որք ինձ թըվին երազ բեկբեկուն,
Ժպիտներով ցանված քըսված մելաններ,
Բիծեր` դըրված մանկան թափով մը նըկուն:

Սա մինարե մըն է դեռ կես մընացած`
Ուր չ’ամփոփվիր հոգվո մ’աղոթքը համակ.
Հոն ծուռումուռ խաչափայտ մ’է զետեղված`
Ուր կը գամվի խեղանդամ մարդ մը մինակ:

Հոս տեղ թըռչուն մ’ուրվագըծված է, լըռի՜կ,
Որուն երգերն իր շըրթունքներն են գողցեր.
Անդին կա հոնք մ’առանց աչքի, թափառիկ,
Իսկ ասդին աչք մ’առանց հոնքի, մերկ, անտեր:

Սա կիսկատար գըմբեթ մըն է, ձյունի վրա,
Որ կը սքողի ամպի մը տակ մելանե.
Վերջապես հո՛ն գոց կոկոն մ’է անիկա`
Որ, վարն, անոր ըստորագիրն կը դընե:

Եվ ես ճաճանչ մը ասոնց մեջ կը գըտնեմ.
Պատկերական գըրություն մ’է` մենք որով
Կըրնանք կարդալ խորհուրդ-մանուկը վըսեմ`
Մեր մութ երկնի` աստղ մ’օրեօր դընելով:

Պիտ’ տարիներ կազմեն ամեն գաղափար`
Երազը խոկ հորինելով օրեօր.
Մանուկը մարդ պիտի ըլլա, գիծը` բառ,
Տըրվելով կրոնն` մարդուն, բառին ոտ’նավոր:

Ան` այժմյան այդ գաղափարներն մի քանի
Ժողվեց երկրես (Թե երկընքեն չի բերեր).
Ժողվեց իր մոր գըրկեն, դըպրո՜ց կենդանի,
Գըգվող սյուքեն, ծաղիկներեն տարուբեր:

Սոխակն ուսույց երգել, լալ` փուշը վարդին.
Ամփոփ թառած տատրակն ըսավ. Կը նիրհեն:
Բարձին ծաթող լուսնակն ըսավ. Կը ժըպտին:
Իր քունն հըսկող մայրն ալ ըսավ. Կը սիրե՜ն:

17. ԱՆՀԱՎԱՏԸ

Սև ագռավի մը ետևեն, զառ ի վար,
Արբշիռ հոգվով մ’ան կը վազեր ուժգնորեն.
Հեշտանքի մ’երգ իր շըրթունքին կը թըրթռար`
Որ կը թովե գաղտագողի քեզ իրե՛ն:

Անոր ըսի. «Հո՛ն, աղավնին տեսա՞ր ան`
Որ ագռավին ներհակ թռիչքով կը սուրար.
Սուրբ աղավնին Անբըծության, Գիտության
Ու երկնային Միջոցներուն լուսատարր»:

Ուղղեց այնպես հեգնող ժըպիտ մը ինծի`
Որ ՚սել կ’ուզեր. «Կատա՞կ կ’ընես»: Եվ դարձավ:
Ու կը վազե՜ր, երբոր նորեն գոչեցի
Ետևեն իր խոլ վայրէջքին սըրարշավ.

«Տեսա՞ր ծաղիկն` որ հակառակ վազքիդ` ան
Քեզ հակառակ կ’անցներ կ’երթար, չը թոռմի՜լ,
Ծաղիկն Հույսի, Ճըշմարտության, Հեզության,
Որ է փըթթուն Արշալույսին փըթթուն ծիլն»:

Ան հուսահատ փույթով մ’հեծեց դառնորեն.
«Տեսա… Ո՜ւշ է: Ո՜հ, ոտքերուս բուռըն էջ
Կեցընել ա՛լ դըժվար է այս դարվարեն»:
Եվ գահավիժե՜ց, զերդ կույր, կյանքին ճամբուն մեջ:

18. ԵՐԱԶ և ԽՈՀ

Պառկած էի. խոր լըռությո՜ւն. գիշեր էր…
Ճըրագս յուղե պատերն արյուն կը ներկեր:
Ծանրացավ մըրափ մ’աչքերուս.
Մըտածումնե՛րըս երազի մեջ սուզան,
Եվ բիբերես ամեն ճաճանչ լուսական
Կոպերուս վրա՛ տըվին ######ս:

Սև դեմքի մ’հետ ձեռք մը տեսա մահճիս քով.
Կուրծքիս դըրավ մատերը բոց եղունգով,
Սընդիկի պես խորամուխ:
Փայտ կըտրեցավ լեզուս. վախցա՛ շեկ աչքեն:
Ես ճանչցա զայն. սատններուն ամենեն
Կատաղին էր` մ’է՛ն թուխ:

Բացավ բերանն` որուն մեջ լինդ միայն կար.
Իր ակռաները խորտակված էին վար
Իյնալու օրն երկընքեն…
Ըսավ. – «Սըրտե՛դ, սըրտեդ քաշել ես եկա
Զայն` որուն տեղն իմ տեղըս պետք է ըլլա.
Տո՛ւր, ինծի՛ տուր սերդ իրեն»:

Անկողնիս մեջ թալթըլեցա, ու երկու
Ձեռքով` սարսուռն բըռնեցի թևն ահարկու`
Ինծմե անդին մըղելով:
Մաքառեցա Անոր համար, անկրոննե՛ր.
Խածեցի ձեռքն` որ Զինքն ինծմե կ’անջատեր.
Իր ոսոխին արյունով`

Ներկեցի շուրթս, և անցուցի ծարավս հուր:
Դևն երեսիս կատղած պոռաց. «Տեղի՛ տուր`
Թե չէ ըզքեզ կը խեղդեմ.
Թոքերուդ տակ կը ճըմլեմ սիրտդ անխընա.
Ճերմակ սավանդ վաղը կարմիր կը դառնա.
Մա՛հը կ’հանեմ քեզի դեմ:

Ագռավներու կեր կու տամ այդ սև աչքերդ.
Քաղցած օձի բերաններու երակներդ
Կը հանձնեմ ես. տեղի՛ տուր:
Կը գողնամ քարն գերեզմանիդ վըրայե,
Որպեսզի մա՛րդ ըզքեզ բընավ չարտասվե,
Անգութ եմ, տե՛ս. տեղի տուր»:

Պիտի չըտա՜մ: Կըսմըթեցի, կըռփեցի
Թևն` որ ոսկրերս կը խորտակեր զերդ խեցի,
Եվ մատներովս անխընա,
Բըզիկ բըզիկ ճանկըռթեցի դեմքն անոր,
Դողդըղացի, տառապեցա քըրտնաթոր,
Եվ սուր ճիչով մ’արթընցա…

Ա՜հ, արթընցա: Եվ միտքըս շուտ մ’ըշտապեց
Սըրտիս վըհին. դեռ Ան հոն տեղ էր, անեղծ,
Յոթն արևի նըման ջերմ:
Դևն եղունգով լանջքըս շերտած էր տեղ տեղ.
Ուրախ էի` որ եղա զրահ մ’արյունհեղ
Անոր համար, Անոր դեմ:

Ո՞վ պիտ’ կըրնար փետե Զայն սըրտես`
Ուր (ինչպես ա՛ստղը կապույտին ծոցեն ներս)
Ագուցված է ա՛յնքան խոր:
Իր խարիսխներն ալի՛ք մ’ըն ալ չի շարժեր,
Զի անհունին և բընության են կառչեր
Անոնց ճանկե՛րը հըզոր:

Վասընզի իր սուրբ Էությանն հաստատման`
Բյուր բյուր աստղեր մեյմեկ հրաշեկ գամ եղան,
Եվ իր հետն ենք մե՛կ խըմոր.
Վասընզի սուրբ Ավետարանն իր ամեն
Մեկ էջով` միշտ ծորեց Անոր երակեն
Արյո՜ւյն մ’արյանս մեղավոր:

… Անդունդ մ’է Ան զույգ որկորով անսահման`
Որոնց մեկեն դուրս կը պոռթկա Ապագան
Անցյալ եղած մյուսին մեջ,
Եվ, կեդրոնն, ինքը ներկան է, որուն շուրջ
Ժամանակն իր ճիշտ ոլորտովն, անմըռունչ,
Կ’ընե անդուլ ելևէջ:

Եվ այսպես, մեր աչքեն, մըտքեն իսկ անդին,
Ան` իրեն չափ, իրեն միջև, յուրովին,
Է հավիտյան և անհուն.
Ան` Ամբողջն է, որուն անունն պարծանքով
Կը հանձնեն այս մաքուր թուղթին սըրտիս ծով`
Որ իր հայլին է տրոփուն:

Թող գըրաշարը դողդոջե` երբ Անոր
Անվան տառերն իյնան ձեռքին տակ անզոր.
Չը շարե՜ ծուռ կամ անտած…
Եվ մամուլն ալ` այդ անվան վրա բըրտորեն
Թող չը ճընշե` թե չէ կ’հերձի սև կուրծքեն,
Վասընզի Ա՛ն է. – Աստված:

ԻՐ ԱՌԱՋԻՆ ՇՐՋԱՆԻՆ
(«Սարսուռներ» հատորին երևման առթիվ)

Դանիել Վարուժան մին է այն անձնավորություններեն, զոր Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանը կրնար հպարտանալ արտադրած ըլլալուն: Վարուժանի պես դեմք մը անշուշտ ոևէ դպրոցի արդյունքը չէ, այլ է՛ն առաջ իր բնածին ձիրքերուն. բայց միջավայրը միշտ իր ներգործությունն ունի նույնիսկ ամենեն ուժեղ խառնվածքին վրա, կաջակցի կամ կհակառակի անոր կազմավորման: Ակնհայտ է, որ Վարուժան իր ուսանողության իսկ շրջանին Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանին հորիզոնեն դուրս ալ նայած է հաճախ, ուշադիր և ուշիմ աչքով մը Հայոց արդի գրական ու ազգային շարժման հետևած ու եվրոպական մտավոր աշխարհին քանի մը մեծ երևույթներուն վրա իր նայվածքը երկարորեն հառած է, բայց նույնքան հայտնի է, որ Մխիթարյան միջավայրին մեջ ինչ որ կա լավ, իր վրա ազդած է բարերարորեն, ու «Մխիթարյան միջավայր» ըսելով, կհասկնամ` ոչ որոշ վայրկյան մը Մխիթարյան տան կյանքին, այլ ամբողջ ավանդական մթնոլորտն այդ հաստատության: Վարուժան տեսած է հոն անցնիլն իր հոգիին առջևեն Բագրատունիներուն, Հյուրմյուզներուն, Պեշիկթաշլյաններուն ստվերին, Ալիշանը ճանչցած ու հասկցած է, խոկացած է օրինակին վրա մեծ նախորդներուն, որոնք ելած են Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանեն, ու թևերը, զոր բնությունն իրեն արդեն իսկ շնորհած էր, ուժեղցած են այդ հզոր թռիչքներուն հպանցքեն: Ազնիվ ու ճոխ հայերենը, զոր կգրե, տաղաչափական հմտությունը, զոր ցույց կուտա, հստակ ու կուռ շարադրության, համաչափության ու կարգի դասական հատկությունները, զոր ի հայտ կբերե, Մխիթարյան մթնոլորտին շատ բան կպարտին: Ինչ որ ի՛րն է, այն բուռն ու սուր զգայությունն է, տաք ու քաղցր սրտի մը հզոր ու խորունկ բաբախումը, ամենեն սովորական տեսիլներն ուրույն եղանակով մը նկատելու, զգալու և արտահայտելու կարողությունը, որ կտիրե իր քերթվածներուն մեջ:
Որոշ խնամություն մը կգտնեմ իր և Պետրոս Դուրյանի միջև:
Ահա, օրինակի համար, քանի մը տուն իր հատորին առաջին քերթվածեն, որոնք «դուրյանական» բան մը ունին.

