Գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագի՜ն,
հաշիշով օծուն ու բալասանով.
լուսեղեն ճամփեն ես կ'անցնեմ գինով՝
գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագի՜ն...

Համբույրներ կուգան հովեն ու ծովեն,
համբույր լույսեն՝ որ չորս դիս կծաղկի,
այս գիշեր Տոն է հոգվույս՝ Կիրակի
համբույրներ կուգան հովեն ու ծովեն:

Բայց լույսն իմ հոգվույս քիչ քիչ կմաշի՜,
շրթունքս են ծարավ միակ համբույրին...
Ցնծագին գիշերն է լույս ու լուսին՝
բայց լույսն իմ հոգվույս քիչ քիչ կը մաշի...

ՍԻՐԵՐԳ

Երբ կը մեկնիմ ես քու քովեդ,
կ'ըլլամ շիկնոտ ու թրվռուն՝
ինչպես կ'ըլլա բուրումնանետ
վարդենիքեն անցնող առուն:

Եվ ջուրին պես այն թրվռուն,
քու նախընծա գրկանքիդ հետ,
մոլորվելով կ'ըլլա անհետ՝
գետ հոգվույդ մեջ սրտիս առուն:

Ու գետին պես՝ սրտիս առուն
կը տանիս քու մահվան ճամփեդ,
զարնելով զայն մերթ ծաղկավետ
ափունքներուն, մերթ քարերուն:

* * *

Ու կը սահի ճյուղ մը վարսքենմետաքսե՝
իր ծիծերուն մինչև ծմակը շուշան:
ու պտկունքներն հեշտությունով կը սարսռան,
ու թղթիկը իր բոց բառերը կ'ըսե,
իր տառերը կտրոփե մութին մեջ...

Մեկ համբույրդ զիս պիտ ըներ երջանիկ
դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ,
դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր:

Դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ
ու սևերու մեջ թաթխեցիր իմ մեղրիկ
ժպտիս ցոլքը, մերթ վառվռւն, մերթ հանդարտ
ես այն օրեն եղա թշվառ մը անբախտ:

Դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
այդ «ոչ» ըդ սուր սրտես սորեց արյուններ:
Մերժումի այդ սառ լախտն, ավա՜ղ, վշտագին
գալարեցուց սևերու մեջ իմ հոգին:

Ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր.
վիշտը սիրտըս իմ ըրավ քանդ ու ավեր,
այն օրեն, երբ սև բաժակըն այդ թույնի
ըմպեցի ես, սիրտըս բյուր բյուր կ՛արյունի:

Կարմիր ծաղիկ մը գարունի
Առտու մը ինծի նվիրեցիր.
Ըզգացի թե տենդեր ունի
Երազկոտ միտքըս ուշացիր։

Խանդաղատանք մը հորդեցավ
Իմ նըվաղկոտ լանջքիս տակ՝
Դողաց սիրո սարսուռն անցավ՝
Ու թովանքը համբույրին հուր։

Եվ ըղձակաթ իմ հեգ հոգիս
Ըզգաց սիրտիդ հուրքն արծարծուն,
Ու մետաքսե ուղի մը զիս
Սեր-Ծաղիկին տարավ ածուն։

Հոն ժըպտեցավ կյանքը ինծի,
Հըմայքներու հույլովն անցավ,
Եվ ուրվական մը կասկածի
Անոր մոտեն երբեք չանցավ։

Լույսի բիծեր ծիրանի
կ'ասղնտեն քողքը մութին.
լուսնի ցոլքեր կ'անհետին
խորքը ծովուն հոլանի:

Հըմայքներով փողփողուն,
հեշտություն մը կապույտի,
հանդարտորեն կը ժպտի
հոգվույս մըռայլ տենչերուն:

Սիրո հուշեր լուսավետ,
դողդոջուն ու ցնծագին,
արագորեն կը ծագին,
հըպարտ կ'անցնիմ երբ քովեդ:

Ըզգացում մը բյուրեղե,
ծիածանի երանգով,
ցավոտ հոգվույս մութին քով
լույս ակոսներ կը պեղե:

Մարմնի վերքը` արտաբացված դանակե`
Ի՜նչ արցունքներ դառնակայլակ կը քամե.
Ի՜նչ հուզումով ու տխրությամբ համակե,
Մարմնի վերքը` արտաբացված դանակե.

Սրտի վե՞րքը, ո՜հ, դառնագույն է, Աստվա՜ծ,
Սեւով անքակ, խոցերով ժանտ է պատած.
Խեղճ ու թշվառ կամ տարամերժ ու լքված
Սրտի վե՞րքը, ո՜հ, դառնագույն է, Աստվա՜ծ:

Մարմնի վերքը սպեղանի ունի բույժ,
Անցնելով նա մոռցուկ կ'ըլլա շատ կանուխ,
Զանգակ չունի նա տխրահունչ, մահագույժ.