Երգե՜լ կ’ուզեմ. թող սարսըռա բընությունն
Մատերուս տակ, ինչպես մոր ծիծն հոլանի`
Մանկան առջի բընազդական դըպչելուն.
Եվ կյանքը թող շըրթունքիս վրա լուծանի:

Երգե՜լ կ’ուզեմ. որոտներն ի՞նչ կ’ըսեն մեզ,
Կ’առնե խոսք մ’հովն ամպեն, հովեն ալ` ջաղաց,
Բա՛ռ ունի աստղն. երգել, երգե՛լ կ’ուզեմ ես,
Զի կը խոսին երգով Բնությունն ու Աստված:

Կ’ուզեմ ծովուն հետ սիրտ սըրտի ես հարիլ,
Իմ անհունիս մեջ այդ անհունը թաղել,
Բուռն իղձն ունիմ մըրըրկին հետ մաքառիլ,
Եվ գլուխս` Էին գաղտնիքներուն դեմ բախել:

Գըրված է Սերն` վարդին, Հավատքն` աստղին վրա,
Զանոնք հեգել կ’ուզեմ քընարի շըրթունքով,
Կ’ուզեմ բնությունն հորինել քող մը ծաղկյա`
Մտածման ամեն ձև իր ներքև քողելով:

Նմանապես սա տողերը.

Օ՜հ, ինծի ի՞նչ` թե կփետտեմ վարդին թերթ,
Եվ փուշինկյանք կու տամ միշտ,
Թե գըրկաբաց հորձանքին մեջ կը նետվիմ,
Խինդս է ձանձրույթ, սերս է վիշտ:
Ամեն խայտանք ջախջախեցի սըրտիս մեջ,–
Չեմ վախնար սև ծծելե.
Վանք մտնող կույս մ’եմ որ խըզված իր վարսեր,
Անխիղճ, անհոգ, կը դիտե:

Ակներև է արդեն, որ Վարուժան հաճախ, ու մասնավոր գորովով մը, կարդացած է Դուրյանը, մեկե ավելի անգամներ իր քերթվածներուն մեջ կհիշե խանդաղատանքով «Իսկյուտարի Սոխակը»:
Վարուժան չունի հոգեվարքի վարդերու այն անասելի դալկությունը, հատնող լույսի այն կսկծալի ու եղերական գեղեցկությունը, որ Դուրյանին մեջ արդյունք է ա՛յնքան մահվան սպառնալիքն իր կյանքին վրա ցցված տեսնող հիվանդի ճակատագրին, որքան անոր արդեն իսկ թրթռուն, ցավագին ու կույս հանճարին:
Բայց Վարուժան ունի Դուրյանին հանկարծական, սեղմ ու վառ պատկերները, անոր կտրուկ ու սրտե ուղղակի ժայթքող ճիչերը, և այն չեմ գիտեր ինչը, որ ժողովրդական է ի բնե ու «հայ» և որ Դուրյանին բնազդական խորքը կկազմե: Վարուժան ավելի հմուտ է, ավելի գիտակից, ավելի բազմալար, ինք պիտի ըլլա, ինչ որ Դուրյան եղած պիտի ըլլար, եթե ապրեր ու զինքը մաշող ախտը չունենար իր ներշնչմանց գլխավոր աղբյուր
Մանրամասն վերլուծում մը չէ, որ կուզեմ ընել հոս Վարուժանի հատորին, որ կպարունակե արդեն մեկ փոքր մասը միայն այն քերթվածներուն, զոր գրած է ցարդ և հրատարակած «Բազմավեպ»-ի մեջ և այլուր:
Շտապելու հարկ չկա, երբ մարդ Վարուժանի մը պես բեղուն բանաստեղծի մը դեմ կգտնվի: Այս հատորիկը մինակ չպիտի մնա: Վարուժան մեզի պիտի տա դեռ մեկե ավելի հատորներ, ամբողջ բանաստեղծություն մը, բազմագույն, կենսախայտ, ու հետզհետե ավելի հզոր ու հասուն:
Հատորիկը, ինչպես կուգա ներկայանալ հասարակության, ինքնին աղվոր ամբողջություն մըն է: Դեռ անհավասար իր արտահայտության մեջ, պատանեկան անփորձութենեն ու հապճեպեն դեռ ոչ բոլորովին ազատված, Վարուժանի քնարը ամենամեծ հատկությունն ունի ինքնահատուկ հնչյունով մը օժտված ըլլալու, ու հոն ուր ուժեղ կթրթռա` ուժը կձգտի դեպի շատ վեհ բարձունքներ, ուր մերթ կհասնի շքեղ թռիչով մը:
«Մուսային», «Հայր, օրհնե՛», «Վշտին», «Հավերժության սեմին», «Հիվանդ է», «Արյունոտ ճյուղը», «Երազ և խոհ» տիտղոսված քերթվածները հոյակապ էջեր են, և գեղեցիկ բաներ կան «Հաշիշ»-ին, «Մեռածին համբույր մը»-ին մեջ:
«Արյունոտ ճյուղը» զմայելի բալլադ մըն է, գոհար մը գրեթե անթերի այդ փափուկ ու թանկագին քերթողական սեռին, որմե այնքան քիչ նշույլ ունի մեր գրականությունը: «Հիվանդ է»-ին մեջ, Վարուժան կերգե ղարիպության մեջ մեռնող Վանցի կտրիճի մը եղերավեպը, հին պատմություն, զոր անթիվ ժողովրդական երգեր ավաչած են արդեն, բայց որ Վարուժան գիտցած է նույնքան խոր զգացմամբ և նոր շեշտով մը, թարմ գույնով մը վերանորոգել.

Ըստվերին մեջ, խանի մ’անկյունը լըքված
Թըշվա՜ռ պանդուխտ, հիվանդ է.
Խոնավությունն անոր մարմինը շիթ շիթ
Գերեզմանին կը նետե:

…Մըթընշաղին մեջ կը մարմրի, կը հյուծի
Մըթընշաղի մը նըման.
Լըռությունն հոն կարծես դագաղ մը կ’երկնե.
Օրոցք` տունեն գերեզման:

Երիտասարդ է տակավին, և փեսա.
Պոլսեն մինչև Վան հեռու,
Հոն` հաց կ’ուզեն հարսն ու ծընողք. զի՜նք կ’ուզեն.
Դեռ շատ շուտ է մեռնելու:

Ան իր արյունն իր քըրտինքով կը շահեր…
Տե՛ր, ի՞նչ սըրտով կը կոտրես
Թևն` որուն վրա կը թըռթընին մանուկներ
Եվ ծընողքներ ձյունագես:

…Պիտի մեռնի. և իր բընիկ լուսնին տակ,
Հարսը սիրո ծարավով`
Պիտի զուր տեղ անոր գալուն ըսպասե…
Խեղճ վանուհի, ապահով

Հույսի ամեն խոստումներու վայելքին`
Կը ծիծաղիս աստղին հետ.
Մինչդեռ կյանքին երկընքին վրա կը գըծվի
Շանթը շողին զուգահետ:

Որո՞ւն համար շուշանն ու վարդ փոխ կու տան
Իրենց միացումն` այտերուդ.
Ինչո՞ւ Վանա լիճն աստղերով կը վառի
Նախանձելով աչքերուդ:

Որո՞ւն համար հաջաղիդ տակ կը պահես
Ըմբոստանքներն համբույրին…
Վաղն, հե՜գ ծաղիկ, պիտի ճամբորդ մը գուժե.
«Մեկ աչքը բաց թաղեցին»:

«Երազ և խոհ»-ը (որուն տիտղոսը չեմ սիրեր) ուժեղ տեսիլքով մը կգծե դեմքը սատանին, զայն ջախջախելու համար Աստուծո դեմքին ամենագեղ ճաճանչավորման տակ. Վարուժանի համար այդ երկու խորհրդանշաններն իրենց դասական նշանակությունը կպահեն. սատանը` չարն է, տգիտությունը, խավարը, Աստված` բարին, գեղեցկությունը, լույսը: Հյուկոյական շունչ մը կանցնի քերթվածին մեջեն. սքանչելի են տողերը, որ կպատկերացնեն սատանին երևումը.

Պառկած էի. խոր լըռությո՜ւն. գիշեր էր…
Ճըրագս յուղե պատերն արյուն կը ներկեր:
Ծանրացավ մըրափ մ’աչքերուս.
Մըտածումնե՛րըս երազի մեջ սուզան,
Եվ բիբերես ամեն ճաճանչ լուսական
Կոպերուս վրա՛ տըվին ######ս:

Սև դեմքի մ’հետ ձեռք մը տեսա մահճիս քով.
Կուրծքիս դըրավ մատերը բոց եղունգով,
Սընդիկի պես խորամուխ:
Փայտ կըտրեցավ լեզուս. վախցա՛ շեկ աչքեն:
Ես ճանչցա զայն. սատններուն ամենեն
Կատաղին էր` մ’է՛ն թուխ:

Բացավ բերանն` որուն մեջ լինդ միայն կար.
Իր ակռաները խորտակված էին վար
Իյնալու օրն երկընքեն…
Ըսավ. – «Սըրտե՛դ, սըրտեդ քաշել ես եկա
Զայն` որուն տեղն իմ տեղըս պետք է ըլլա.
Տո՛ւր, ինծի՛ տուր սերդ իրեն»:

Հետո կուգա պայքարն բանաստեղծին հոգվույն ու սատանին միջև, որ կպարտվի. և երազողը արթնցած` հրճվանքով կզգա Աստված իր սրտին մեջ, անխախտ.

Ա՜հ, արթընցա: Եվ միտքըս շուտ մ’ըշտապեց
Սըրտիս վըհին. դեռ Ան հոն տեղ էր, անեղծ,
Յոթն արևի նըման ջերմ:
Դևն եղունգով լանջքըս շերտած էր տեղ տեղ.
Ուրախ էի` որ եղա զրահ մ’արյունհեղ
Անոր համար, Անոր դեմ:

Տարօրինապես ազնիվ է ու սրտաշարժ զգացումը, որով տոգորված է «Հայր, օրհնե՛» քերթվածը. հոն, իր բյուրեղի մաքրությունովը, առտվան արևու աղվոր ու թարմ ջերմությունով` ի հայտ կուգա «բարի մարդու» սիրտը, որ կբաբախե այս բանաստեղծին մեջ.

Հա՛յր, ես կ’էրթամ այն ճամբայեն՝ որ ճերմակ
Մազերուդ զիս կը տանի,
Վաստակաբեկ ոսկըրներուդ, ծեր սըրտիդ
Եվ սերերուդ կենդանի....
Բավական է. - աշխատեցար, կըրեցիր,
Ամեն նետի, հարվածի
Վահան եղար ինծի համար. հոգիդ է՝
Որ հոգվույս մեջ կը հածի։
Իմ արյունս է գոյացած քու քըրտինքեդ.
Հոգնությանդ ծիլն եմ տըխուր։
Հոգիդ, կաղնի՜, երբ կուրծք կու տար մըրըրկին՝
Ես շուքին տակ, հանգիստ, լուռ
Կը մեծնայի։ — Հարկ է հիմա ա՛լ հանգչես
Եվ ես քեզի հաջորդեմ...
Խոնջե՜նք, խոնջե՜նք, կ’ուզեմ կըռվիլ, աշխատիլ,
Ելլել կյանքին, կյանքին դեմ...
Հայր իմ, օրհնե՛. դողդոջ ձեռքերդ գըլխուս դիր.
Թող մատերեդ կաթի վար
Աղոթքդ՝ եկած հոգվույդ պայծառ խորանեն։
Վերջին ժամն է. օրհնե՜, հա՛յր:

Գեղեցիկ տողեր կան «Մուսային» տիտղոսված կտորին մեջ, որ կերպով մը բանաստեղծին քերթողական հավատո հանգանակն է – և հանգանակ մը մեծ ազնվությամբ ու արությամբ հղացած: «Վշտին»-ը հատորին ամենեն խորունկ ու ամենեն աղվոր կտորներեն է.

Ինծմե հեռո՜ւ, ահավոր է տեսնալ քեզ.
Գարնան ծաղիկն ուղխին կըրնա՞ դեմ դընել.
Ո՛հ, քեզի հետ ի՞նչպես կըրնամ չափվիլ ես.
Դու արհեստիդ մեջ վարպետ ես և ընդել:

Դեռ նոր դըրի մեծ հովտին մեջ իմ քայլեր`
Ուրկե` երկա՜յն ճամբան կ’երթա նեղնալով.
Ծայրն է շիրիմն` զոր հասակս այս չի տեսներ
Կամ կը տեսնե միայն սոսկմա՜ն մը դողով…

Քայլիս առջև` մի՛ վերցըներ այդ հովտե`
Ծաղկի, շողի և ցողերու պատմուճանն.
Թո՛ղ որ երկնի հորդ ալիքներն հըրեղեն
Հոն` կապուտակ իրենց ժըպտով հաշտ իջնան:

Բայց, իր պարմանական հոգիին ամբողջ հասկնալի ու գեղեցիկ զարհուրանքն ու սոսկումը նետելե հետո վշտին, բանաստեղծը կվերջացնե երգը ունկնդրելով անոնց, որ կըսեն, – և իրավունք ունին, – թե վիշտը մեծցնող, ազնվացնող, դեպի իդեալն առաջնորդող մեծագույն ուժն է.

Ճակտին վըրա, ակոսներուն մեջ վըշտի`
Կը ցանվի սերմն իտեալին սեփական.
Օր մ’այն հոգին` որ ցավերով կը տվայտի,
Պիտ’ դառնա վարդը Անհունին խընդության:

«Հավերժության սեմին»-ը ամենեն հզոր կտորն է հատորին, և մին ամենեն շքեղ էջերեն հայ բանաստեղծության: Մահվան խորհրդին հանդեպ այդ լայն ու սարսռագին խոկումը նորեն մտածել կուտա Հյուկոյին, ձևովը մանավանդ. եթե հայ բանաստեղծներեն Դուրյանը Վարուժանին վրա ազդած է ավելի, հայտնի է, որ եվրոպացիներեն Հյուկոն ամենից ավելի իր հոգին խոսած է և հոն իր մեծ արևեն քանի մը ճառագայթ ձգած:
Չեմ կրնար ինքզինքս արգիլել հաճույքը հիշատակելու քերթվածին գեթ սկզբնավորությունը, որ հրաշալի է.

Գերեզման մ’էր, լերան ոտքին, գետին մոտ.
Թափառական քայլերըս զայն գըտան հոտ,
Երբ կ’երթայի երազուն,
Իրիկունն, հագած արևին հուսկ շողը լալ
Սիրտըս հանձնած ծաղիկներուն և միտքս ալ,
Փըթթելու մոտ աստղերուն:

Գերեզման մ’էր: Խաչ մը անտաշ, քար մ’անխոս.
Քարն անանուն, և խաչըն ալ` անքրիստոս,
Հոն կը հըսկեն մենակյաց.
Մին զետեղված է ձեռքերով մըտերիմ,
Եվ մյուսն, երկու մասրի ճյուղեր, սև մազի մ’
Գիսակներովն հոն կապված:

Այս է բոլորն. ու ասոր հետ բընությունն
Որ կ’օրորե այդ քունն իբրև մայր մ’անքուն:
Տերևներու սոսափներ,
Գետին ողբանքն ու խոշոր բիբը լուսնին
Մոռացությունն հոն կը սպաննեն. հոն երկինն
Իր նայվածքներն է թափեր:

Ի՜նչ լավ է հոտ. կարծես թե դա՛շտն է` հըսկա
Ուխտավոր մ’այդ գերեզմանին, զի տեսա
Անմոռուկներ ինքնաբույս`
Զոր կապած է բնական ոլոռ մը` խաչին,
Եվ համբուրող շըրթունքը բոց կակաչին
Քարին ծըռած սիրահույզ:

Խոնարհեցա և հոգիս լի աղմուկով

Խոնարհեցա և կածես ինձ հետ բոլոր
Բնությունը հոն խոնարհեցավ, ահավոր
Ըստվերին մեջ ծընրադիր.
Եվ միացավ իրերուն սիրտը սըրտիս`
Խիզախորեն ընկըղմելու համար զիս
Խորհուրդին մեջ սևածիր:

Վար, վար: Լըռե՛, ճըպուռ սյուքե՜ր, լըռեցե՛ք.
Դագաղին խորը չի հասնիր ձայնն երբեք.
Գերեզմանին քարին տակ
Մայր – լըռությունն է բանտարկված: Վար, վար, վար.
Կը կարկի գետն, աստղը կ’մարի, հով չի գար.
Վի՜հ, մութին պես անհատակ:
Կը խափանեն մըտքիս թևերն. ո՞ւր է, ո՞ւր

Վախճանողին գացած ճամբան. ո՛հ, ի զուր
Կը փընտըռեմ հոն, իմ շուրջ,
Անոր անունն ի՞նչ է, կամ ի՞նչ է անունն
Անդըրշիրմի Եղածին, ո՞ւր է Անհունն,
Ո՞ւր է Խորհուրդն. Աղջամո՜ւղջ:

Ըսի վերև, որ Վաուժանի հատորը անհավասար է: Այն քերթվածներեն դուրս, զոր հիշատակեցի, մյուսները, առանց զուրկ ըլլալու մերթ գեղեցիկ իմաստներե ու սիրուն տողերե, թույլ են, երբեմն նույնիսկ տափակ: Ու նույնիսկ այն քերթվածները, զոր հիշատակեցի հիացումով, զերծ չեն ձևի թերություններե: Գրողի մը մեջ միայն և է՛ն առաջ թերություններ տեսնել և անոնց մեջեն նկատել անոր գործն ու տաղանդը, անոնցմով մրոտել և ուրանալ ինչ որ կա անոր մեջ գեղեցիկ և առողջ, գծուծ հոգիներու և կարճատես մտքերու վարմունք է: Կան գրողներ, որ բազմաթիվ տկար արտադրությանց հետ տված են մեկ կամ երկու հզոր ու կատարյալ գործ. ճշմարիտ քննադատը կնկատե է՛ն առաջ այդ դրական տարրը գործին մեջ:Հյուկոյի գործերուն, որոնց թիվը հարյուրը կանցնի, մեկ չորրորդ հազիվ պիտի ապրի, բայց այդ մեկ չորրորդ այնքան շքեղորեն ուժեղ է, որ մյուսներուն տկարությունը ոչ մեկ կերպով չի կրնար վնասել անոր անմահությանը: Ժամանակը, որ մեծ ընտրողն է, կուգա, կավլե կտանի ինչ որ թույլ է, ու կպահպանե ինչ որ կարող է դիմանալ դարերու կրծումին: Սակայն եթե սխա է գրողի մը մեջ միայն թերությունները տեսնել, նույնքան սխալ պիտի ըլլար զանոնք բնավ չնկատել: Երբ մանավանդ կգտնվինք հանդեպ նորածիլ տաղանդի մը, որ իր ճամփան դեռ նոր կբանա, անհրաժեշտ է իրեն ցույց տալ իր առաջին էջերուն մեջ գեղեցկություններուն հետ ինչ որ կար տկար, ատով իրեն օգնած կըլլանք ոչ միայն հզոր ներշնչումով ու խոր զգացողությամբ բանաստեղծ մը ըլլալու, ինչ որ Վարուժան է արդեն, այլև անթերի արվեստագետ մը, ինչ որ ըլլալու համար բոլոր ձիրքերն ունի: Վարուժանի թերությանց ամենեն աչքի զարնողը տեսակ մը «վարժապետական» նոթ է, որ հաճախ կուգա ավրել իր ներշնչմանց մաքությունը, դանդաղեցնել իր թռիչքը նույնիսկ իր ամենեն գեղեցիկ քերթվածներեն ոմանց մեջ, արձակունակ ու հասարակ գույն մը կբերե կսահեցնե իր քերթողական երանգապնակի վրա.

…Երիտասարդ` բայց շուտ ճանչցած շատ բաներ…

…Զի մարդըս այնքա՜ն կը շտապե` մեջտեղեն
Վերցընելու իրեն նըմանը արդեն…

…Աղքատությունն ըզմարդ կ’ընե ախտավոր.
Բյուր գինովին ինն հազարն են չըքավոր…

…Ո՛հ, փոթորկե փոթորիկ մի՛ հուզեք զայն,
Այսինքըն` խոլ բարկութենե բարկություն…

…Ըսպիտակ էջ, որուն մյուս կողմն է գըրված
Անպատճառ բան մը Մահեն…

Հատորին մեջ կան մի քանի քերթվածներ, որ ամբողջապես վարժապետական են նյութի հղացմամբ ու արտահայտության ձևովը («Դաստիարակը», «Տղաք, ներեցեք», «Չորս տարեկանի մը նամակը»), ահա քանի մը տողեր, որ գաղափար կուտան.