Սրտի վերքը մինչ գերեզմանն երկարած
Ողի մ' ունի, արցունքներու զերթ մեկ ուղխ.
Սպեղանին անոր երկինքն է պահված:

Թույլ շրշյուն մը, հետո բույր մը մշկենի.
Եվ համրագին գիրքը ձեռքես կ'իյնա վար.
Երազներու պերճուհին է որ կ'անցնի,
Ու կը փոթի ծովակն հոգվույս մեղմավար:

Ու կը փոթի ծովակն հոգվույս մեղմավար,
Եվ ալիք մը թևը բացած կը վազե
Գկրել ափունքն իղձիս ոսկի ավազե:

Ո՛վ քաղցրությունը նայվածքին իր ծաղիկ.
Ո՛վ պերճությունը գընացքին իր հըպարտ.
Ճամբուն վըրա՝ իր քայլերուն հետքը վարդ՝
Ուր հեշտորեն կը հածի դեռ իմ մենիկ

Սիրտըս՝ բո՛ց մը՝ մըթնշաղի՛ն մեջ անհետ...

ԳԻՇԵՐԻՆ ԵՐԱԶԱՆՔԸ

Աղջամուղջին մեջ գիշերը կ’երազե
Պայծառ այգուն վառ շրթները կեռասե.
Ու ցնծության լույս աստղերը կը ժպտին
Հրաշափառ գոգն հրճվանքի կապույտին.

Բայց երբեմն ալ մղձավանջի մը մեջ թունդ
Գիշերն այգը կ’երազե զերթ անդունդ.
Ու հևքեն վերջ ոռնումներու բիրտ հովին
Անձրևի հորդ արցունքերը կը թորին:

1903, հունվար

ՀԻՇԱՏԱԿԸ
Կ. Մկրտիչյանի հիշատակին

Ձմրան ցրտին հովերեն վերջ
Զըվարթ գարունը ժպտեցավ.
Ընձյուղեցան թուփերն ու պերճ
Ծաղիկները ծլան կարգավ.

Բայց հիշատակն անոր, ավա՜ղ,
Հողին տակը թաղված մնաց.
Լքված հոգվույն անունը վաղ
Մոռացոնքի վիհին գնաց:

1902, հոկտեմբեր

ՓՈՒՆՋԵՐԸ
Գ. Շահինյանի հիշատակին

Դեռ չողջունած երազներու ջինջ առտուն`
Հովեն փչված մոմի մը պես շիջար դուն:
Տերևին հետ հովերն ըզքեզ ալ տարին
Միացընել մահվան ահեղ շրջպարին:
Հիշատակի ծաղիկներու փունջեր թարմ
Քու շիրիմիդ վըրա սփռել կ’ուղարկեմ.
Փունջեր ցողված արցունքներուս շիթերեն,
Զոր հեռավոր բարեկամեդ կը բերեն:

<1903, հունվար>

ՆՈՐ ՏԱՐԻՆ

Այս գիշեր հագված, սգված նոր տարին
Առտվան լույսին կըսպասե տենդոտ.
Ոգիներ անդարձ կորզեցին տարի՜ն
Մեր գիրկեն հինին ձայները ծանոթ:

Նոր տարվա ընծա պայծառ լուսինկան
Սազեր է գյուղին լեռները բոլոր.
Երգերը ծերին, ճիչերը մանկան
Կ’արձագանքեն թունդ խազերով մոլոր:

Իղձերու շարք մը պլլված սրտին`
Վառ հույզերու մեջ կ’օրրե զայն ուժգին.
Բորբոքած հուրքովն հույզերու անշեջ
Կը ծփան սիրտերը ըղձանքներու մեջ:

Գիշերվա վերջին պահերուն լռին
Ձայներն ու լույսեր հանկարծ կը մարին.
Եվ բեհեզներովն կապույտ կամարին
Պճնըված աշխարհ կու գա նոր տարին:

1902, դեկտեմբեր

ԱՍՏՂԵՐԸ

Լույսի բիծեր ծիրանի
Կ’ասղնտեն քողքը մութին.
Լուսնի ցոլքեր կ’անհետին
Խորքը ծովուն հոլանի:

Կապույտը կը ծածանի
Կամարին ջինջ ու հանդարտ.
Հրապույրն անոր գեղանի
Կ’առինքնե աչքերն անթարթ:

*
* *

Աստղերը լուռ կը հալին
Մութին մեջ մինչև առտու.
Նման ցավոտ սրտերու,
Որ թաղված են առանձին:

Անշեջ հուրքով մը վառած
Կայրին անոնք հավիտյան.
Իրենց վիշտը միշտ կու լան
Լույս արցունքով տխրամած:

1902, դեկտեմբեր

ԱՐԵՎԱԳԱԼԸ

Հորիզոնեն վար լույսի պար մը կ’իջնե,
Ընդելուզված` ճաճանչներով ոսկեհյուս.
Շուտ կ’անհետի մութն ու խավար կու տա խույս,
Աշխարհ արփվույն հուր գալուստը կ’ողջունե:

Կենդանություն կը հագնին դաշտ ու լեռներ,
Զվարթ երգերը միշտ կը լսվին գեղջուկին.
Ու զմրուխտի, ադամանդի երանգներ
Կը փողփողին մեջը լույսի վառ գըրկին:

Խորհուրդներու մռայլը շուտ կը մարի,
Բնության այս հըրատ զարթոնքին հանդեպ,
Ու կը հրճվի հուսահատ սիրտը կարի՜:

Կը սրբըվին թոնուտ աչքերը տխուր,
Ուրախության ժպիտներուն տակ անհուն.
Ցնծուն երգով կը լեցվի սիրտը թափուր:

< 1901, հունիս >

Ահաբեկիչ կնճիռներուն մեջ կյանքին
Լալահառաչ, սուր հծծյուններ ինձ ըսին.
«Ամեն հույսեր մեծ պարապին կը հանգին,
Ունայնություն մը կը պրկե կյանքը սին:

Ամեն ծաղիկ խամրում մ’ունի իրեն մոտ.
Ու ամեն կյանք` մութ ստվեր մը իր ետին.
Ծաղիկներու բուրումին պես խնկահոտ
Ամեն հույսեր դեռ չըծլած կ’անհետին»:

Բայց մխացող խոհերուս մեջ ծիրանի
Լույս մը հանկարծ սըպրդեցավ շողալով,
Կյանքի փարփառ երգն ոսկեսար, գեղանի,
Որուն ցվերջ ունկնդրեցի դողալով:

«Տխուր ողբեր թող չքանդեն քեզ,– ըսավ,–
Թող չցնդին ոսկի հույսերդ ցիրուցան.
Իր վերջն ունի ամեն կնճիռ, ամեն ցավ`
Զինք մոռցնող ժպիտները լուսացան:

Ահա ի՛նչպես, տես, կապույտն ալ կամարին
Մերթ ամպերու գորշությունով կ’աղարտի,
Անձրևին տակ իր ժպիտներն կը մարին,
Անձրևն,– այդ լաց,– սակայն երգն է ավարտի:

Ամեն անձրև արև մ’ունի իրմեն վերջ,
Ինչպես ամեն լաց իր ժպիտն արփենի.
Ու տևական ուրախություն մը միշտ պերճ
Պիտ’ հաջորդե ժպիտներուն երբեմնի»:

1903, հունվար

ՀԻՎԱՆԴԻ ՀԵՎՔԵՐ
(Ցայգերգ)

I

Վանդակին մեջ փակված հեք
Թռչնիկին պես մենավոր,
Բանտըվեցան սրտիս սեգ,
Վարդ բաղձանքները բոլոր:

Դուրսն ամեն բան կը խայտա,
Ծառ ու ծաղիկ կամ դալար.
Սրտիս մեջ սև պար մը կա
Նվագներու տրտմալար:

Թռչնոց ճիչին պես հիմար
Եվ նվաղկոտ կ’երկերին,
Թույլ խաղերու մեջ տկար`
Մութ երգերս կ’երկարին:

II

Լուռ քերթված մը կապույտի
Կ’երգե ցայգը լուսավոր.
Լույս երգերով կը ժպտի
Ցերեկներուն հոծ ժըխոր:

Մայթին վրա մոտավոր
Քայլերը միշտ կը շտապեն.
Արձագանգ մը հեռավոր
Թողլով իրենց ըշտապեն.

Կապված անոնց շշուկին
Կու լա սիրտս սըգավոր,
Խուլ թափի մը մեջ ուժգին:
Պատուհանեն հեռավոր,

Երգեհոնի ձայնը մը ցունց
Կը հանե սիրտըս տխուր.
Իր շեշտերուն թափն ու ցունց
Կը խռովեն զիս անլուր:
III

Անշարժ կեցած մեկուսի
Կը հեծեծեմ սգավոր.
«Վայելքն ինձմե կը խուսի,
Կը հատնի կյանքն օրե օր:

Պիտի ըլլա՞ օր մ’արդյոք,
Որ դառնամ հին օրերուս.
Պիտի շնչե՞մ լիաթոք
Զվարթությունն անոնց կույս…»:

Բայց բնության հըրճվանքեն
Հույս ու ժպիտ կը քաղեմ.
Լույսեր հանկարծ կը ճեղքեն
Մտածումներս դժխեմ:

Եվ անուրջներ ոսկեզօծ`
Լուռ` մտքիս մեջ կը պարեն,
Դուրս վանելով անոնց հոծ
Թուխպը լույսի փապարեն:

1903, հունվար 29, 30, 31

ԴԵՂԻՆ ՎԱՐԴԵՐ

Փթթեցե´ք միշտ, դեղին վարդեր, լքվա՜ծ վարդեր,
Խորհրդանիշն առանձնացած հոգիներու.
Միշտ կը հուզեք դուք իմ հոգիս խռովքով մ’աղու,
Անհուսության դալուկն հագած տժգույն վարդեր:

Անհուսության դալուկն հագած տժգո՜ւյն վարդեր,
Զձեզ հավետ պիտի սիրեմ ես սրտագին.
Ու միշտ սիրել պիտի չուզե իմ դառն հոգին,
Կարմիր ու ձյուն ճերմակ վարդերն ուրախաբեր:

Կարմիր ու ձյուն ճերմակ վարդերն ուրախաբեր
– Սուր հեգնանք մը ցավով ճմլած հոգիներու,
Ինծի երբեք անույշ հրապույր մը չեն ազդեր…

– Կույս ու զվարթ երանությամբ օծված վարդեր,
Երգեցե´ք միշտ ընկճվածի երգերն աղու,
Լքված հոգվոց դուք մըտերիմ, տժգո՜ւյն վարդեր:
1902, մայիս
ՀԻՇԱՏԱԿ

Գիշեր է լուռ, մութը պատած է չորս դին,
Մըտածում մը կը սավառնի վեր, ետին,
Ստվերամած ու մթասքող ամպերուն.
Եվ կիսատված խուրհուրդներս թև կառնուն.

Մըտածում մը կը սավառնի վեր, հեռո՜ւն,
Խորհրդավոր քողարկումի մութին տակ.
Ու աչքերս խորհրդամած, սևեռուն,
Բյուր խորհուրդներ կը բերեն ինձ անհատակ.

Խորհրդավոր քողարկումի մութին տակ
Լուռ անձկություն մը կը պրկե զիս հանկարծ.
Կ’արթըննա մեջըս բյուրավոր հիշատակ:

Լուռ անձկություն մը կը պրկե զիս հանկարծ.
Մութը խորին, ու բույլ մ’անշեջ հիշատակ
Սարսուռներով կը համակեն զիս հանկարծ:

1902, հունիս

ՏԵՂԱՏԱՐԱՓ

Մութ մը թանձր ու հոծ պատեր է չորս դին.
Ամեհի հևքը կը լսվի ծովուն.
Տենդեր, բյուրավոր խորհուրդներ մթին
Կը ցնցեն հանկարծ միտքըս վրդովուն:

Օձաձև լույսի երիզներ ճերմակ
Կը փայլատակեն շողյունով արագ.
Եվ որոտումներ, ահավոր համակ,
Գոռ դըղրդումներ կը տեղան վայրագ:

Հորդ անձրևներու տարափներ թոնուտ
Խոլ ջրվեժներով մայթը կը ծեծեն
Խառնակ շողյուն մը երկարելով բութ`
Իրենց մոլոգին ու վայրագ ծեծեն:

Իմ սիրտս ալ տրոփուն կը փղձկի հանկարծ,
Եվ զայն կը ծեծեն հույզեր անհամար.
Անհաս տենչերու ճիգեր մշտարծարծ
Կը լուսավորեն իր մռայլ կամար:

1903, փետրվար. 12
ԱՆԴԱՐՁ

Գյուղին արևը կը հատնի լռին.
Նեղ արահետեն, մոտեն բլուրին,
Կապույտ-Դարն ի վեր դագաղ կը տանին.
Հոն կը նիրհե խոր, դժբախտ պատանին,
Ճերմակով հագված անդա՜րձ ուղևոր:

Ճերմակով հագված անդարձ ուղևոր,
Կը թողու հայր մ’ու մայր մը սըգավոր
Սև օճախի մը մեկ հատիկ բոցն ալ`
Ցուրտ հովեն փչված պիտ’ չըշողա ալ.
Խրճիթն ալ պիտի մխա օրե օր:

Խրճիթն ալ պիտի մխա օրե օր,
Ինչպես գիշերն որ կը խոկա տխուր,
Արագ խուսափումն արևին փարփառ`
Զոր ուրվականներ տարին անբարբառ,
Բոց դրոշներով, ցնցումով կարմիր:

Բոց դրոշներով, ցնցումով կարմիր,
Այգուն կը տոնեն սեգ վերադարձն իր,
Ու սև պրկումներ զայն շուտ կը թողուն:
Բայց կսկիծը սուր, սուգը վրդովուն,
Ճերմակ պատանքն ա՜լ չեն քակվիր տղուն:

1903, փետրվար 15

"Ծիածանի"-ի հեղինակը գավառացի երիտասարդ մըն է. Ակնեցի` Մերուժան Պարսամյանին պես, սա՛ տարբերությունով որ մինչ Պարսամյան թոթափած է իր ծննդավայրին ազդեցությունը, Մեծարենցի մեջ տեղ տեղ նշմարելի է անոր հետքը: Բինկյան` Մեծարենցին գյուղը` Արածանիի ափունքը ժեռուտ խորշի մը մեջ ամփոփված է. բայց քերթողին թողունք իր գյուղին նկարագրությունը.

Կիրճին խորը, ժայռին ծոցն է գյուղանըկարը փռված,
Տարտամորեն, հսկայական արծիվի մը ձևերով,
Մագիլները խորասուզած խորշերու մեջ մըթամած:
("Ծիածան",– Այգերգ)

Այս գյուղը` որ իր ծառաստանները ու իր արոտավայրերը իր դիմացը առած նստեր է, թեև ինքնին համակ բանաստեղծություն, զարմանալի է որ ժամանակին չէ ունեցած իր սիրերգակները, աշուղները. իր երգերը ամենն ալ Ակնա մտքին ծնունդներն են` կամ անոնց այլացումները (variante). ուրեմն Մեծարենցին մնացեր է անոնց առաջին "Մտքի գինով"-ը ըլլալու փառքը. սակայն, որքան ալ որ հպարտ զգա ինքզինքը այս մասին, մյուս կողմեն ալ չի կրնա չցավիլ, որ իր հաճույքը անխառն չէ. որովհետև "Ծիածան" իր ծննդավայրին հարազատ ցոլացուցիչը չէ, կամ չէ' կրցած ըլլալ` այքնա¯ն կանուխ բաժնված ըլլալով անկե. ինչ որ մնացած է իր քով անկե, խանդաղատելի մանկականությամբ մը հիշակերտված, անշուշտ չպիտի բավեր հզոր լիություններ արտահայտելու:
Հիմակ որ "Ծիածան"-ին մեջ գյուղին դերը ճշդվեցավ, կարելի է ասել անմիջապես թե իրեն գլխավոր ազդակ եղած են Պոլսի միջավայրը, ֆրանսիական գրականությունը կամ քիչ մըն ալ անգլիականը. այս ազդեցությունները սակայն բացարձակ եղած չեն, քանի որ Մեծարենց անոնց մենամոլությունը ունեցած չէ:
"Ծիածան"-ի հեղինակը կամ Շավասպ Ծիածան, մեր նոր բանաստեղծներուն մեջ նորագույններեն է. 1903-ին սկզբնավորված, ահավասիկ քիչ ատենի մեջ խուրձ մը երգեր կը բերե մեզի. պե՞տք է բարեդեպ նկատել նորագույներուն այդ փութկոտությունը. "Անրջանք"-ի բազմաբեղուն հեղինակը վաղը իր մտքին երկվորյա¯կը պիտի ծնի... մինչ անդին, ավա¯ղ, Գոլանջյան դեռ չէ տրցակած իր երկին նախհունձքը :
Չ’ըլլա՞ որ օր մը այս աճապարկոտները զղջան իրենց եռանդին վրա, ինչպես ըրին երբեմն "Մրմունջք"-ին և "Հիշատակաց ծաղիկներ"-ուն հեղինակները . մեկը իր հատորին "ներողամիտ ընթերցողը ըլլալե ավելի անոր անխնա քննադատը" դարձրավ. իսկ մյուսը "մորուտի սեզեր" կոչեց իր երբեմնի ծաղիկները: Ի¯նչ լեղի հեգնություն ըլլալու է, իրա'վ, տարիներու ճշդացույց ապակիին մեջեն իր պզտիկությունը, իր ոչնչությունը դիտել. բայց այս դառնությունը միևնույն ատեն առողջ քաջալեր մը, զտված հպարտություն մը չէ՞ միթե. միշտ արհամարհել, նույն իսկ ատել կարենալ երկի գոյությունն ու արժանիքը դեպ ի բարեշրջում առնված երջանիկ քայլին մեջ, օ¯հ, ինչքա¯ն զգացված վայելք մը ըլլալու է ասիկա:
"Ծիածան"-ի հեղինակն ալ կրած է անշուշտ այս տպավորությունները, որովհետև իր ընթացքը թվաբանական հառաջատվություն մը եղած է դեպ ի բարելավում, ինչ որ պիտի կրնանք տեսնել հետևելով իր հետզհետեական բարգավաճումներին:
Երբ իր առաջին հրատարակությունները քննենք, կը տարվինք հարցնելու թե արդյոք կանուխ հրապարակ ելած չէ՞ Մեծարենց, և կամ պիտի չշահե՞ր սպասելով որ հակումները զարգանային իր մեջ. և ուժի կատարյալ գիտակցությունով սկսեր իր բանաստեղծական վերթևումներուն. այս հարցումին պատասխանը երևութապես դրական, կ’երկճղի սակայն երբ քիչ մը հոգեբանորեն քննվի խնդիրը. կամ այն է որ իրոք պիտի կրնար առանց հրապարակվելու աճեցնել իր ձգտումները, հակումները ճշդել, խորհրդածել, զարգանալ, լիանա°լ վերջապես. և կամ գուցե իր խարխափանքին մեջ չգտներ լուսավոր ճամբան, զուրկ ըլլալով լավագույնը արտադրելու փառասիրության օրըստօրեական մղումեն, այս մասին բացարձակապես խոսիլ անկարելի է:
Իր առաջին հրատարակությունները, ուրեմն, որոնք իր առաջին արտադրությունները չեն սակայն, ունին իրենց մեջ անարժեքներ. հեղինակը արդեն խոհեմությունը ունեցած է անոնց մեկ մասը կապոցեն դուրս թողնելու, տակավին նետվելիքներ կային անշուշտ, բայց հոս վարանած է հեղինակը, որովհետև իր կարծիքով, ինչպես առիթ պիտի ունենանք տեսնելու, ի'ր կարծիքով այդ զանցառելի հասկերուն թիվը ա'յնքան շատ պիտի ըլլար, որ ... հազիվ քանի մը ատոքներ պիտի մնային: Բայց ասիկա զուտ անձնական կարծիք մըն է, ու սահմանը մը կա` ուրկե անդի անցնելու իրավունք չունի հեղինակը. այդ սահմանը` ոչնչությունները կը գծեն զայն, ուրեմն ինչ որ աչքառու, բացարձակ ոչնչություն մը չէ, հեղինակը արտաքսել չի կրնար. ի՞նչ է որ բանաստեղծին կոչումը. "Բանաստեղծը Սիրո կը նամանի. և իր պաշտոնն է ճամբաները լուսավորել: Անիկա կ’առնե կտանի յուրաքանչյուր հոգի իրեն ճակատագրված վայրերեն և ցույց կու տա անոր հրեշտակային գանձեր": Այսպես կը սահմանե բանաստեղծին դերը Սեն Ժորժ տը Պուելիե` բնութենապաշտներուն ռահվիրան : Որքան ալ որ գեղեցիկ դեր մը արժանավորապես կատարած ըլլալու հավակնությունը ունեցած չըլլար "Ծիածան"-ի հեղինակը, դարձյալ ի՞նչպես չխղճահարեր մտածելով թե իր անարժեք նկատած մեկ ոտանավորը, ո՞վ գիտե, իրմեն շատ ավելի պարզ հոգիի մը համար պզտիկ լուսավոր ճամբա մը պիտի բանար թերևս...