Մի՛, մի՛ ծեծեք: Ի՛նչ, խառնակե՞ց ձերին խաղ.
Կամ թե անգետ և դիպվածով, մըտազբաղ,
Ձեր գընդակի՞ն զարկավ ոտքոբ մեկեն մեկ.
Թափե՞ց մելանը թուղթներուդ. – Ներեցեք:
Ո՜հ, ներեցեք, զի հայ մըն է, մեր եղբայր…

(Դաստիարակը) Թոք կը սպառե, միտք կը լըլկե, շունչ կու տա,
Եվ չի խորհիր իր վերքերուն.
Մանկության դեմ դըրած ամբողջ ծերությունն`
Կը բաժնե իր ծովը բազում լըճի վըրա…
Վըսե՜մ կոչում… և այլն:

Ասոնք հրապարակագրություն են կամ ճառախոսություն, բայց ոչ բանաստեղծություն: «Դաստիարակը» քերթվածը տասն անգամ արդեն ատենաբանված է մեր մեջ, ու շատ լավ կերպով, Ռեթեոս Պերպերյանեն: Վարուժան մեզի ուրիշ բաներ ունի ըսելու, ավելի նոր, ավելի ուժեղ, իր բանաստեղծի սրտի խորեն ժայթքած, իր քնարը ատո՛նց միայն թող պահե:
Այդ նոթը Վարուժանին մեջ եկվոր է, իր բնության ու խառնվածքին զավակ չեմ կրնար ընդունել զայն: Պետք է – ատ ալ – մտած ըլլա իր մեջ Մխիթարյան միջավայրեն, որուն գրականության ժխտական կողմերեն մին կազմած է ան և որմե Ալիշաններն իսկ չեն կրցած զերծանիլ: Հյուկոյին ալ ներգործությունը կարելի է տեսնել հոտ, որովհետև ոչ ոք այնքան «վարժապետ» է, նույնիսկ «տիրացու», որքան Հյուկոն ամեն անգամ, երբ թևերը հոգնած ըլլալով, աթոռի մը վրա նստած քարոզ տալու կելլե: Արդ, ոչինչ ավելի անհաշտ է «բանաստեղծության» հետ, քան «քարոզը». բանաստեղծությունը պետք է երգե, ոչ թե տրամաբանե, դասախոսե, ապացուցանե: Ու ասով չեմ ուզեր սահմանափակել բանաստեղծության ոլորտը. ան այնքան լայն է, որքան տիեզերքը, ամեն բան, գիտությունը, ֆիլիսոփայությունը, գիտական հարցերը, ինչպես բնության գեղեցկություններն ու սերը, ու նույնիսկ կաթիլ մը ցող, ու նույնիսկ ճանճի մը բզզյունը կրնան նյութ ըլլալ բանաստեղծության, պայմանավ սակայն, որ քերթողի հոգի հաջողի հալեցնել, աննյութականացնել, թևավոր ու թրթռուն ու գեղեցիկ դարձնել այդ բոլորը: Ոչինչ ավելի դյուրին պիտի ըլլա Վարուժանի համար, քան իրմե դուրս նետել այդ անախորժ տարրը, որովհետև իր հոգին թևեր ունի ի բնե իեն շնորհված և շատ զորեղ, ու այդ թևերը` երբ կթրթռան` զմայելի երաժշտություն մը կարձակեն:
Ուրիշ թերություն մը, պատկերներու և բառերու անճիշտ կամ անճաշակ ընտրությունն է, որ մերթ, նույնիսկ լավագույն կտորներուն մեջ, կնկատվի.

Կը տրոփե մեջս երգերու սաղմն. կը սպասեմ,
Ե՞րբ պիտ’ տըրվի անոր ծնուցիչ քու համբույր:

Պատկերը ճիշտ չէ, քանի որ «սաղմ»-ը բնախոսապես արդյունք է «ծնուցիչ համբույր»-ին, և գոյություն առնելո հետո ա՛լ պետք չունի ոևէ համբույրի սպասելու:

…Անոր վըրա պիտի սիրտս հար քըրտընի…

«Սիրտ մը որ կքրտնի», աղվոր չէ, և բնական չէ պատկերը:

Կսմըտեցի, կռփեցի…

Այս բառերը` գործածած սատանին դեմ բանաստղծին պայքարը նկարելու համար, գռեհիկ են, քմծիծաղ կարթնցնեն, պայքարին մեծությանն ու վեհությանը համապատասխան բառեր չեն:
Կան վերջապես Վարուժանի քերթվածներուն մեջ տաղաչափական անփություններ. ըսի որ քաջ գիտե հայկական տաղաչափությունը, և զայդ կապացուցանեն իր տողերուն մեծամասնության կուռ շինվածքը, դաշնակավոր սահքը, շեշտերու գիտակից կիրարկումը. բայց դժբախտաբար Վարուժան մերթ անհոգության նշաններ կուտա, իմաստին լիալիր արտահայտմանը համար տաղաչափության պահանջները զանց կառնե: Ատիկա արդեն գրեթե բոլոր հայ բանաստեղծներուն թերությունն է, ֆրանսիացի հետին բանաստեղծը տաղաչափական օրենքներուն կճգնի պատշաճացնել իր ներշնչման թռիչքը. ոտանավորը երաժշտություն է ամեն բանե առաջ, ու ոևէ մեղանչում երաժշտականության դեմ աններելի պետք է ըլլա բանաստեղծության մեջ. մեզ մոտ` նեղը մնալուն պես` կզոհե երաժշտականությունը: Հյուրմյուզն ու Պեշիկթաշլյանն են, որ ամենեն ավելի հարգած են այդ պայմաը իրենց տաղաչափած էջերուն մեջ. ու նույնիսկ Պեշիկթաշլյանին մոտ կգտնենք անկարելի տողեր, ինչպես հետևյալը…

Թե երգք թռչին սրողաբար…

Վարուժանին քերթվածներուն մեջ բավական բազմաթիվ տողեր կան աններդաշնակ, ուր բաղաձայնները կխճողվին, մերթ տողն անընթեռնելի դարձնելու աստիճան.

Երբ տվիր անոր թանգ ավարի մ’հղփությունն.
Կը ծնանի, – չի կար. է
Լուռ ու տձև,

(է-ն տողին ծայրը ստորոգելիներեն առաջ` խորթ է աշխարհաբարի մեջ):

Երգեոնիկ մ’է միայն` իր մեծ հարստությունն…

… Դիակ մ’ըլլալուն համար սոսկ…

… Որ բաժանում մը մըխեց խոր, դժնդակ…

… Տրվելով կրոնն` մարդուն, բառին ոտ’նավոր…

Այս թերությունները Վարուժան ինքն իսկ պիտի նկատե անշուշտ և պիտի ուղղե իր ապագա արտադրությանց մեջ: Իրմե մեծ բաներ, ու կատարյալ բաներ կհուսանք: Իր սկզբնավորությկունը մին է ամենեն շքեղներեն, որ հայոց մեջ հայտնված ըլլան: Մեր այս ցավի ու սուգի օրերուն մեջ մխիթարություն մըն է տեսնել, իրմով, անգամ մը ևս, հոյակապ ապացուցումը հայ հանճարին հարանորոգ կենսունակության, հակառակ մեր վրա ծանրացող անողոք ճակատագրականության բոլոր խեղդիչ ու ջախջախիչ պայմաններուն:

Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր
ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ
(Առասպելք)

1. ՁՈՆ

http://www.armenianhouse.org/varujan/poems-am.html#3
ՆԱԽԵՐԳԱՆՔ

2. ՆԵՄԵՍԻՍ

Պաշտե՛ դահանակե աչքերով Աստվածուհին,
ո՛վ Ժողովուրդ, երբ բռնակալությունները կործանես, կործանե այլևս զինքն ալ, և դո՛ւն բարձրացիր իր պատվանդանին վրա` շուշան մը ձեռքիդ մեջ:

Քերթողն հըսկա, մըրըրկավարս, հըրաչվի,
Նըվիրական արվեստանոցն իր մըտավ,
Եվ փակեց լայն պողպատ դըռներն հապըշտապ.
Ճեղքերուն մեջ մընացին
Արեգակին մազերն ոսկի, սանտըրված:
Լեռնակուտակ զանգված մ'ընտիր մարմարի
Այդ շենքին մեջ մըթընշաղ
Կը սպասեր` ձևն հագնելու հին դյուցազնի.
Եվ կամ գուցե կը հուսար
Որ աստղերեն իջնելով`
Պիտի աստված մը գա իր մեջ բընակիլ:
Զանգվածը այդ ապառաժ մ'էր բարբարոս`
Որուն մեջ դեռ կը մընար
Կիսավեր բույն մը արծվի.
Եվ խորն իր մեկ խոռոչին
Օձ մ'էր ծվարած ու կը նընջեր հանդարտիկ:
Քերթողն ինքզինք պահ մ'անհունին մեջ հոգվույն
Ըզգաց Աստված: Սոթտեց թևերը ջղուտ,
Ոսկեղեն մուրճը ափին մեջ, տըժգույն, վեհ,
Մարմարին դեմ, գըլխեբաց,
Հըսկայի պես կանգնեցավ...
Նըշմարեցին աչքերը ձեռք մ'այն ատեն
Մութին ծոցեն` կարկառուն`
Որ վիթխարի բըռնած սափոր մը` պարպեց
Խորն իր հոգվույն լայնալիճ
Տիեզերքին ըստեղծահյութն հողաբույր:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց:
Արվեստանոցին բյուզանդական գըմբեթեն
Հույսի ձեթով լի սուրբի գանկ մը կախված
Կ'ըլլար ջահն իր լուսատու:
Ան կը տեսներ մարմարին շուրջը ձևված
Հըզոր երազն` որ միս կ’առնուր և ծալքեր:
Մըտածումն իր` այդ քարին կույս ծոցին մեջ
Իր արմատներն հուշիկ հուշիկ կը խըրեր
Ծառի մը պես ձիթենի:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց...
Ամեն մի բուռն հարվածին տակ հաղթ մուրճին`
Ինչպես թե ռումբ մը պայթող`
Ուղխ մը կայծեր, քարերու հետ խուռնախիտ,
Կ’անձրևեին պատերն ի վար խավարչուտ
Պսակի պես քայքայվող:
Դուրսն ողկույզներն հասմիկին
Կը թափեին մուրճին մեն մի թընդյունեն
Փեղկերն ի վար իրենց կապույտ ծաղիկներ:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց.
Մինչև որ բիրտ վայրենությունը քարին
Նըվաճվեցավ, և ահա գլուխ մը կընոջ
Մարմարին մեջ թարմորեն
Ծաղկեցավ բա՛րձըր շուշանի մ'հանգունակ:
Չըքնաղ էր ան, միանգամայն էր ահեղ.
Հելլենական արձաններու կուրությամբ
Կը հառեին խորունկ աչքերն` որոնց մեջ
Կարծես հոգին, անդունդն ի վեր մագըլցող
Կարիճի պես` կամաց կամաց կերևնար:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց...
Բանաստեղծն իր բազուկին տակ կենսադրոշմ
Կը փորագրեր կարծես քերթված մ'ահավոր.
Խոր ծալքերուն մեջ կյանք առնող մարմարին
Մեն մի հարված դաշնակություն մ'էր քնարի,
Հանգ մ'էր, տուն մ'էր, և կամ շեշտ մ'օդասլաց:
Մեն մի հարված ռըմբագոռ
Ըմբոստ երգ մ'էր ոսկի մուրճով երգըված`
Որուն Աստված երկընքին մեջ կ'ունկընդրեր:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Ու ավասիկ ճոխ գանգուրներն այդ կընոջ
Զերդ ողկույզներ իրար խըռնված օձերու
Ուսերուն վրա թափեցան:
Կերտեց թիկունքն և թիկնամեջը շըքեղ,
Կերտեց թևերն ամազոնի` որոնք թե`
Կարող էին արձակել
Ոսկի փըքինը սիրո,
Եվ թե հրաշեկ կայծակը` տեգ մահընկեց:

Եվ քանդակեց, քանդակեց,
Եվ քանդակեց, քանդակեց...
Ո՜հ, ի՜նչ փույթ թե անցան անքուն գիշերներ
Եվ ցորեկներ` անդադար.
Ծիծե՜րն ահա, ծիծե՜րն ահա արձանին,
Ա՜յնքան մաքուր կըլորցըված, պաղպաջուն,
Որ անշուշտ կաթն անոնց մեջ պետք էր ըլլալ
Կամ լույս` սառած, և կամ արծաթ` հալըված:
Կողերն ահա, ահեղորեն շընչավոր,
Որոնց ներքև կարծես արյամբ մեծնային
Արդարության, վրեժի սաղմերն երկվորյակ:
Շինեց ողն, հո՛ւյր բումբերն, ազդրերը ողորկ.
Շինեց և՛ պորտն` որ զանգվածին մեջ հանկարծ
Քաոսեն ծնող աստղի պես
Ճառագայթներ դուրս պոռթկաց:

Օ՛ն, հարվա՜ծ մ’ալ, հարվա՜ծ մ’ալ…
Գանկ ջահին մեջ, ձեթն ըսպառիլ ըսկըսավ.
Օ՛ն, հարվա՜ծ մ’ալ, հարվա՜ծ մ’ալ…
Եվ քանդակեց, քանդակեց...
<Եվ քանդակեց, քանդակեց...>
Կերտեց գուճերն և սրունքներ.
Կերտեց ոտքերն` որոնց տասնյակ մատերեն
Ժահրով, մեղրով խառնըված
Դըդըչահոս լույսի վտակներ բըխեցան:
Եվ շինեց ան վերջապես
Կնոջ մեջքեն վար ահեղ
Սուր մ’երկսայրի, սուր մ’անպատյան, սուր մ’անբիծ,
Եվ Աստուծո պես արդար:
Այն ատեն հոն մարմարիոնին խորշին մեջ
Քըացող օձն արթընցավ
Եվ փաթթելով զինք մեղմորեն այդ զենքին`
Կաթիլ կաթիլ ըսկըսավ թույն մը կաթել:

Օ՛ն, հարվա՜ծ մ’ալ, հարվա՜ծ մ’ալ դեռ, և ահա
Պիտի գործն այդ ավարտի:
Քանդակագործ քերթողն հանկարծ խորշոմեց
Մարգարտապսակ ճակատը ջինջ քըրքինքով.
Այդ ի՞նչ արձան, անունն ի՞նչ էր այդ կընոջ.
Գորգոնա՞ մ’էր, Հերա՞ն քինոտ, թե՞ Իսիս.
Պատվանդանին վրա հըսկա
Փորագրեց.– Նեմեսիս:

Ահա երազն իր, կը շընչեր, կը խորհեր.
Իր երազն այդ մարմարեղեն` զոր երկար
Ատեն սըրտին հավքերուն մեջ այն կըրեց:
Արդարության և Վրեժի
Դիցուհին այդ` աղջիկն էր իր կորովին
Զոր հըղացավ, ողնածուծովը սընույց
Այն օրեն վեր` երբ հըլությամբ հարսնացավ
Ժողովուրդին արյան հետ
Գիտակցությունն իր բեղուն:
Այլևս ի՛նչ փույթ թե մնաց թաղված օրերով
Արվեստնոցին դամբանական մութին մեջ:
Ի՛նչ փույթ թե արդ ճակատեն վար կը հոսի
Բարի քըրտինքն հոգնության,
Եվ ուսերուն և գըլխուն վրա սևահեր`
Իբրև ըլլար ջաղացպան մ’ան կը նըստի
Ճերմակ փոշին մարմարին.
Եվ խիտ երկար թարթիչներն իր կը նմանին
Աղավնյակի մը թևերուն ըսպիտակ.
Ի՛նչ փույթ թե ան, ա՜հ, չըտեսավ կույս գարնան
Լուսակարկաջ աղբյուրներուն մեջ ժըպտիլն,
Եվ չըքամեց դեռ խաղողի ողկույզներ
Բաժակին մեջ բյուրեղյա.
Կամ չըխառնեց գանգուրներն իր ասպետի
Բըլուրներուն վրա պարող
Աղջիկներուն հողմատարիկ վարսերուն:
Ո՜հ, ի՛նչ փույթ կյանքը մեռնող,
Երբոր երազը կ’ապրի,
Երբոր երազն անմա՜հ է:

Մուրճը ձեռքին մեծ բանաստեղծը հաղթական
Արձանին խիստ աչքերուն մեջ կը հառի.
Եվ անոնց մեջ կը ճանչնա
Ինքզի՜նք, ամբողջ, անթերի:
Կը ճանչնա սուրբ մարմարիոնն այն` որ առավ
Բազկին տակ կյանք, որ այդտեղ
Եկավ զանգված մ’իր բըրտության մեջ նընջող
Եվ արթընցավ Դիցուհի՜.
Զերթ քարափերթ մ’ըստրուկ ինկավ մուրճին տակ,
Եվ կանգնեցավ Վրիժուհի՜:

Ավարտած էր ամեն գործ.
Ահա մեջտեղն էր, Նեմեսիսը, կանգուն,
Պաշտըվելու, ընդունելու ողջակեզ
Այլևըս կա՛զմ և պատրաստ:
Այն ժամանակ քերթողն ուրախ, գոհունակ,
Քաշեց նիգերը, բացավ
Պըղնձե դռներն հսկայական գավիթին.
Նույն ատեն լույս մը դեմեն
Երկինքն ի վար այնպես արձանն ողողեց
Որ դիցուհվույն մարմինը շուրջն ըսկըսավ
Ճառագայթներ աձակել:
Խըտղըտեցույց ճերմակությունն իրանին
Աչքերն աղվոր օրիորդի մ’որ դեմի
Պատըշգամբին նըստած ժանյակ կը հյուսեր:
Ձյունեղ ժայռ մ’էր կարծես`
Որ կը ցըցվեր արևուն մեջ` հոլանի:
Կը թափեին ուսերեն վար, կուրծքեն վար.
Շողի հազար վտակներ, հազար ալիքներ:
Քերթողն անգամ մըն ալ անոր նայեցավ.
Եվ ճակատին վրա ճանչցավ
Անգամ մըն ալ դուստըրն իր հեստ արյունին:
Տըվավ համբյուր մ’երկյուղած
Մեջտեղն անոր ծիծերուն,
Ուրկե մընաց շըրթունքներեն վար առկախ
Լույսի կաթիլ մը` վաղվան
Նոր վրեժներու արգասիչ:
Հետո նետեց ծանրակիմուրճը ձեռքեն.
Թևը սոթտված պատվանդանին վրա դըրավ.
Եվ գըլուխն ալ թևին վրա.
Եվ իբր առյուծ մը պառկող`
Հոգնած, քըրտնած և վըսեմ,
Աստվածուհվույն ոտքերուն տակ քընացավ:
Ժողովո՜ւրդն է, ժողովո՜ւրդն է, որ կու գա,
Ճամբաներուն, փողոցներուն մեջ Քաղքին
Գետեր են որ թըխակոհակ կը հոսին.
Հարստահարված ժողովուրդն է որ կու գա.
Անոնք տեսան Նեմեսիսի վեհ արձանն,
Եվ քուրմեր են, վրեժի քուրմեր, և ահա
Անո՜ր, անո՜ր կը դիմեն:
Գործատունեն, թիարանեն, բանտերեն
Գըրոհ կու տան: Արյունոտ են ու քաղցած:
Դեռ բեկորներ շըղթայի` զոր ջարդեցին,
Մերկ ոտքերուն հետ ընդքաշ
Սալհատակին շըռինդ շըռինդ կը հընչեն:
Ոմանք սակրով, ոմանք մուրճով են զինված.
Դեմքերուն վրա արյունռուշտ
Կը փայլակե կատաղությունն` հեռուեն
Մերկացնելով մարգարտաշող կըրճըտումն
Ակռաներուն մարդու միսի անոթի:
Մերկ են կիներն իրենց ամբողջ ծիծերով,
Եվ մանուկներ` բոպիկ`
Որոնց տըժգույն ճակատեն
Գարունն ընդհուպ կը թափթըփի վարդ առ վարդ
Դեռ չավարտած իր բողբոջումը առույգ:
Ատելության գոռուկոչ մ’է` կը պոռթկա,
Կը տարածվի պողոտայե պողոտա
Քաղաքին մեջ բովանդակ:
Ամեն շըղթա կը բեկտի,
Եվ կը փըլչի ամեն բանտ.
Հրապարակին մեջտեղ կրակի կը տըրվի
Կառափնարանն` հերոսներուն արյունեն
Վարդակարմիր և ճարպոտ,
Եվ իր մեծ բոցն երկնոլոր
Ամբոխներուն գիտակցության կ’ըլլա ջահ:
Ամեն խըրճիթ ըմբոստ մը դուրս կը պոռթկա,
Ամեն շիրմե նահատակ մ’հաղթ կը հառնու
Նո՛ր միսով, նո՛ր ըղեղով, նո՛ր զենքերով
Ըսպառազեն: Ժողովո՛ւրդն է հող կըրծող.
Մինչև մեջքն իր` տիղմին մեջ
Ուրիշներու դըղյակ շինող ամբոխն է`
Որ ոտքի միակ մոլեգնադռույթ ոտումով
Նույն իր խորունկ գերեզմանին քարին վրա
Ահավասիկ կը կանգնի:
Եվ մարդկային օվկիանն այդ փըրփրագոռ
Կ’եռա խորքերն իր մըռայլ.
Եվ ալիքներն հառաջ կ’երթան մահադող.
Եվ կը թըքեն իրենց փըրփուրը հորձքի
Պալատներուն մինչև քիվերն, ու մինչև
Ճակատն արփվույն անտարբեր:
Քըրջավո՛ր են, ահավո՛ր են, բայց այսօր
Հանճարներու, դարերու
Ամբողջ մտածումն, ամբողջ վաստակը խըմող
Գաղափարին արծիվի թևն ըսպիտակ
Եկավ դըպչիլ անոնց դեռ կույս ճակատին:
Եվ անոնք ուղխ ճամբաներե հավաքված`
Այսօր ունին վըսեմությունն օվկիանի.
Եվ կը մռնչեն, կը հայհոյեն, կ’աղոթեն,
Կը մըրմըռան բըռնության դեմ ծուփ առ ծուփ.
– Վըրե՜ժ, վըրե՜ժ, Նեմեսի՜ս:

Եվ Նեմեսիսն հո՛ն է, հո՛ն է մխիթարիչ
Քենն երկնային. ձյունափարփառ մարմինն իր
Լուսնակին պես ալիքներն այդ կը քաշե
Դեպի ծոցն իր մայրենի:
Եվ ժողովուրդն արձանին շուրջ կը դիզվի
Հետք հետքի վրա, խուռնախիտ,
Եվ կըզակներ կըռթընցըված ուսերու:
Առջևը վեհ Դիցուհվույն
Ամեն ոք իր վերքը կուրծքին կը բանա.
Պարմանիներ ցույց կու տան
Թևերն իրենց կոտրած` շըղթա կոտրելեն.
Մայրերն ահա վեր կ’առնեն սև-սև քողեր
Անոնց ծալքին մեջ բանալով գանկիկներ
Մանուկներու` այրուձիին տակ ճըզմված,
Եվ պառավներն անոր առջև կը փըռեն
Քըղամիդները կարմիր
Դըրժված մորթված դյուցազնական թոռներու:
Եվ կը բերեն ամենն ալ
Իրենց վերջին հարըստությունը` նըվեր,
Եվ ծընրադիր` անիծախառն աղերսով
Արտասվագին միահամուռ կը գոչեն.
– «Ո՛վ Նեմեսիս, Անվրիպելի՜դ, Վրիժուհի՜դ,
Մեր տառապանքն, անկումը մեր կը տեսնե՞ս.
Մեր արցունքի մեկ շիթին
Օվկիանական անհունությունը արդյոք
Քու ափիդ մեջ կըշռեցի՞ր:
Բա՛վ է փառքերն ու հաճույքներն ապրեցնենք
Մեր արյունին արյուններով ու մինչև
Ոսկորներնուս քըրտինքով.
Բա՛վ է սվինները պատռեն
Մեր արգանդին մեջ հավետ
Լուսաթաղանթն արշալույսի սաղմերուն.
Բա՛վ է անիվը գործատան փերթ առ փերթ
Խըլե մեր միսն և յուղոտե ճըղուղն իր.
Բա՛վ է, բա՛վ է մեր բովանդակ կյանքին մեջ
Խարազանված թիկունքներնուս վրա կըրենք
Մեր շիրմաքարն ու երթանք ա՛յսպես շիրիմ:
Վըրեժի ժամն ա՛լ հասավ.
Նըշկահումի ամպրոպահունչ ժամն հասավ:
Ո՛ւժ տուր մեզի, ոգևորե՛ և մըղե՛.
Դո՛ւ մեզ Աստված, դո՛ւ Տիրամայր, դե՛հ իջիր
Պատվանդանեդ և ձուլե մեզ կամքիդ մեջ,
Եվ օրենքներըդ գըրե
Մեր ճակատին վըրա արյան գըրերով:
Քու ժողովուրդըդ մե՜նք ենք.
Պիտ’ ըսպաննենք մեր աստվածներն հին և նոր
Եվ աճյունին վրա անոնց`
Ատտիկեի և մեհյանեդ ալ հոյակապ
Պիտ’ քու մեհյանըդ կանգնենք
Պիտ’ կործանենք ապարանքներ ու բանտեր`
Եվ քառանկյուն սալքարերովն իրենց հաղթ
Պիտի բագինը՜դ կանգնենք:
Ամեն տարի մահատոնիդ նեմեսյան
Ատելության ի՜նչ նըվագներ պիտ’ հընչեն.
Պիտի զարթնուն ի՜նչ մոռցըված մեռելներ`
Եվ խըմելով արյունախա՛ռըն գինին,
Զոր սափորով իրենց շիրմին պիտ’ դընենք,
Արևուն տակ, զոր կարոտցան, ձեռք ձեռքի
Պիտի պարեն շուրջն արձանիդ ` հանձնելով
Իրենց պատանքը հովին:
Իջի՛ր մեջ, և բընակե լոկ մե՜ր մեջ.
Օ՛հ, ո՜րքան դու չըքնաղ ես
Եվ ո՜րքան ալ սարսափելի. աչքերդ այդ
Արդարաբար կը սպաննեն միշտ, և ձեռքերդ
Աճյուններու մեջ պատրաստ են սերմանել
Շուշան հունտեր շուշանափայլ կյանքերու.
Գանկի մը մեջ բույնն իր դընող տատրակն ես.
Աղբյուր մ’ես դու ըՍտյուքսի`
Որ կը բըխի գերեզմանե մը կանանչ:
Ահա քեզի կր կարկառենք մեր քաղցած
Երեխաները. թող որ քո՛ւ ծոցիդ մեջ
Մըկըրտըվին, և ծըծեն կուռ ծիծերեդ
Կաթը վաղվան վըրեժին:
Օ՛ն, Նեմեսիս, իջիր մե՜ր մեջ. մեզ ըրե
Վահա՛ն լանջքիդ մարմարե,
Սո՛ւրը թևիդ անխընա:
Զի մենք ծարավ ենք արյա՜ն,
Արյա՜ն, արյա՜ն, Նեմեսիս»:

Կ’ըսեն: Իրենց գոռուգոչումն ահավոր
Կը սասանե գահերուն վրա կայսŠ

(Օրհնյա՜լ ըլլաք, հառաչանքի մեջ խեղդված
Ո՛վ արցունքներ, մազերն ի վար կայլակող
Ո՛վ արյունի կաթիլներ.
Ո՛վ աղոթքներ նախատոնին կռիվներու
Մանավանդ դուք օրհնյա՜լ ըլլաք.
Ձեր մեջ է որ Հույսերը մոտ հաղթության
Իբրև ճերմակ աղավնիներ` ամենուն
Ծոցեն արփվո՜ւյն կը սլանան):

Եթերական կրակին խորեն իրիկվան,
Դեմի սարեն զառիվայր
Այն որ կ’իջնե անչափելի քայլերով
Հերո՜ս մըն է, պերճահասակ քըրմապետ
Նեմեսիսին կուսական,
Եվ անձնուրաց նախախնամող մարդկության:
Արևը դեռ չըմեկնած
ճաճանչներն իր ամփոփե է շեշտուղիղ
Անոր կուրծքին կարմրաբորբ,
Ցայտեցնելով զենուզարդեն պաղպաջուն
Ճառագայթներ` նման բամբշի մը գըլխուն
Ծամակալ մեծ ասեղներն:
Արյուն մ’ահա կ’այլակի տակավին
Իր գոտիին արդարադատ կեռ սուրեն:
Կու գա՜,– ճակատն իր արդեն
Շաղկապված դափնիով:
Քայլերը ծանըր` փառքեն,
Եվ բըռնությունը ճըզմելեն` տենդակոխ
Ահավասիկ կ’երկփեղկեն
Ժողովուրդն այն խոնարհած
Ատելության և աղոթքին բեռին տակ:
Նեմեսիսին ձոնելու
Ան իր նըվերը ունի.
Գըխուն շուրջեն կ’արձըկե
Դափնեպըսակը` զոր կույսերն որբացած
Շիրիմներուն նըստած տըրտում շուքին տակ
Իրեն համար հյուսեցին.
Կ’արձըկե զայն և ձախ ձեռքովը բըռնած
Բուրյան ճյուղին մեկ ծայրեն
Մյուսով զայն կը մերկացնե, սըփռելով
Իր սաղարթներն օդապար
Աստվածուհվույն ոտքերուն վրա անարատ,
Որոնցմե հա՛մ’աղվոր տերև մ’արյունոտ,
Կ’երթա, կ’իյնա արձանին տակ քընացող
Քանդակագործ բանաստեղծին ճակտին վրա,
Որ գրավված նո՛ր Տեսիլներով երազի
Այդ հըպանցումը փառքին
Ամենևի՜ն չ’իմանար:

3. ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈԳԻՆ

Ե՞րբ պիտի գաս. ե՞րբ մեր գետնին ույծքերեն,
Իբր հարությունն հողին խըմած շողերուն,
Պիտի պոռթկան շունչիդ բոցերն երկնապող.
Կամ մեր երկրին արյուն կաթող ո՞ր աստղեն`
Դու պիտ’ իջնես հրդեհել
Զենքի տըրմուղ ժողովուրդդ`
Որուն սըրտեն դարերն հավետ խըմեր են
Թորգոմական արյունն և ո՛ղը պարպեր,
Որուն համար մեր պապերուն ոսկրոտին`
Հովտե հովիտ սըփըռված`
Բաժին են լոկ գայլերու:
Ո՜վ անդրանիկ Աստվածուհի, Իսկուհի`
Հայ ջըրերուն, կըրակներուն և կավին,
Տե՛ս. քու երկիրդ` որ մեր սերմին մայր ըրիր`
Այլազգներու խըժդըժանքին մատնըված,
Այսօր, ավա՜ղ, սուգ ու արյուն կը բըխե.
Իր կործանած քաղաքներուն վրա լըռիկ
Կը նըստի կռո՛ւնկն ողորմուկ.
Հողն` հերկըված միայն սողովն օձերուն`
Իր աղտաղտուկ խավերուն մեջ կը պահե
Պաղլեղ, և իր սև տափերուն վրա` ոքոզ.
Կը մընան մեր այգեստանները` առանց
Շերտափակի, և կարասները` առանց
Հայրենական գինիին.
Եվ մեր խոյերն ըսպիտակ`
Չըգըտնելով խոտնոցներուն մեջ առվույտ`
Նոթութենե մոլեգնած`
Մըսուրներուն դեմ կը ջարդեն եղջյուրնին:
Իսկ որդիները թըշվառ
Կամ հեռացած հորենական երկըրեն
Կը խառնակին ազգերու խորդ արյունով,
Կամ նույն երկրին ծոցին մեջ
Կը մեռնին լուծն ուսերնուն,
Ապրողներուն թողլով մաս
Մերկացում <ն> ողջ հայութենեն, խորդացումն`
Որով կ’ըլլան իրարու դեմ թըշնամի
Եվ թըշնամվույն դեմ` ծառա:
Ո՛չ մեր դաշտերն` եղած արյամբ ճախճախուտ,
Ո՛չ պարիսպներն ու տաճարներ քարուքանդ
Զիրենք կըրնան զայրագնել,
Ո՛չ օտարին ծաղրանքն և ո՛չ անարգանք
Կ’արթընցընեն իրենց հոգվույն մեջ ընթարմ
Հըպարտությունն հայկական:
Կը ծառայեն և կ’ողբան
Եվ ողբալով ըստըրկությունն ավելի՛
Իրենց դեմքին կը հորինեն վայելուչ…
Եկո՜ւր, եկո՜ւր. Ժամանակն ա՛յս է. Եկո՜ւր…
Ահա ցեղեդ մաս մ’ազնիվ`
Գաղափարի, գուպարի մեջ հալումաշ`
Ճամբուդ վըրա կը սըփռե
Իր արյունին հետ նոր վարդեր, կակաչներ…
Եկո՜ւր, եկո՜ւր. Եվ Մասիսի կատարեն
Դյուցազներու, վըկաներու հոգիներ,
Ւբր աստղերու սերմընցան,
Տեղա՛ բոլոր իգության մեջ մեր երկրին,
Մեր սըրտերուն խորունկ խորքերը հոսե
Արյունդ անբիծ, զոր շիթ առ շիթ ժողվեցիր
Վարդաններու ռազմահարդար հետքերեն,
Եվ ըրե մեր օրրաններն
Արշակներու վերածընող շիրիմներ.
Ամեն հայու լանջքին տակ
Իր մեկ հին պապն արթընցուր.
Եվ նվիրական, հավերժական զանգվածով
Զանոնք խառնե և խըմորե և ձուլե
Եվ ըստինքովդ ապրեցուր:
Ա՛յնպես որ` քու մայրենի
Ճաճամչավուխտ թև թռիչներուդ տակ ամփոփ
Տաքնա՛ մեր հողն, և բլուրներուն վրա խայտան
Գարուններն հին, Նավասարդները` լեցուն
Մարտիկներու վահաններուն կոփյունով,
Մեր արծիվներն ու ուրուրները ` թողած
Ճախճախուտները նըվաստ`
Կայծակներու թառերուն վրա կըռընչեն.
Էգ առյուծներն ու էգ վագրերը բոլոր`
Մայրագորով լիզումով`
Ըլլան կայտառ հայկակներու կաթընտու.
Մեր ամպրոպները (լեցուն
Ըստվերներովն երգիչներու գողթական)
Սըրտին մեջ հայ քերթողին
Փոխվին երգի ու չափվին
Կայծակներու շեշտերով.
Բանվորն հեստի՛, հեստի՛ գեղջուկն ու` այգուն`
Երբ իր քայլերն ուղղվին դաշտերն ավերված,
Արշալույսեն արյունի հոտը առնե
Եվ արյունի՛ ծարավի.
Շունչիդ զեփյուռն ու ճառագայթն աչքերուդ,
Նըման գարնան մեր տան շեմերը պըճնող,
Թող ճամբորդեն հյուղե հյուղ,
Բննակարանե բնակարան.
Կանգնի՛ն այրերն ու մայրեր,
Ծերը կանգնի՛, կանգնի՛ տղան.
Ու ամեն ոք Ազգին սիրով լոկ արբշիռ,
Ազգին ոգով հաղորդված
Ա՛յնպես վառի, ապըստամբի, բորբոքի,
Որ Թորգոմա Տունն ըզգա
Թե իր օճախը մարած`
Այսօր հրաբուխ է դարձեր:

4. ԱՆԻԻ ԱՎԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄԵՋ

Ա

Ըլլա լացի, համբույրի,
Հիշատակի, մըտածման,
Մըռընչելու համար ըլլա, օ՛ն, մըտնենք.
Մըտնենք հըսկա քաղաքն հըսկա աճյունի,
Մըտնենք Շիրիմն հայության…

Ողջո՜ւյն, Անի, գերեզմնոց,
Ուր կը փըտին ոսկորներն հաղթ Անցյալին.
Ողջո՜ւյն, Անի, օրորան,
Ուր փլուզի տակ, կարիճի սև արյունով
Մեր Ապագան կը մեծնա.
Ողջո՜ւյն, Մեռե՜լ, Մա՜յր, ողջո՜ւյն.
Ահա կու գամ, ես վերջին
Նորաբողբոջ գըլուխը հայ Հիդրային,
Կու գամ կյանքիդ փառքովը մա՛հդ օրորել.
Ըսել, թե մեծ եղար դու,
Կամ մեծ խոստումը մեծության, դու եղար
Լուսակայլակ պողպատ ըստինք մ’որուն դեմ,
Խուժդուժ ցեղերը ծըծելու դեռ անվարժ`
Եկան նոթի լընդերն իրենց ջախջախել.
Ծեր Ասիո շեմին վրա դո եղար
Երեք դարու սիրտն` եթե Հույնն ըղեղն էր,
Սիրտ կենսաբուխ` որուն աչքերն հառած պիշ`
Նենգ Բյուզանդիոնն, այդ բոզորդին Հըռոմի
Քեզ կը դավեր լափլիզելու ախորժով:
Եվ ան դավեց և ան հաղթեց. ու ավա՜ղ,
Երբ դրոշակն իր ցըցված տըխմար արքայիդ
Հովհաննեսի շիրմին վրա`
Վեստ Սարգըսյան կ’ըլլար խըլան խոստացված,
Քու բալլիքներըդ Վոսփորի բանտին մեջ
Երիտասարդ թագավորիդ թևերուն
Կուռ շըղթաներ կըղպեցին:

Բ

Ո՜վ պատուհաս. կորսըվեցար դու այլևս,
Երբ Պարսն և Հույնն, երկու ոսոխ ոսոխներդ,
Իրարու դեմ ըզքեզ ասպար կանգնեցին,
Կամ իբրև որս մ’որ արդեն իր մագիլով
Նախ իր սիրտն է խոցոտեր,
Քեզ անցուցին Մոնոմախոսն ու Տուղրիլ,
Պերոզն ու ժանտ Արփասլան`
Ժանիքներե ժանիք, թաթե ի թաթուլ.
Եվ, դեմ դիմաց կզակներն իրենց ջարդելով,
Հիմնաքարերդ հանեցին`
Որպեսզի սև դամաբանաքարդ հորինեն:
Ա՛լ այն օրեն դու իբրև շենք մ’հոյակապ`
Ուրկե հազար կայծակ մեկեն է անցեր`
Քայքայվեցար մարմար մարմար, ծեփ առ ծեփ:
Ու, ո՛վ ցասում, ո՛վ ամոթ,
Քեզ դեմ առ դեմ բըզքըտողները նենգժոտ
Չեղան արծիվ` այլ գայլե՜ր….

Գ

Արդ քարուքանդ կը հանգչիս
Եվ նըշխարներդ ինը դար է որ կ’ապրին.
Ժամանակին ձեռքը չեղավ այնքան հաղթ
Աճյուններդ այդ մըրրիկներուն հանձնելու.
Բայց ծոցիդ մեջ ալ բընա՛վ
Սըմբատի սոս նըժույգը չի՛ խըրխընջեր,
Այն չի թոթվեր արյունթաթախ բաշերն իր
Քած ձիուն դեմ Ափշինի,
Ու կոչնակներն ու շեփորներն ոսեցոլ`
Որոնց ի լուր թուրը խաչով կը ձուլվեր.
Հոն լըռած են` ապրեցնելով իրենց տեղ
Բուի հազար սերունդներ:
Այդ լըռության չղջիկի լայն թևին տակ
Կ'աճի եղիճն արտասուքովն աստղերուն.
Եվ հոն բաղեղն հայրենասեր թևերով
Կը գըրկե հողըդ տըրտում
Իր պատառիչ կալծքարերով միասին.
Եվ խոտ մ'հազիվ, բարձրացած
Ճամբաներուն վրա անկոխ`
Կը ծածկե սողն օձի մ'արփվույն տակ ճեմող:

Դ

Ի՞նչ մընաց, ի՞նչ. Պարիսպներեն քարակուռ`
Որոնք ըզքեզ գըրկած տըվին կուրծքերնին
Ասիական մըրըրկարշավ ցեղերուն.
Պալատներեդ, ամրոցներեդ, սյուներեդ,
Աշտարակի սըլաքներեդ` ուր ծըփուն
Կարմիր դրոշակ մ'հայկական
Կ'սրբեր քրտինքն արծիվներուն ճամբորդող,
Խոյակներեդ, գըմբեթներեդ` որոնք օր
Մ'ամպին մեջ` շանթն Էին մեջ բախտն հեգնելով`
Ժամանակի բռունցքին դեմ
Կ'ըլլային կումբ ձուլված փառքի հանքերեն,
Զորանոցեդ, տաճարներեդ, այո՛, քու
Հազարումեկ տաճարներեդ` որոնց մեջ,
Դեպի հավատքն ուղղաբերձ
Մինչ բազուկներ կը հոգնեին, կ'հեղգային
Մինչ հին արյունն Արամյան
Իր հեթանոս ռազմիկ թափեն կը սանձվեր,
Եվ մինչ Հիսուսը կը ծըներ արցունքով
Լաստիվերտցին և նենգ Հուդան` Կիրակոս,
Այդ հազար մեկ տաճարներուդ մեջ կ'ըսեմ,
Քանդակ քանդակ, զարդ առ զարդ,
Արվեստ մը նոր, արվեստ մը հայ,
Արվեստն աղջիկ Աստուծո, քույր Բընության,
Արվեստը հարս Տիեզերքին,
Ժող'վուրդներու և Ազգերու վախճանած
Տապանագիրն ու շիրմապսակն այդ վերջին
Իբր աղավնի մ'ոսկեդըրվագ ուրագով
Քանդակված` այդ գըմբեթներուդ ներքև սուրբ,
Բատուցներուդ, խոյակներուդ, մույթերուդ
Մեջեն լըռիկ, գըլուխը դուրս կարկառած`
Դեպի երկինք, աղվոր, վեհ,
Թռիչները լա՜յն կը պարզեր...
Հիմա, ավա՜ղ, ատոնցմե,
Այդ բյուրավորճաճանչներեդ, ո՛վ Անի,
Ըսե՛, ըսե՛, ի՞նչ մընաց...

Ե

Կը պատե շուրջը լըռություն: Լայնարձակ
Դաշտին վըրա, լուսնակի քա՛ղցր շողով
Ավերակները կ'ողողվին: Հեռուեն
Միջոցին մեջ աստղալից
Լոկ կը լըսվի սույլն հովերուն ճամբորդող:

Անի հավե՜տ կը լըռե...

Ոտքըս փըլած քարի մը վրա կը դընեմ,
Եվ ուրիշի մ'հետո, հետո ուրիշի
Մ'ու կ'ելլեմ դե՛պի կիսաքանդ պարըսպին.
Ծերպերն որմին, ժամանակի վերքեր, ինձ
Սանդուխ կ'ըլլան. քայլափոխես փըխըրված
Կը թավալին կոշկոռներ,
Եվ մատերուս տակ ճանկող`
Բաղեղներեն, մորմերեն
Քընաթաթախ մողեզներ վար կը թափին:
Ու ես կ'ելլեմ. հոգիս խոր
Արբշըռության մ'ուժին տակ
Զիս աստղերուն կը քաշե.
Կը շուլլըվիմ, կը մագլիմ.
Կայծքարերուն դեմ կուրծքըս մերկ կ'արյունի,
Կը մնա մաս մ'ըզգեստես
Վարը փուշի մը ճանկին մեջ ավազակ.
Բայց ես կամշոտ, որսին դիմող վագրի պես,
– Եթե ազատ բարձրությունն որսն է հոգվույն –
Կուռ ու տենդոտ խոյանքով,
Մութն ու փլատակն ոտքերես վար թոթափած,
Նախնիներուս բյուր գանկերուն վըրա գոս
Հուսկ ոստումով մը խըրոխտ
Պարիսպներուն հառաչակուլ կը կանգնիմ...

Զ

Ո՜վ բնազդական դու վերելք,
Ո՜վ խոյացման գինովություն` նույնիսկ սև
Դամբանի վրա կամ ոսկրի,
Ո՜վ վեհ բարձունք` որ կը գըգվես ճիղմ հոգիս
Զիս ընելով աճյունին վրա պապերուս
Բողբոջ մ'որ դեռ կը զարդարե կոճղը հին.
Ո՜վ բարձրություն թովչական`
Որ կապույտին և խավարին մեջտեղ զիս
Մըտածումի լազվարթ լարով կ'առկախես.
Կու տաս անցուկ մխիթարությունը սըրտիս`
Որ վարն ոտքիս տակ գըտնեմ
Անիի մեջ ցոլքն երկընքի մեծության,
Ըզգամ թե մեր շիրմին վրա
Մոլորակները դեռ զիրենք կը գըծեն,
Թե խավարն այս` է Խորհուրդին դեմքը վեհ,
Փլատակը` մե՛ղքն Հավերժին.
Անվո փոշին հարդգողն, և կամ աս շըրջմոլ
Փոսուռան աստղ մ'է չըքնաղ.
Սա գանկը հոս լուսին մըն է, ես` Աստված...
Ըլլալ Աստվա՜ծ, ո՛վ հեգնություն, այս ըլլալ
Է միմիայն ծաղրանըկարն Աստուծո,
Քանի որ մեր հոգին հարճն է Բընության,
Եվ սոսկ անոր տաք ծոցին մեջ` բեղնավո՛ր,
Չունենալով նույն ինք իրե՛ն սեփական
Հայրենիքի այս Ոչընչին, բոհին դեմ`
Իբր առաջին սերմընցու
Խո՜սք մ'որ ստեղծե, ներդաշնակե, պոռթկալով
Փոշիներեն Անիի
Քանան մը նո՜ր և ազա՜տ:

Է

Ի՜նչ, ունենալ աչքի ներքև դիակներ`
Որ եղած են ատենով
Արյանդ արյուն, սերմիդ սերմ
Եվ, ո՛հ, առանց հարուցանել գիտնալու`
Այսպես դիտե՜լ ծալապատիկ թևերով,
Ի՜նչ, տեսնել որ խըխունջ մ'այսօր կը չափե
Հըսկա շենքերն այն` երկու թել լորձունքով,
Եվ խորանի խորշին մեջ լոկ կ'ապրի
Բուն, սևազգեստ ճըգնավոր,
Տեսնել, որ լուռ կը փըտին
Ավերներու տակ հերոսի բազուկներ,
Գանկեր, սըրտեր` որոնց արյունը եղավ
Թույն` իժերուն, ա՛յնչափ որ լի էր ոխով.
Տեսնել որ փլած պատվարներու, դըղյակի
Ճեղքերուն մեջ կը մեռնի
Շող մ'արևու, Անուն մը հին, Ազգ մը մեծ,
Եվ գահերու բեկորներուն վրա թափուր
Արծիվն ամպեն կը ծըրտե՜...
Ի՜նչ, մինչդեռ վարը, անդին,
Այս ջընջումին հավասար
Կը ջընջըվին, կ'այլասերին հոգիներ
Խեղդըվելով նույնիսկ իրե՛նց արյան մեջ,
Կամ մալ ու կուրտ եզի պես
Ժուժով մը վատ, յուրաքանչյուրհարվածի
Ներքև ջըլատ կ'ըսեն. – Լըծե՛: – Ո՛հ, ի՜նչ, ի՜նչ,
Առջևը այս ամենուն,
Շուրջիս այս մութ ծըփանքին մեջ դիերու,
Ոսկըրներու, նըշխարներու, արյունի,
Մընալ կանգուն, մինավորիկ, անկարո՜ղ,
Եվ չը կըրնալ այս թոհբոհեն հանել դուրս
Վերածընո՜ւնդ, վերածընո՜ւնդ մ'արփագեղ...