*
* *

Տեսնենք հիմակ թե բանաստեղծին մտքին մեջեն ի՞նչպես ծիածանվեր են հավիտենական զգացումներն ու մտածումները:
Կրնանք երկու շրջանի բաժանել իր ոտանավորներուն շարքը, սկզբնական շրջանը` որ խարխափանքի շրջանն է. և մյուսը` որ քիչ թե շատ գիտակից է ու ինքնավստահ: Իր կանխագույն ոտանավորներուն մեջ, որոնք առաջին շրջանը կը կազմեն, նշմարելի է սկսնակի վեհերոտ թոթափումը. հոն զգացումներն ու անոնց արտահայտությունները սաղմնային անստույգություններ ունին. տեսակ մը տպավորական-նմանողական ազդեցության տակ գրված են անոնք` որ բնավ չեն կրեր եսին ցոլքը, ինքնության դրոշմը. այս կարգեն են, օրինակի համար, այս հատորեն դուրս թողվածները և անոնց անմիջական հաջորդները, ինչպես "Ցայգերգ"ը (Դադրեցան ձայներն ամեն...)` որ սիրային հասարակ ոտանավոր մըն է. նույնիսկ "Եկուր"-ը, "Վայրկյանները", երկու "Աշնանայինն"-ները, "Սեռենատ"-ը և ուրիշ մեկ քանիներ. ասոնց մեջ երբեմն նույնիսկ զգացումը կեղծված է:
Ո՞վ, արդյոք ո՞վ,
Պիտի տանի սրտես հեռու
Վայելքն աղու
Գրգանքներու`
Որոնց հոգիս հափրանքն ունի
կըսե բանաստեղծը, որ վերջեն պիտի երգե հաճախ սպասումը: Չմոռնանք հիշատակել այս առաջին շրջանին հրատարակած ուրիշ երկու ոտանավորներ ալ. "Քուն"-ը և "Ան իմ սիրտս է..."-ն. քննադատ մը "Վեռլենյան վարնոց կեղծարարություն" պատվանունը տված էր ասոնցմե առաջինին, մինչև հոդ երթալու պետք կա՞ր, չեմ գիտեր, ըսելու համար պարզապես, թե այդ ոտանավորը մեծ բան մը չէր արժեր. ես որ Վեռլենը դեռ կարդացած չեմ, փոխանակ ուրախանալու այդ մերձեցումին վրա, պարզապես զարմացա որ ինքնին շա'տ քիչ նշանակություն ունեցող բանաստեղծություն մը Վեռլենին հետ բաղդատության եզր կազմելու կը ծառայեր: Ուրիշ քննադատ մը լալկանություն կը հռչակեր "Ա'ն իմ սիրտս է..."-ն. օ¯հ, աս լալկանություն բառը շա'տ չարչարված է, իրա'վ որ. մեկը որ մեր բանաստեղծները դատափետելու մարմաջեն կը բռնվի, երգիծանքը բանաստեղծութենեն զանազանել չկրցող օրիորդ մը ըլլա ան թե հարգելի եկեղեցական մը, նեցուկ մը ունի արդեն պատրաստ` "լալկանություն"-ը, չե'մ ջատագովեր երբեք, ու մանավանդ կ’ատեմ, անջիղ, հիվանդագին ու մանավանդ ուզված, բռնադատված տխրությունը. սակայն մյուս կողմեն չմոռնանք ալ հոգեկան տրամադրություններն ու պարագաները` որոնց տակ կ’արտադրվին էապես զգացված տխրությունները: Դառնալով հիշված ոտանավորներին, ըսեմ դարձյալ թե հեղինակին աչքին մեծ բան մը չ’երևար անիկա. ու հետո, պզտիկ մեջբերում մըն ալ, եթե չեք ձանձրանար.

... Թույլ խազերու մեղկություններ չունի ան,
Այլ կը սահին հզոր կուրծքին բյուր ձայներ,
Բամբ թառանչներ` հոծ ու մըռայլ,
Հովն երբ պոնդեր կու տա նամետ գիշերին:
(գիշերը` Եվոլյան տավիղի նմանեցված)

Ակնածանքով դիտել կու տամ թե ասիկա լալկանություն չէ' երբեք: Այս հիշվածներուն հատուկ սովորականութենեն շեղված են "Սոնադին"-ը, "Նոպաներ"-ը, "Թրթռումներ"-ը. առաջին երկուքը զորեղ, իսկ երրորդը` վճիտ ու խորհրդավոր:
Երկրորդ շրջանին մեջ բանաստեղծը կը ցնցվի, քիչ մը ու փոփոխություններ կը կրե, թեև դեռ չի կրնար ամբողջովին սկրթել նետել սովորականությունը, ու երբեմն բոլորովին կ’ենթարկվի անոր` ինչպես "Աղերսանք"-ին մեջ: Իր սիրերգությունները` այս շրջանին` կը դադրին ձուլված բաներ ըլլալե. և կ’սկսի իր սերը միշտ բնագեղ տեսարանով մը շրջանակել. զգացումին ընկերացող տեսարան մը կա, և կամ տեսարանեն վերջ զգացումը կու գա.

Իրիկունը արագորեն կը խոնարհի դեպ ի խավար.
Բուրմունքներու հաշիշն հոգվույս մեջ կը ցանե հեշտանք մը թույլ,
Երգի խազեր կը կրքոտին տակավ տենդոտ, հուզումնավար.

հետո.

Մութ սենյակիս մեջ կը շրջիմ առջի համբույրն անրջելեն...

ուրիշ օրինակ մը նախ.

Սարերուն մեջ կը կոծկոծի այգուն` կոչնակը վանքին,
Եղնիկները` մըթնշաղին` դեպ ի գետափ կը դիմեն.
հետո.

Ես կ’երազեմ ծառերուն տակ ու կըսպասեմ խոլաբար
Լույս-պարիկին` որ իղձերս պսակելու պիտի գար:

Եվ ուրիշ մըն ալ` որ սապես կը սկսի.

Այգն է ծաղիկ երազով լի, ու բալաձիգ` թեթևորեն.
Մշուշն անծալ ջրվեժի պես ամբարտակեն վար կը հոսի,
Իր չըփույթին մեջ կը շիկնի ոսկի աղջիկն արշալույսի.

և ապա.

Քիչ մըն ալ դո'ւն ժպտեիր, ա¯հ, հոգվույս համար որ հիվանդ է.
Նայվածքի խաղ` որով դառնա աշխարհն ինծի ծափ ու ծաղիկ:

Ասոնցմե զատ ունի զուտ նկարագրական ոտանավորներ` որոնք զինքը կը բնորոշեն: Այսպես` "Ցնորոտ անդորրություններ"-ը.

Հեշտ փալփլուն գիշերներու անդորրություն մը ցնորական...

Ցայգն է ժայթքած իր շողակի շատըրվաններն անրջական.

Շանթե աչքեր, բոցե թևեր մտածումիս կ’անցնեն քովեն.

Դաշտերուն վրա հարսնուկներու բոսոր իղձերը կը ցամքին.

"Աքասիաներու շուքին տակ"-ը` քնքույշ.

Ծաղիկներեն հուշիկ թերթեր կը թափե
Բուրումներով օծուն հովիկն իրիկվան,
Հոգիներուն կ’իջնե երազ մը բուրյան.

Ջուրը ցայտքեն ծաղիկ ծաղիկ կը կաթե,
Վըճիտ` ինչպես լույսե արցունքը մանկան.

"Գետափի երազանք"-ը` արևոտ ու բուրումնավետ.

Գյուղն համորեն կը մըրափե ծոցն արևոտ ժայռերուն.
Տիվանդորրի պահն ըմպած է մեղկ հեշտություն մը սյուքի.

Գետեզերյա ծառաստաններ, միջօրետքի այս պահուն,
Ինձ անծանոթ թավուտքներեն կը խրկեն բույրն հեշտանքի...

"Երազի պահեր"-ը` գիշերով ու երազով լի.

Մտածումը, ինչպես ճամբորդ ուղեկորույս,
Կանցնի փութով, անձկագին,
Մերթ լուսավետ ու մերթ անլույս
Ճամբաներեն իմ մտքին:

Ու կը հոսի գիշերն ինչպես ծով անհուն
Դեպ ի ափունքն երազիս:

"Տապի նոպաներ"-ը` տապագին ու բարբարիկ.

Արեգակի բորբ ընձյուղներ կ’այրեն ամեն իր անխընա.

Ամենուրեք կը խըլրտի նոպան տապին տախտապարող.

Շինականներ արևահար ծերունի մը գյուղակ տարին.

Բայց կը տևե դեռ ցորեկին բազմալեզու տենդն հրավառ:

"Հովին անցք"-ը` միստիք ու երկյուղալի.

Անդնդագալար օվկիանի պես
Կ’ուռի այս գիշեր հովն ալիք ալիք,
Կը ծծեմ լեղի սարսափն իր ճամբուն...

Ե՞րբ պիտի հասնի իր հանգըրվանին
Արհավրոտ Ուխտին այս գոռ կարավան.

Մարած է քրքում լույսը լամպարիս
Հորդող մութին մեջ հևալով տրտում.

Ա¯հ քու'կդ եմ, ո'վ ձայն, ո¯վ միստիք ցնցում,
Մինչ դու կաթոգին հոգվույս կը փարիս:

"Սիրերգ"-ը, "Պետրոս Դուրյան"-ը, "Վերադարձի երգ"-ը, եթե ոչ հասարակ, գեթ հասարակ կերպով արտահայտված են: "Մթնշաղներ"-ը, "Այգերգ"-ը, հիվանդագին, ընկճող տխրություն մը ունին` որ քիչ մը կարդարանա թերևս սա' նկատումով, թե ճշմարիտ հիվանդ մըն է խոսողը, ասոնցմե տարբեր է անշուշտ "Արևին"-ը` սանձարձակ բանաստեղծություն մը` ուր հեշտագին, գրեթե այրող ջերմություն մը կա:
Գիշերերգությունները, լուսավետ կամ մթաստվեր, երկար տողանցք մը կը գծեն ամբողջ հատորին մեջ: Գիշերը երկար ատեն իր ազդեցության, իր խանդաղատանքին մեջ պահած է բանաստեղծը. սկիզբները քաղցր ու զվարթ է անոր գրգանքը.

Գիշերն անու¯յշ է, գիշերն հեշտագի¯ն.

կամ.

Քերթված մըն է ցայգն համորեն, ջի¯նջ գեղոն`
Որ կ’երփներգե ծափ ու ծիծաղ ու ծաղիկ.

և կամ.

Ցայգն է պայծառ անհունորեն,
Ցոլցլանքովն իր խոլապար.
Օդանույշներ` որ մեղմաբար
Կը մոտենան հոգվույս նորեն:

Պարզկա ցայգուն անուրջին մեջ
Լըվալ կ’ուզեմ հիմակ հոգիս.
Եվ հըրահրիլ` երբեմնի շեջ
Աշտանակներն իմ երազիս:
("Ցայգն է պայծառ...")

Գիշերին մեջ չէ՞ ապաքեն, որ երազները ավելի վառ ու արագ վերթևումներ կ’ունենան. գիշերին մեջ, ուր շրջանկարը ա¯յնքան հմայիչ կ’ըլլա, և սպասումը` ա¯յնքան քաղցրորեն տաժանագին.

Մութ սենյակիս մեջ կը շրջիմ առջի համբույրն անրջելեն,
Ու շրթունքներս են բոցավառ` ջերմութենեն երազային.
Փա¯կ են