Ո՛վ այպանք, ո՛վ նախատիք,
Ուրեմն ինչո՞ւ ապրիլ, ինչո՞ւ ընդունայն
Հայրենիքի անունն ասա՛նկ մըռընչել,
Երբոր Ողջերը թըմրած
Քեզ չե՛ն ուզեր լըսել, ոստնուլ չե՛ն ուզեր,
Եվ ռազմերգեդ` ահաբեկ`
Ականջներնին ծոցերնուն մեջ ղողած
Երբ գըլխուդ շա՛նթ կը մաղթեն,
Ուրեմն ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ապրիլ...

Ը

Վարը, հոս,
Օձ մը հըսկա` գըլուխը փոսեն տընկած դուրս`
Լուսնի շողով կը նայի ինձ. օ՛ն, եկուր.
Դու, որ ունիս այդ աչքերուդ մեջ կանանչ
Մահվան անուշ մխիթարությունն. օ՛ն, եկուր.
Կըրունկս քուկդ է. քուկըս տաք
Երակներս այս. խա՛ծ ու խայթե. թող տապալ
Գըլորիմ վար, Ախուրյանի ողբին մեջ,
Եվ վարը այն որձաքարին վըրա սև
Ջախեմ գլուխս, ու իմ խեղճ
Հայրենիքիս փոշիներուն վըրա սա`
Ըղեղիս խյուսը փըռեմ...

Սովամահ ժողովուրդին

– «Սովէ. հա՜ց, հա՜ց...» –
Ո՞վ կ'հեծե
Շեմին վըրա խըրճիթիս ո՞վ կը հեծե:
Սերըս մարած է օճախիս բոցին հետ.
Մեջս է մոխիր, շուրջըս մոխիր. օ՛հ, ի՜նչ շահ
Մոխիրներու վըրա արցունք սերմանել:
Բան մը չունիմ, բա՜ն մը. այսօր իմ վերջին
Լումայով թույն գընեցի,
Ներսը թույնս իմ կը շաղվեմ:
Վա՛ղը եկուր գերեզմնոց, ո՛վ Անոթի,
Բուքին մեջե, կանուխ, երբոր գյուղին շուրջ
Գայլերը դեռ կը հածին,
Վա՛ղը եկուր… պիտի ես
Շիրմիս մեջեն, իբրև հաց
Քերթողի սիրտս այդ մախաղիդ մեջ ձըգեմ.
Քերթողի սիրտս արյունդ, արյունն որբերուդ
Պիտի ըլլա ո՛րքան որ Վիշտըդ ապրի…
Վաղը եկուր գերեզմնոց, ո՛վ Անոթի:

6. ՄԱՐԱԾ ՕՃԱԽԸ

Այս տունին մեջ` որուն շեմին վայրահակ
Այսօր կու լա ուռենին,
Եռաց զըվարթ կյանք մը թորգոմ գեղջուկի:
Ատեն մ’եղան հոն թարմ հարսեր` որ լույսին
Հետ արթընցած, վարդենիի պես հագված`
Աշխատեցան, կաթ կըրեցին սափորով,
Կամ դույլերով հորը ջուրի գընացին:
Ատեն մ’անոր դըրան առջև նըստեցավ
Ծերուկն, և թո՛ռը ծունկերուն մեջ առած,
Պատմեց զըրույցն Արտավազդի, Վահագնի,
Անոր հոգվույն տեղալով
Վերջին ազնիվ մնացորդը խոնջ օրերուն.
Կամ` իրիկվան` տեսավ անցնիլն առջևեն
Հարուստ հոտին` զոր իր որդին լեռնեն վար
Դեպի փարախ կը քըշեր.
Եվ ծեր ռունգերը բացած
Ոչխարներուն բուրդին բարկ հոտը ծըծեց`
Օրհնելով թիվն ու ընտիր ցեղը անոնց:
Ատե՜ն մ’էր ան…

Այսօր ոչ ոք այդ տունեն
Կ’ելլե կամ ոտքն անոր շեմին կը դընե:
Կոտրած դըրան արյան չորցած կաթիլներ,
Ներսեն ձայներ ագռավի,
Եվ հարատև մլավյուններ
Կը լեցընեն գեղջուկին սիրտը դողով,
Որ անցնելու վայրկենին այդ փողոցեն
Խաչ կը հանե կամ քայլերն իր կ’երագե:
Կոտորածի օրեն (երբ գյուղը բոլոր`
Կյանքն հանձնելով նենգ գայլին քա՛ն թե մարդուն`
Դիմեց դեպի ճերմակ լեռներն հայրենի)
Այս բնակարանն այս սև խորհուրդն է հագած,
Եվ մեռելի մ’անփակ աչքին հանգունակ
Ան` արևուն և կյանքին
Եղած է միշտ բաց, նաև միշտ ալ զրկված:
Ըմբոստ բաղեղն և ուռենին հեզանազ
Կը ծածկեն մուտքն անոր զիրար գըրկելով:
Գավիթին մեջ կա բողբոջումը լըռիկ
Բաղըրջուկին և թավշանման մամուռին,
Որոնց մեջ մերթ կ’երևի
Կըտցահարումն աներկյուղ
Վառյակներուն դըրացի, մե՛րթ ալ հանկարծ
Փախուստն անոնց կարկաչելով դեպի դուրս:
Ի՞նչ կ’ապրի հոն, ի՞նչ գաղտնիք
Կը մեծնա այդ բնակարանին մեջ խոժոռ.
Արդյո՞ք անթաղ դիակներու ոգիներ
Հոն կը ժողվին լալու կամ դափ զարնելու,
Թե վըհուկներ ճերմակ և թավ հոնքերով
Օձ կը կըրթեն կամ կը հյուսեն պատանքներ:
Իրիկուն մ’էր – լավ կը հիշեմ – սիրտ ըրի
Այդ շեմեն ներս մըտնելու:
Գյուղացիները ետևես, գըլխաբաց,
Աղոթեցին հուսակտուր, ա՜յնքան Աստված,
Անոնց հոգվույն մեջ և հոգվույն ի խընդիր,
Սատանային սև պատկերն իր պատկերեն
Մեծ և որոշ էր գըծած:
Մըթընշաղ մ’այն գավիթին մեջ կը տիրեր,
Եվ պատերեն` ուր կը շըրջեր ցողկը մերթ`
Բորբոսանքի և շիրմի հոտ մը կ’ելլար.
Կը լըսվեին գերաններուն ծերպերեն
Ճիչերը սև չըղջիկներուն սըրաթև.
Բոլոր դըռներն հոն բաց էին. չէր լըսվեր
Հավանոցեն կամ գոմեն
Ո՛չ եզներու բարի պոչյունն, և ո՛չ իսկ
Բեղուն կըրկռոց մը հավի.
Ամբողջ մարագը դատարկ էր, դատարկ էր
Մառանը բաց` ուր բուրեցին օր մը մուշկ
Սաթ ողկույզներն հայրենական այգիին:
Այնտեղ ամեն ինչ տըխուր,
Հեգ մնացորդ մ'էր կողոպուտի մը վայրագ:
Ո՛չ մեկ սյունի, ո՛չ մեկ անկյան մը ետև
Կը տեսնըվեր մարդկային ձև, կամ ապրող
Շողյուն մը զույգ բիբերու:
Կը լըսվեին ձայները լոկ հարատև
Թոնրատունեն` ուր սարսուռով մոտեցա,
Ու մըտա ներս... Ո՜վ խեղճ տուն,
Լավ էր դու բանտ կամ գերեզման ըլլայիր,
Այդ հողդ ոսկոր փըտեցըներ. սյուներուդ
Մեջ դագաղներ փորեին.
Լավ էր ըզքեզ հորինող մեն մի կրաքար
Ծովափներուն փոշի փոշի քայքայվեր,
Քան թե կանանչ երդիքիդ տակ ծածկեիր
Մարած օճախ, մեռած սիրտ հայ գեղջուկի`
Որուն համար կանգնելը հարկ չէ այլ ինչ
Բայց թե դամբանն իր և իր հեգ սերունդին.
Ավա՜ղ, շինել իր ձեռքերով... Մըտա, հոն:

Մեջտեղը տան, ըստվերին տակ այն խոնավ
Նըշմարեցի մարդու դիակ մը պառկած,,
Կըռնակի վրա, դեմքը ճերմակ կը հառեր
Լուսամուտին` ուրկե` երդին վրա բուսած
Ճյուղ մ'ոլոռի կարկառուն
Մինչև ճակտին կը հասներ.
Երիտասարդ կուրծքին վրա
Կար վերք մը խոր, և թերաքամ ափին մեջ
Դաշույն մը նույն իր արյունեն ժանգոտած.
Աչքերը, բաց, միապաղաղ, կարծես դեռ
Կը նայեին փախած հոգվույն ետևեն.
Եվ թուխ մազերն իր խառնակ,
Արյութաթախ, շըրջասփյուռ,
Կը մնային պի՛նդ մածանված այն սև գետնին:

Ես հոն կանգուն կը խորհիմ`
Թե սյունն էր ինք այս հարկին, բո՛ցն օճախին,
Որ հաղթվեցավ, որ բիրտ ուժին տակ տեսավ
Ծալլըվումն իր գուճերուն.
Եվ մընաց ա՛յսպես ահավոր և մինակ`
Ըսպասելով ընդունա՜յն
Իրեններուն արցունքին,
Որոնք իր սև բախտին եղան բախտակից.
Մորթըվեցան այրերն, հարսերը բոլոր
Հանվեցան լեռն` հոն լալու
Ճերմակությունն իրենց մարմնույն լըլկըված.
Իսկ ծերուկ հոր հետին մոխիրն արդ գուցե
Թոնիրին մեջ դեռ կը սըրսփա ջերմաջերմ.
Իսկ իր մարմինն երկա՜ր ատեն անտերունջ,
Այսպես առանց շիրմի, առանց աղոթքի,
Կը մընա լուռ, և կեսն արդեն խաթարված.
Միայն կատուն տիրասեր,
Տան գորշ կատուն, նիհար, նոթի, անդադար
Կը մըլավե շուրջն անոր,
Եվ լի գութվ մը կը սպառնա, կը վանե
Չորս դին երամ մ'ագռավներու աղմըկոտ`
Որ դիակին ախորժեն`
Լուսամուտեն կը մըտնե ներս, ու հավետ
Ամայի տան ըստվերին մեջ կը դառնան:

Կը խոնարհիմ ես վայրկյան մ'հոն երկյուղած,
Հին վըրեժ մ'այդ հին մեռելին վրա կ'երդնում.
Հետո առած զայն ուսիս,
Աղիողորմ մլավյուններովը կատվին,
Կը ճեպեմ դուրս:

Դուրսը դեռ
Գյուղացիները գըլխաբաց կ'աղոթեն: