Կոտորածի տարին այրի մընաց ան:

Հասարակաց փոսերուն

Մեջ ամուսինն իր կը հանգչի... կը նիրհե

Տունն իր փոքրիկը սիրուն:

Օտար հարկի տակ, ձյուն ձըմռով, դեռ կանուխ,

Ճրագին մըխոտ լույսին տակ,

Ան կը լըվա, տաշտին առջև, կը լըվա`

Սոթտած թևերն ըսպիտակ:

Դեռ մանկամարդ է և աղվոր. դեռ իր սև

Վարշամակին տակ ունի

Կըրքոտ աչքեր զինված սուգին, ժույժին դեմ,

Պատերազմող մը գաղտնի:

Սըրտին մեջ բորբ հաղթահարել չի կըրցած

Մայրությունն իր կուսության.

Մարդը սիրո՛ կը հրավիրե, տղան` կաթի

Իր մատղաշ ծոցը բուրյան:

Բայց կը լըվա՜: Հանուն պատառ մը հացի

Հանուն միակ իր որդվույն

Ապագային` ան կը դավե հասակին

Վարդերու թարմ հեստությունն:

Առանձին է գետնահարկին մեջ խոնավ,

Իր վըշտին հետ առանձին,

Մազերն արձակ, սանդալներն իր` ոտքերուն,

Մերկ թևին վրա` երկու ծին:

Կաթսային դեմ, կաթսան գըրկող բոցին դեմ,

Փըրփուրն մեջ օճառի`

Ուրիշներուն աղտին ըսպաս կը դընե

Սիրտն որբ, մարմինը` գերի:

Եվ մինչդեռ գորշ շոգիին դեմ լըվացքին

Կը ծծեն թույն իր օրեր,

Եվ գլուխը սև (զոր պսակեցին ամուսնույն

Շիրմին բուսած եղինճներ),

Այդ սևուկ գլո՛ւխը խոնարհած կոնքին վրա,

Մինչ ամբողջ օրը լըռին

Ինք կ՚աշխատի և կ՚ընե կաթը` բեղուն`

Քըրտինքներովը ճակտին:

Անդին, մինակ, իր երեխան արթընցած

Օրոցքին մեջ, անոթի,

Կու լա, ողի՜կ, ողի՜կ կու լա, և հուսկ խոնջ

Նույն իր լացով կը խեղդի:

17. ԱԼԻՇԱՆԻ ՇԻՐՄԻՆ ԱՌՋԵՎ

Ա

Քեզի եկա` իբր ուխտավոր մը հոգնած,

Որ կը գըտնե հուսկ փոխարեն իղձերուն

Շիրիմ մը` հոն ծընրադրելու սիրտը բաց,

Եվ խոկալու, համբուրելու լույս աճյուն:

Հոս կը նընջե՜ս. Քեզ կը պատե լըռությունն.

Օվկիան մ՚ես` զոր կը ծածկե այդ պատրանք.

Կարմիր հըրդեհ մ՚որ մոխրի տակ կ՚առնե քուն.

Հոս կը նընջես. Ինչպես հըրատն ամպին տակ:

Որթի ճյուղերն և ուռիներ տըխրամած`

Դեռ արձագա՛նգը քընարիդ կը պահեն.

Հովեն` կ՚ողբան շիրմիդ չորս դին կամ լըռած

Շեշտեդ մնացորդ մը դարձյալ քեզ կը բերեն:

Շուրջըդ ծավի Ադրիականն հար կու լա,

Ուրկե վիհեր դու չափեցիր մըտածման.

Սուրբ աճյունիդ սափորն է այդ ծովն հիմա,

Մինչ լայն ճակտիդ լայն օորորոցն եղավ ան:

Ո՛՚չ. Մարդըս չէ, լոկ բնությունն է` որ հանճար

Մ՚օրրել կըրնա, վերջը պատրանքն իր ըլլալ.

Տիեզերքն ունի իր մարգարիտը անճառ`

Որուն կու տա մարդ պահ մ՚իր ծոցն հյուրընկալ:

Բ

Վենետիկն իր պալատներով մարմարե

Կը ձըգե վրադ ըստվերն իր լայն, միամած,

Բուրգի մը պես` որուն ներքև կը նիրհե

Արծիվն` ամփոփ` արևն հոգվույն մեջ բանտած:

Քաղաքն այդ խաժ ալիքներուն երեսին

Ցըցված կայմին ծայրն է նավուն ջըրասույզ,

Արյունաթորմ ծըվենն է ան խլայի մ՚հին,

Տոժի մը գանկն է` իր փոսեն ինկած դուրս:

Դու ներշընչված, ա՜հ, այդ անգին ծըվենեն`

Ժողովեցիր ծվենքը Աշխարհիդ խլաներուն`

Փըլուզներու, փոշիներու ներքևեն,

Եվ ծայրերեն քըղանցառու ցախերուն:

Ժողովեցի՜ր, վազք մ՚առնելով դեպ խըլված Փառք,

Բիբդ` արցունքոտ, սիրտդ օվկիան` վիրամած,

Եվ սըրբեցիր` զանոնք ըրած դաստառակ`

Աչքդ ու աչքե՛րը Սերունդին կեղեքված:

Քողեն մութի, մոռացումի, լըռության

Հանեցիր մեր դափնիներու թերթերն հին,

Եվ դընելով զանոնք երգի մը վրան`

Առե՛ք, ըսիր, վիրածոր շողն Անցյալին:

Ծըռած` սըրտին հայ` սերտեցիր ու դարձար

Յուրաքանչյուր խորքն անկյունի և ծալքի.

Իջար անոր անդունդն հըրավառ

Եվ քըրքրեցիր ճընշված խորշն արցունքի:

Ո՛հ – Աստվա՜ծ իմ – ի՜նչ ըղեղ էր ատիկա,

Որ Տիեզերքին քամեց երակը համայն.

Հենած մարդուն, ճառագայթին, խաչին վրա,

Գըրկած Այրին` զար կը կոչեն. Հայաստան:

Գ

Արծի՜վ, որ մռայլ ամպերն հրեղե բիբերով

Խորտակեցիր, մութին սառերն հալեցան.

Արծի՜վ, որ մեր հոգին կարշնեղ ճապուռով

Բարձրացուցիր. չափեցիր մեր ապագան:

Ջինջ հայլի մ՚ես` ուրտեղ ամեն մարդ կըրնա

Գըտնել դիտել պատկերն իր ճիշտ, հարազատ.

Նըվագներուդ մեջ երբեմն ես քրիստոնյա,

Զինվոր երբեմն, երբեմըն մոգ, միշտ Սոկրատ:

Եվ քու կյանքիդ ու երգերուդ մեջ ամեն

Դու բանաստեղծ Նահապետն ես հոգեհմա.

Բորբ Արշալույս մ՚ես որ կ՚ելլա օվկիանեն,

Ամպեն, մութեն` կը սըփռի Մարդուն վրա:

Այն արշալույսն որ իր մտածման հետ անանց

Սև սըքեմով մ՚ամբողջապես պատված է.

Եվ բոցե գլո՛ւխը սև գըտակ մ՚է դըրած.

Գիշերվան մեջ երկինքն և էլ չըքնաղ չէ՞...

Դ

Մինչ այդ կ՚ըլլա օրե օր շիթըդ լույսի

Սա ջուրերեն անդի՜ն, անդի՜ն լեռներեն.

Մինչ սերմիդ հունձքն ալիք ալիք կը նազի,

Եվ արյունով, լացով խայրի կը կապեն:

Դու կը նընջե՜ս, վինըդ` բարձ, փառքըդ` վերմակ,

Ըստվեր կ՚ընեն վրադ դափնիները շուրջի.

Եվ խաղաղ քունըդ հըսկե Հիշատակ.

Դու կը նընջե՜ս, իբրև ծըննդյանդ օրն առջի:

Ամեն նոր դար նոր պիտ՚ բերե քու անուն,

Եվ դու դարձյա՛լ պիտի ծընիս… սըրտի մեջ,

Ո՛հ, ո՛չ. երբեք չըվախճանիս պիտի դուն,

Զի կապեցիր կյանքդ արևո՛ւն հետ անշեջ:

Օր մը, գուցե, նույնիսկ քունե՛դ ալ զարթնուս`

Երբ հայ ճամբորդ մ՚եկած դրախտի Երկրեդ` ա՛լ

Ժըպիտ բերե քեզ` արցունքի տեղ անհույս.

Օր մը, գուցե, զարթնուս նույնիսկ քունեդ ալ:

Եվ իցի՜վ թե. Դեռ պետք ունի Հայը քեզ.

Հայը հյուղին, բանտին, վըշտին, խավարին,

Հայն որ` անգետ` կը սայթաքի աղեկեզ,

Եվ Հայն որ` նենգ` կը սայթաքե մոլեգին:

Տե՛ս, կը սպասենք ամպածըրար, տըխրունակ.

Եթե դու չես կըրնար գալ` գեթ ղըրկե մեզ`

Րաֆֆիեն խոսք մը կազդուրող, լուսարձակ,

Կամ սիրո ցոլք մ՚Աբովյանի սըրտեն հեզ:

Խոսե՛, հոգվույս շողի, հույսի բառ մ՚հետին

Թող ցայտե գանկըդ` որ անհուն աշխարհ մ՚էր.

Միթե սափորը դատարկված վարդաջրին

Բուրումի հետք մ՚իր կողերուն չի՞ պահեր:

Բայց կը լըռե՜ս, ո՛վ մըտածման դու հըսկա`

Որ սփինքս դարձար երազիդ հետ, անձանձիր,

Ա՛լ չես խոսիր, մատը փառքի բերնիդ վրա

Կարծես կ՚ըսես խաղաղ ճակտով. «Հեռացի՛ր»:

(1895-1896)

Ա

Հրամա՜նը, օ՜ն: Քարոզին մեջ Պիլայի

Կը ցըցե Ոխն ահա ցուլի եղջյուրներ.

Մըզկիթներու բակերուն մեջ ժիրաժիր,

Մահակներն ա՛լ կը հըղկըվին, կը հուսվին

Խարազանները թունավոր օձերով.

Յաթաղաններն հատու են.

Եվ Ալիսի ու Ճորոխի, Եփրատի

Ափունքներուն վրա դահիճները կըկզած

Կը հեսանեն կայծքարերով կացիններն.

Հրամա՜նը, օ՜ն: Ալ բավական է մեծցավ

Արծիվներու համբույրով

Թորգոմ վիշապն օրոցքին մեջ Մասիսի,

Եվ բավական է, որ իր վեհ գոռումով`

Սան-Ստեֆանի և Պեռլինի հողին վրա`

Թըմրած սըրտերն համակրության խըթանեց,

Եվ վերքերն իր կորյուններուն շըղթայված

Թըվեց թըվովն աստղերուն:

Արդ կը տեսնե՞ք ճիրաններն իր լուսաբուխ

Որոնց խըրած տեղերն հերձ

Կը ճեղքվին արշալույսներ, արևներ.

Նոճիներուն մեջ Վոսփորին կը լըսե՞ք

Սև մրըրկումները վիթխարի իր պոչին…

Հրամա՜նը, օ՜ն:

Օր մը սև.

(Այն օր աստղերն ամբողջ թույն կաթեցին.

Եվ բուրեցին ոսկրի հոտ

Վարդերն ամեն հովիտներու) – օր մը սև,

Եըլտըզ-Քյոշկի անկյուններուն մեջ սընած`

Սուլթանական գանկե դուրս,

Որջին բերանը լըրտեսող գայլի պես

Այդ սև հրամանը պոռթկա՜ց…

Բ

Լա՛ց, Հայաստա՜ն. ո՛վ թըշվառ կին, ու փետե՛

Վարսերդ սև. Այդ գըլխուդ վրա դըրժըված

Ցանե տաք տաք մոխիրներ:

Լա՛ց ու պատռե ծիծերդ ըզմեզ մեծցընող

Երակներեդ թող հոսե թույն մ՚ոխության

Ու Թեյմըզի, Հըռենոսի, Վոլկայի

Ակերն ամբողջ լեցընե ժահը, սևցընե,

Զի հոն լվացին քեզ դատող

Պիղատոսներն իրենց ձեռքերն ու հոգին,

Երբ հույսերուդ Արշալույսին տակ բոսոր,

Առանց խըղճի, ամոթի,

Քեզ նյութեցին խոր Լըռությո՜ւնը մատնիչ:

Լա՛ց, – ավասի՛կ կը տեսնեմ,

Որ քու սա նեղ վայրկենիդ

Բարեկամներըդ քայլերնին կը դարձնեն.

Եվ ճակտիդ դեմ փակելով

Դեսպանական իրենց դըռները` կ՚ընեն

Սեմերեն ներս, նույն քու մահվանըդ վրա

Ճառեր ծափով ընդունված,

Ծըրագիրներ համակիր

Որոնք հետո տապանագիրըդ եղան:

Քեզ կը թողուն մինավոր

Մինչ կ՚ամպոտին հորիզոնները չորս դիդ,

Եվ լըռության մեջ ճամբաներուն կը լըսվին

Կըճըրտումներ ատամներում թաքթաքուր.

Հազար բուեր ճամբա կ՚ելլեն դեպի քու

Սարերըս սև և գուժկան

Ոգի մ՚իր թուխ թևերը շուրջ կը պարզե,

Եվ Տավրոսեն Մասիս, Մասսեն Չամլըճա,

Մեռելության մը մեջ խոր

Կոտորածի փողը տըխո՜ւր կը հընչե…

Գ

Փակե՛ որջերդ, Հայաստա՛ն,

Արևուն դեմ մի՛ բանար

Դըռները լայն փապարներուդ` որոնց մեջ

Ես կը տեսնեմ դեղին աչքեր գազանի:

Ծոցըդ փակե՛, որ խորթ զավակ մեծցնելու

Եղավ սովոր և հուռթի.

Երկու զեղուն ծիծերդ, Եփրատն ու Տիգրիս,

Թող պահ մ՚իրենց մեջ խեղդեն

Բարբարոս տոհմը շոյխերու, պեյերու:

Օ՜ն, երախներըդ խըցե՛.

Ի՜նչ, չե՞ս տեսեր` որ որդիներդ հարազատ,

Դեռ անպատրաստ և անզեն,

Լոկ մուրճերու, սըղոցի

Ձայնին կ՚ըլլան ունկնդիր.

Տըրեխնուրուն վրա իրենց

Արյունի տեղ կալերու ցեխն է դեղին.

Ի՛նչ, չե՞ս լըսեր` որ սաղմոսի՛ մեջ միայն

Գիտեն կանչել արշալույսներն հեռավոր.

Արորներուն վրա հոգնած

Իրենց կուրծքին մազերը դեռ կը բուրեն

Խո՛ւնկ փոխանակ վառոդի:

Օ՛ն, Մա՛յր իմ, Մա՛յր, սա վայրկենիս խեղդե՛, օ՜ն,

Մեջըդ ամեն խուժդուժ, ամե՛ն դահճապետ…

Բայց չե՜ս ուզեր դու ինձ լըսել, և կամ չե՜ս

Կըրնար վրայեդ ըզգետնել

Քաղաքներուդ ավերակներն` որոնց տակ

Զըմռսաբույր մարմինըդ կես կը թաղվի.

Ու կը թողուս որ ըլլա ժա՛նտ Մահը քեզ

Բազուկներու մեջ Ղուրանի ճետերուն.

Կը թողուս լո՛ւռ, անկարեկի՛ր,

Եվ ես ահա կը նըշմարեմ` որ անոնք

Որջերեն դուրդ ազատ ճամբուն վրա կ՚ոստնուն:

Միսի գըրգռիչ ախորժակեն կանչըված`

Կը հավաքվին ոհմակ ոհմակ, ոռնաձայն.

Իրենց գըլխուն աստղեն ամբողջ կը դեղնին.

Եվ կակաչներն հազարավոր բլուրներու

Սարսափահար բաժակներնին կը փակեն:

Արյունի քաղցն ու հին փափաքն ավերման

Թևերն անոնց կը սոթտե,

Թևերն անոնց կը զինե…

Կը հալածեն Հայորդիներն անպաշտպան,

Հայորդիներն որոնք հազիվ վերցուցած

Իրենց գըլուխն աշխատանքի կարկահեն`

Ըղեղներուն մեջ կ՚ըզգան

Սույլերը տաք գընտակին.

Կը բարձրացնեն ճիչը կյանքի ծարավուտ.

Եվ զոհական եզներու զերդ խումբ մ՚օրհնյալ`

Որոնց մինչև գոմը հասած է հըրդեհն,

Ուղեկորույս, խոլագոչ,

Կըթոտ ծունկով, բիբերով դուրս կըկոցված,

Կը փախչըտին շըփոթ, թասուն, հուսահատ.

Մահվամբ լեցված նայվածքով,

Ծերեր, կիներ, տըղաներ,

Արձակ մազով, ձեռքերուն մեջ սանդալնին,

Փողոցներե փողոց, լեռնե լեռ, մոլոր.

Կյանքի՜ն, կյանքի՜ն, քաղցըր կյանքի՜ն կը վազեն:

Դ

Հոն, կը տեսնեմ քեզ, ո՛վ վայրագ դու Ոգի.

Անզեններուն, տըկարներուն ետևե,

Մըրըրկելով փլատակներուն մեջ փոշին,

Ճերմակ ձիուդ վըրա դեռ քեզ կը տեսնեմ…

Ապարոշիդ մեջ կանանչ,

Իբրև իժի ծըվարում.

Ալփասլանի հոգին ըզքեզ կը պսակե.

Պարեգոտդ այդ պատրանքներուն պատանքն է,

Եվ քու ձիուդ գորշ ըսթարին ծոպերեն,

Հավերժական բըխումով,

Արյուն մը գաղջ կը կաթի…

Եվ դու խնայել չես ուզեր

Բոլոր անոնց` որոնք թախծող թևերով

Ճամբուդ վըրա իրենց արև՜ը կ՚ուզեն:

Անձավներե անձավ միայն, վերևեդ,

Կը հընչե բառն ագռավներու կըռինչով.

– «Հառա՜ջ, հառա՜ջ»:

Եվ քու ճորտերդ ավազակ

Կը հետևին մահ սերմանող արշավիդ…

Կուրծքերե կուրծ լյարդաբորբ կը մըխան

Իրենց սուրեն արյան ակեր բանալով.

Կը թավալեն երիտասարդ գըլուխներ`

Որոնց մազերը սև, մազերը խարտյաշ

Ցեխերու մեջ կը պլըշկին,

Եվ ծերերու կոկորդներն պինդ բըռնած`

Գանկերն անոնց պատերուն դեմ կը ջարդեն.

Կը բանան մեր մայրերուն

Ծոցերը սուրբ` որոնցմե

Կը թափին դուրս եղբայրներ դեռ անանուն,

Հայեր առանց դեռ ձևի.

Կը տըրորեն, կը փըշրեն

Գարշապարի, բիրի, պայտի տակ կողեր,

Գանկե՜ր, գանկե՜ր, անթիվ գանկեր, լեցնելով

Սալհատակի ճեղքըվածքները բոլոր

Ողնածուծով, ըղեղով…

«Հառա՜ջ, հառա՜ջ»:

Ո՜վ բարբարոս դու Ոգի,

Անցքիդ վըրա, ձայներն ոսկրի փըշրումին

Մինչև երկնի խոր անձավներն հըրեղեն

Կը հընչըվին… Անցքիդ վրա կը խեղդե՜ն

Երեխաներն իրենց մոր սև ծամերով,

Ու մեր հարսերն հարաշխատ,

Վավաշ կըրքով մ՚ընդգըճած,

Ջըրհորներու պարաններով կը սպաննեն.

Եվ կը զոհեն ո՜վ գիտե ի՛նչ չար դևի

Տաճարներու ցուրտ սյուներուն փաթտըված`

Սուրբ կուսաններն հերարձակ.

Իսկ արտերուն, ա՜խ, արտերուն մեջ չըքնաղ

Ուր Հայուն կյանքն արև՛ կ՚ըմպե և արևն

Հոգիին մեջ կը մեռնի`

Վաստակաբեկ դիակներով կը կանգնեն

Գողգոթանե՜ր, Գողգոթանե՜ր սըրբազան,

Եվ բոլորն ալ, լի գանկ մ՚իրենց ձեռքին մեջ`

Միահամուռ կը խըմեն

Արյուն ծերի և մանկան,

Արյուն կընոջ, և արյունն

Արարատին վըրա խաչված Հիսուսին:

Ու կը կրկնեն դեռ ագռավներն հարատև.

«Հառա՜ջ, հառա՜ջ»:

Ո՜վ բարբարոս դու Ոգի,

Այս Սասունն, Տավրոսն այս, Պրոպոնտոսն,

Ամենայն տեղն` ուր Հայն հունձքին մեջ կանգուն

Հակճիռըս միշտ գալուստիդ`

Կը խընամե գուցե գարին վաղորդյան

Ձիուդ` որուն սըմբակին տակ կը դառնա

Կյանքն հող և հո՛ղը մոխիր:

Ա՛լ տըրորված` իր վազքին տակ կը կաթեն

Վարդերն արյուն, և ողկույզներն արտասուք.

Իր գոռ դափրերն անտարբեր

Ինկածներուն գանկերուն մեջ կը ճըխան.

Ա՛լ կը մաշին պայտերն ոսկրի փըշրումեն,

Եվ իր բաշին վրա կարմիր

Անգըղներն հիռ կը դառնան…

Այլևս ահա ամեն ինչ

Փըլատակ է, կողոպուտ է, դիակ է,

Որոնց վրա կը փաղփի

Հըրդեհն աչքեն արյուն ու բոց հոսելով.

Հըրդեհն (իսլամ ցեղերու հի՛ն վըրիժակ)

Վարսերը շուրջ կը թոթվե

Եվ վիշապի մըռունչներով կը վազե

Կալերեն գյուղ և գյուղերեն քաղաքներ.

Երկար թևեր բոցերու

Տուն տուներու կը շըղթայեն, կյանք` կյանքի,

Ու ամեն տեղ, մոխրին վրա

Մեր պըղծըված Պատիվը լոկ կը սպառնա.

Բոցերուն մեջ զերդ շեկ Ոգի մը կանգուն

Կը մըռընչե, և մըռունչով կը պոռթկա

Դեպ արևու համբույրին`

Վըրեժի սերմն անդրանիկ.

Մեինչ ոտքերուն ներքևե

Խանձումն ու հոտը մարմնի

Մեր սերմերեն, օրոցքներեն դեպի վեր,

Դեպի երկինք կը ճենճերին` որոնց դեմ

Իրենց պինչերը բացած`

Ալլահն ամպին մեջե, Սուլթանը ցեխին

Հոտոտելով փոխն ի փոխ`

Կը ժըպտին հաշտ իրարու,

Եվ Եվրոպան դեմքն իր ետև դարձուցած

Կոպերը թաց կը շըփե –

Մեր ծուխեն աչքն իր բոզի

Կըսկըծելո՜ւն համար լոկ:

Ե

Կեցի՛ր, կեցի՛ր, ո՜վ բարբարոս դու Ոգի,

Ելլեսպոնտի եզերքին վրա ա՛լ կեցի՛ր.

Սա սև ժայռին` ուր ծովն իր բանտը կու լա,

Թող ձիդ խըրչտած Մեռնողներուն հռընդյունեն`

Գերմարդկային գութի մ՚ահեղ սարսուռով`

Իր պինչերեն, իր բաշերեն, ագիեն

Բոլո՜ր, բոլո՜ր մեր արյունները թոթվե:

Կեցի՛ր ու հեղ մը հետքիդ վրա ընկըրկե՛.

Տե՛ս. ավասիկ ամեն ինչ

Կը գալարվի, կը ճարճատի, կը մեռնի,

Ծուխ է, մոխիր և ավեր:

Արյան ծովու մ՚ալիքներեն կը ծըփան

Մարդու ահեղ դիակներ,

Դիակ կույսի, դիակ աստղի և վարդի,

Դիակը մեր Ազգին և մեր Աստըծույն…

Տե՛ս. Աճյունի, արյունի

Կարմրածուփ լույծ անապատ մ՚է քու առջև,

Որուն մեջե ծանրաբեռնված ավարով`

Ըսպանիչները գազան

Կը հեռանան լիզելով

Արյունաքամ սուրերն` որ լերդ կը հոտին:

Զ

Կու գան ցիները հեռավոր լեռներե,

Եվ անգըղներն հոտառու

Կու գան իրենց ձագերուն կեր տանիլ մեզ,

Հայ դիակին մ՚աչքին կըտուց մըխելու

Կ՚հասնի Արծիվն այն հըսկա

Նոթի Արծիվն այն որ գուցե օր մ՚ամպեն

Վեհաժողովը պիզմարքյան կը հըսկեր.

Շուներն ուրախ պոչերով

Բակերե դուրս դիակե դի կը հածին

Եվ ծույլ լեզվով մը կը լիզեն արյուններն

Մերթ կասկածոտ կենալով

Կիսամեռի մ՚աչքերուն

Հանկարծական բացումեն:

… Հետո կու գան Մայրերը ո՜ղջ մընացած

Ու ողջ հարսերն ու բոլոր

Մեր ողջ քույրերը խելահեղ կանչերով:

Նոճիներուն մեջեն խումբն հեգ կը վազե,

Արձակ կուրծքով ու բոպիկ

Դեպ մեռելներն հոշոտված`

Որոնց արյան տարբեր հոտն

Ըստ սերերու տարբերության կը կանչե

Զիրենք այն մեծ Ջայլին` որուն վըրա դեռ

Ապագաներ պիտ՚ ջայլեն:

Ամեն իրենց մեռելներն հոն կը գըտնեն,

Կ՚իյնան իերնց մեռելին քով ծընրադիր,

Եվ լաչակներն ու կըրկնոցներն ըսպիտակ

Զարթնող սուրբի պատանքին պես ետ նետած,

Մերկ ծոցերով, աղաղակով, ողբանքով

Ծունկերն իրենց կը ծեծեն,

Կը փեթըռտեն մազերնին,

Իրենց կուրծքեն կը ժայթքի բառ մը ոխով,

– Անե՜ծք… ու սև՛ շիրիմներուն մեջ իսլամ

Բոլոր ոսկրերն իրարու դեմ կը ջարդեն.

– Անե՜ծք… ու թո՛ւրք մայրերուն մութ ծոցին մեջ

Բոլոր ոսկրերն իրարու դեմ կը ջարդեն.

– Անե՜ծք… ու վե՛րն, Եըլտըզ-Քյոշկի երդին վրա

Բու մը հըսկա կը դընե բույնն իր հըսկա:

Լացե՛ք, լացե՛ք, ո՛վ հեգ Մայրեր, հեգ հարսեր,

Աստղերե ա՛ստըղ ձեր ողբանքը ձըգած`

Այսօր մեր սև հողին վրա

Սա մորթըված Արշալույսները լացե՜ք…

Թող ձեր բիբերն ինկածներու վրա հազար

Արտասվելեն իրենց լույսեն դատարկվին:

Վերջին լացն է. հա՛պա, խածեք ըստինքնիդ.

Հուսհատորեն դագաղներուն վրա ծըռած`

Թողեք մեկտեղ կափարիչ տակ գամվին

Ծայրերը ձեր մազերուն,

Եվ խոշտանգված ձեր իգությունն իր հետին

Տըկարության մեջ փըշրի:

Օն, հառաչ մ՚ալ, արցունք մըն ալ. վերջի՜նն է.

Զի ավասիկ, ահավասիկ կը տեսնեմ

Արգանդներուն մեջ ձեր լայն`

Նոր Սաղմեր նոր Որդիներու ըստեղծիչ:

Իրենց մըռայլ ձևին ներքև կը պահեն

Հըզոր ճեմքերն Առյուծներու ապագա.

Ձեր աչքերեն իրենց աչքերը փոքրիկ

Կը բացվին պիշ աստղերու հորդ շողերուն.

Եվ մերթ թագչած խորհուրդին մեջ աղիքի

Կը թափառին, մեծնալով,

Ավերին մեջ իրենց վաղվան ժառանգին.

Իրենց շըրթունքն, ո՛վ Մայրեր, ձեր շըրթունքեն,

Կայծակներու ծարավով,

Դեպ ամպերու երակներուն կ՚երկննան,

Կ՚երկննան դե՛պ ի հայկական արյունին

Գերաստվածային հաղորդության` որուն մեջ

Հայրենիքի Սերը վեհ

Կրոնքը կ՚ըլլա հազարավոր կրոնքներու:

Ու վա՜ղը, վա՜ղն, ո՛վ հեգ Մայրեր, լըսեցե՛ք,

Ձեր արգանդե՛ն մի առ մի

Պիտի ելլեն անոնք հըսկա և հերոս:

Մեծ պիտ՚ ըլլան. Մըրրիկն իրենց մազերուն

Պիտի սարսե վերն աստղերուն մեջ Աստված.

Պիտի հագնին արծվի մաշկեղ թըռիչներ`

Շանթերն իրենց վըրա կրելու միշտ պատրաստ.

Գլուխնուն վրա Ազատության արաղչինն

Ուլունքի տեղ պիտի հյուսվի աստղերով:

Օ՛ն, լըսեցե՛ք, լըսեցե՛ք այս, ո՛վ Մայրեր,

Վաղն երբ անոնք թամբեն իրեն նըժույգներն

Ու անոնցմով, զերդ պողպատի ջըրդեղում,

Վըրեժին մեջ մըկըրտվին.

Երբ թուրք արյան բարկ ծարավեն մոլեգնած`

Լեռներուն վրա մըռընչեն,

Ո՛հ, այն ատեն, այս օրվան

Մեր Մեռելները բոլոր

Միահամուռ ոստումով

Պիտի կանգնին գերեզմանին մեջ իրենց,

Ու անհամբեր հեռո՜ւն, հեռո՜ւն ակնապիշ

Պիտի սպասեն վարդահեղեղ գալուստին

Արշալույսի մ՚Արշալույսի մը որուն

(Հավատացե՛ք ինձ, Մայրեր)

Ես ոտնաձայնը կ՚առնեմ…

Իրիկվան դեմ փողոցներեն ամայի,

Սայլ մը կ՚անցնի ճռընչելով:

Ձի մը աշխետ զայն կը քաշե, ետևեն

Կ՚երթա զինվոր մը գինով:

Ջարդվածներուն դագաղն է ան` որ կ՚ուղղվի

Գերեզմանատունը Հայոց:

Արևն հետին իր շողերով կը սըփռե

Վըրան պատանք մ՚ոսկեզօծ:

Ձին նիհար է. Հունձն այդ իր ժա՛նտ տերերուն

Ան հազիվ հազ կը տանի:

Ականջներն իր կախած, կարծես խորասույզ

Կը մըտմըտա թե քանի

Դարեր պետք են ժամանելու համար հուսկ

Մարագն հընձված սուրբերուն…

Եվ շըրջակա պատերուն պոչն իր տատան

Կը սըրսկե մի՛շտ, մի՛շտ արյուն:

Եվ արյունն է որ կը կաթի հարաբուխ

Անիվներուն հեցերեն,

Սայլն իբրև վարդ կըրեր, իբրև թե ըլլար

Արշալույսին կառքն հրեղեն:

Հոն են դիրեն, իրարու վրա, որդին մոր

Գանգուրներով պատանքված:

Մին խըրած է իր ամբողջ բռունցքը մյուսին

Տաք վերքին մեջ լայնաբաց:

Դեռ ծերունի մը ծընոտով ջարդուփշուր

Կ՚հառե աչքերն երկընքին,

Որոնց մեջ սև անեծք մ՚աղոթք մ՚իրարու

Նույն վըրեժով կը խառնեն:

Մեկուն կուշտեն աղիք մը վար սահմըռտկած`

Սայլին ճեղքին կ՚առկախի.

Շո՛ւն մ՚ետևեն կու գա և զայն քաշած դուրս

Լափլիզելու կը զբաղի:

Ո՛չ ձև ունին, կամ ոչ գըլուխ. կը կըրեն

Հազար տեսակ զենքի խոց:

Արդեն իրենց մարմինն եղբայր է հողին.

Կ՚երթան ահա գերեզմնոց:

Անոնց վըրա ո՛չ ոք կու գա արտասվել

Կամ լալ ողջույնը վերջի.

Քաղքին լռության մեջ արյան հոտը միայն

Զեփյուռին հետ կը շըրջի:

Բայց մութին մեջ պատուհանե պատուհան

Ահա մոմեր կը վառին.

Մամերն են որ գաղտագողի կ՚աղոթեն

Վըրան կարմիր դագաղին:

Եվ այն ատեն պատըշգամբի մը վըրա

Կույս մը կ՚ելլե գեղանի,

Ու կը նետե արտասվաթոր բուռ մը վարդ

Սայլին վըրա` որ կ՚անցնի:

10. ՀԱՅՀՈՅԱՆՔ

Լերան վրա, լուսնին տակ,

Հալածվածները նախճիրեն կու լային.

Պառավ մ՚հանկարծ ասոնց մեջտեղ կանգնեցավ,

Ու մեկ ձեռքով հենացուպին կըռթընած`

Մյուսը` ջըղոտ բռունցքով ցըցեց դեպ երկինք.

Հետո ասանկ ըսկըսավ.

– Աստվա՜ծ, Աստվա՜ծ Լուսավորչի, Ներսեսի,

Աստված Նենգո՛ղ, Աստված արյա՛մբ մարմնաբույծ`

Ինչպես Պյութոն մ՚անապատին մեջ պառկած...

Այսօր ահա կ՚ընդվզիմ

Ութսունամյա հավատքիս մեջ ջերմեռանդ,

Եվ մայրությունս ու հայրությունս` որոնց հար

Սրտիս մեջ թո՛ւյն ջամբեցիր,

Իբրև երկու խայթ խըղճի

Կայծակնահյուս կողերուդ մեջ կը մըխեմ.

Դու որ մատղաշ տարիքիս

Հարսանեկան քողս արյունով ներկեցիր,

Եվ թույլ տըվիր` որ թևերուս վրա ջարդեն

Լուրթ քողեքներըս բընիկ հողով թըրծըված,

Դու որ այս ծեր տարիքիս մեջ տակավին

Երիկամունքըս լոկ քաղցով լեցուցիր

Եվ սըրբազան ցուպը մեկնող հասակիս

Թաթախեցիր արյան մեջ,

Դու որ Որդվույդ Խաչն ողբալեն բըլշակնած

Իմ աչքերս այս սահմանեցիր դեռ լալու

Մորթըված յոթը զավակ,

Դու` զերդ Վիշապ երկնածին

Երկու թաթերդ երկու ամպի վրա դըրած,

Ծըռե՛ և տե՛ս. Ողորմությանդ սըտությունն

Հոն վարը, տե՛ս. գյուղե՜ր, գյուղե՜ր և գյուղե՜ր

Կը հըրդեհվին, և բոցն իրենց կը հասնի

Արարատեն բարձըր և բա՛րձըր քեզմե.

Ահավասիկ դաշտերուն մեջ խանձոտած

Հազարավոր խոցվածներ

Իրենց ջարդված կողերն ընդքաշ կը տանին.

Մեր ոսկըրները կրակին մեջ ճերմըկցած

Կը պատրաստեն ալյուրն ահա նշխարքիդ,

Եվ մեր արյունն հորդաբուխ

Կու գա մինչև քու ըսկիհներըդ լեցնել.

Ճամբաներուն վըրայե

Կը լըսվի ճըռի՛նչը թըշնամի սայլերուն`

Որոնց մեջ մեղրն ու կաթը մեր կը կըրեն,

Արյունը մեր արեգակին, կյանքին հողին

Եվ արծաթները Սեղանիդ նըվիրված:

Վար նայե, հո՛ն. մեր թոնիրները բոլոր

Իրենց զըվարթ բոցին վըրա կը փըլչին,

Եվ կը մարի ծուխն հայրենի ծըխանին,

Եվ կը լըռե մըշակներուն երգն հանդարտ.

Ամեն հասկ իր քիստերեն վար կը կաթե

Արյուն, ամեն աղբյուր անցած ճամբուն վրա

Կը լըվա վերք մ’ու ամեն

Հովազ դիակ մը դեպ որջն իր կը քաշե.

Իսկ կիներն հոս իրենց ծունկին վրա կու լան

Երիտասարդ գըլուխներ.

Եվ մանուկներն ահաբեկ,

Երեխաներն անոթի

Չը գըտնելով մոր ծիծերուն մեջը կաթ`

Զերդ նըշենվո ծաղկած ճյուղերը կիսաբեկ`

Կը մեռնին չոր ըստինքներե վար կախված:

Աստվա՜ծ, Աստվա՜ծ Լուսավորչի, Ներսեսի,

Ուրեմն ա±յս էր, փոխարենն ա±յս էր միթե

Մեր աղոթքին, մեղրամոմին, կընդրուկին...

Արդ ունկընդրե՛. Բնության հազար փապերեն,

Սեղաններեն զոհերու

Ջինջ աստղերեն կամ սըրտերեն մանկական`

Ուր քեզ դողով կը պահեն`

Ինձ ունկնդրե՛. Հանո՜ւն այն

Ժողովուրդին` որ քեզ սիրեց և առանց

Քու օգնությանդ խաչվեցավ,

Հանո՜ւն անոր` որ ողջակեզ ըրավ քեզ

Ոչխարներեն ամենեն կույսն, ամենեն

Լըծընկեցն իր ցուլերուն,

Եվ իր գինին խըմորած

Սափորներու մեջ պորփյուր

Քու արյունիդ սահմանեց.

Հանուն անոր` որուն սըրտին վրա, դարեր,

Իբր ադամանդ կըռվանի

Կայծակնացոլ ոտքըդ դըրիր, ուզեցիր

Որ կըրունկիդ տակ փըշրելով

Եղջյուրներն իր դիմամարտ`

Սըրբարանիդ մարմարներուն վրա միայն

Հույսին ձեթերը վառե.

Եվ հետո ա՛լ իր պաշտումեն` կըշտապինդ`

Զայն, իբր Հիսուս մ’ամպերու մեջ թողլըքած,

Է՜լի լամա... ըրիր քացախն իր` թունոտ,

Կողին նիզակն` հաստաբուն,

Հանուն այդ հեգ Ժողովուրդի՛ն կ’ըսեմ ես

Սա մըթընշաղ ժամուն մեջ ո՛ւր որ ըլլաս,

Ո՛ր աստղին մեջ և կամ ո՛ր

Թուխ ամպին վրա շանթ ի բռին,

Իմ կըռուփս ըզքեզ կը գըտնե

Եվ բերանս իմ կ’հայհոյե՜...»:

− Ըսավ: − Իր շուրջը տըղաներն ահաբեկ`

Գլուխնին ծածկած թևերուն տակ իրենց մոր

Ըսկըսան լալ, և կիներն ալ աղոթել.

Իսկ գազանները հեռավոր լեռներեն`

Արարչին սուրբ Անվան համար վրեժխընդիր`

Լուսինն ի վեր եկա՜ր երկա՜ր ոռնացին...

Չը լըսեց ան, կամ չուզեց

Ոչինչ լըսել: Մոտենալով դիվահար

Լայն անդունդի մ’առլեփին,

Մըրթմըրթալով, հուսահատ,

Ինքզինքը վար արձակեց...

11. ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՄՈԽԻՐՆԵՐՈՒՆ

Օտարակա՛ն, բարձրանանք սա դիմացի լերան վրա`

Որուն քովեն կը հոսի եղեգներուն մեջ լալով

Սիհոնն` ուր վաղը կարմիր քըղամիդներ պիտ’ լըվան

Մայրերը մեր ցավագին: Օտարակա՛ն, ըշտապե,

Զի մերկ ոտքերըս կ’այրին մոխիրներուն վըրա տաք

Եվ ըսկըսավ քու երկար պարեգոտիդ քըղանցքն ալ

Ճապաղիքի մեջ թըրջիլ: Օտարակա՛ն, ըշտապե՛...

Կիսայրյաց ցուպըս խոսքիս ուղղությամբ ցո՛ւյց կու տա քեզ`

Ահա քաղաքն ու գյուղերն ու արոտներն ու ափերն`

Ուրկե անցավ Կրակի Ցեղն Ատտիղասի ձիուն վրա:

Ծուխերն են հոն և բոցե՜րն` որ տակավին բլուրեն վեր

Հովին շունչով ալեծուփ կը սողոսկին, կ’ամփոփվին,

Հետո նորեն լեզվի պես կատարն ի վեր կ’երկըննան:

Կը վառի հողն իսկ, նայե՛, բորբ հորիզոնը մեր շուրջ

Հըրափողփող պըսակ մ’է` որուն կեդրոնը կանգուն

Մենք կը դողանք սըգավոր ոգիներու պես օտար:

Կը լըսե±ս ձայնն հեռավոր եղեգներուն բըռնըկած`

Որոնց միջև կ’ածխանան հավերժհարսերն անտառին:

Նարընջենի ճյուղերու ի՜նչ խընկաբույր ճարճատյուն,

Ի՜նչ մոխրացող այգեստան, տատրակի ի՜նչ վուվուներ:

Բոցը կ’անցնի, ու քամին գալով անոր ետևեն

Խանձած սեզերը առած սարերեն վեր կը մրըրկե.

Ո՜վ դողահար մերկություն խըլուրդներու խուղերուն`

Որոնք նըման ոզնիի արտերուն մեջ կ’հայտնըվին,

Ո՜վ ավերակը բլրան վըրա շինված հյուղերուն`

Ուրկե կ’ելլեր հայ գեղջուկն առավոտյան աղոթքով

Արարչությունը հողին արթընցնելու բահին տակ:

Օտարակա՛ն, կը տեսնե±ս ինչպես այսօր տնակներն այդ

Փըլա՜ծ ու լո՜ւռ կը սպասեն սուգի առջի գիշերին`

Որ լուսնին տակարտասվեն աճյունն իրենց թանալով:

Տանիքն անոնց փըլցուցին ներսը վառվող ճրագին վրա.

Դըռներն հլու, զոր զեփյուռն իսկ իր շունչով կը բանար,

Ինկան ջախջախ խուժանին բիբերուն տակ արյունոտ:

Եվ արդ պատերը ժոռատ ծընոտի պես կը ցըցվին,

Որոնց մեջենս կու տան հոգիներ բույլ բույլ երկինք:

Արտերուն վրա մոխրակո՜ւյտ, իսկ դիակնե՜ր ճամբուն վրա,

Այն ճամբուն վրա ըսպիտակ` ուրկե ժիր ցեղն Արամյան

Արևմուտքի աստվածներն, հարաճուն միտքն Եվրոպին

Ջորիներուն բեռցուցած տարավ բաժնել Ասիո:

Աղբյուրներուն քով զոհե՜ր, ակոսներուն մեջ զոհե՜ր.

Եվ հոն, դիմա՜ցն, ուր ահա արևը մայր կը մըտնե,

Սեպ ժայռին դեմ խաչեր են յոթը այրեր մերկանդամ.

Արյունն իրենց մազերեն (օտարակա՛ն, կ’աղաչեմ,

Փակե՛ աչքերդ ու միայն եղիր ձայնիս ունկընդիր),

Արյունն իրենց ձեռքերեն և ոտքերեն բևեռված

Հողին վըրա կը վազե վիմուտներն այն ներկելով.

Կարծես մեկնող արեգակն հուշիկ հուշիկ կ’ընկըղմի

Մեծ աչքերուն մեջ իրենց` սարսափեն բաց մընացած:

Դահճապետեն հեռացեր են խավարին մեջ արդեն,

Խաղաղությո՜ւն, Օվսաննա՜ բարձունքներուն վրա կարմիր...

Ո՛հ, ծընոտներս ի՜նչ սարսուռ կը կափկափե. դարձիր ա՛ջ,

Եվ տես քաղաքն` որ նըստած դաշտերուն սա սուգին մեջ`

Դեռ իր սըրտեն կը մըխա մարդազոհի հնոցի նման:

Ազատության արշալույսն անոր ճակատը կընճյա

Հազիվ էր դեռ բոսորած` երբոր իր հաղթ հիմերուն

Ներքև վիշապի Համիտյան սասանեց տուտն ու թիկունք.

Բարբարոսներն այն ատեն արևուն դեմ թըքնելով`

Մահվան սերմերը բըռնած մեծախնծիղ արթնցան.

Եվ քաղաքին մեկ կեսն ալ կործանեց կեսը մյուս:

Յաթաղանին, բըրոցին, եղեռնավոր բոցին տակ,

Ինչ որ հանճարն էր կանգներ, զայն մոխրակույտը կըլլեց:

Արդ տաճարները ո±ւր են` որոնց բուրյան գըմբեթին

Ներքև ծիծառն հազիվ հազգարնան աղոթքն էր ըրեր.

Ո±ւր վարժոցներն ու պալատն ապագայի լույսերուն.

Մանուկներու ողջակեզ սըրտեր հոն խունկ կը մըխան:

Ո±ւր բաղնիքները հըստակ, ջինջ մարմարներն որոնց մեջ

Ցոլացին կույս աղջիկներն իրենց լոգցած ժամերուն.

Ո±ւր շիրիմներն հոյակապ, ո±ւր կոթողներն հինավուրց

Որոնց վըրա հեթումներն հաղթանակներ գըրեցին...

Մա՜հ և մոխի՜ր. Թըխայրյաց պատեր միայն ավասիկ

Իրիկվան մեջ կը ցըցվին բվիճակներ կանչելով:

Օտարակա՛ն, հիմակ այս Երկրին անցյալն արթընցուր

Հուշերուդ մեջ, և ուրիշ Ցեղի մը դարը ափսոսա,

Խորհե թե օր մ’ըստորոտը Տավրոսի բնակեցավ

Ժիր ժողովուրդ մ’որ կյանքին աստվածացումը երգեց:

Իր կարավա՜նը անցավ, և Տարսոնի գոհարներն

Աստղերու պես թափեցան բաբիշներուն գոգին մեջ.

Եվ այն ճամբան լեռընդմեջ` ուրկե Գանգես արշավեց

Երիտասարդ Մակեդոնն իր շավղին վրա կանգնելով

Բագիններ` ուր պաշտվեցավ գեղեցիկ Միտքը Հելլեն

Աթենասի արձանին լուսակառույց ձևին տակ,

Այդ ջինջ ճամբան Ռուբինյան զավակներուն շինարար

Տեսավ սայլեր ճըռընչող Արևելքեն Արևմուտք,

Որոնց վրա բեռցուցած էր Հայ վաստակն աննըվաճ

Մարմարն հուռթի լեռներուն, այգիներուն հորդ գինին.

Ո՜վ նախասնունդը երգող և քանդակող ազգերուն:

Անցա՜վ հիմա բոլոր այդ գեղեցկությունը կյանքին.

Կըրակի Ցեղը, ավա՜ղ, ժամանակեն ավելի՛

Եղավ քանդող, ժանտախտեն ևս ավելի կոտորիչ,

Ան կը սիրե սերվիշի պես միշտ նըստիլ գոհունակ

Քարի մը վրա փլատակի և կըրծել ոսկրն իր շոպած:

Լըսե՛, քաղքին պատվարին մեջե ձայներ մեզ կու գան.

Դահիճ Ցեղն ալ կը տոնե իր հաղթանակն արյունռուշտ:

Կիներ, տղաներ մորթելու հաղթանակն իր վատոգի:

Հեգ ոստանին, որուն վրա լուսինն ահա կ’արտասվե,

Մեկ մասն է արդ գերեզման, հանդիսավայր մասը մյուս.

Տաճիկն ահա բըռընկցուց իր խարույկներն հըրճվանքի,

Հեծեծագին կըմախներ հանդիսաբար կը վառին.

Շուրջը սոթտված թևերով խուժանն ուրախ պար կու գա.

Արյունազարդ քըրդուհին հինայագեղ մատներով

Կը զարնե դափ, և Իսլամն, օտարակա՜ն, առջի հեղ

Այսօր գինի կը խըմե մոխիրներուն ի պատիվ:

Կիսայրյացները անդին խավարին մեջ կը հեծե՜ն.

Բայց վիրավոր մ’ավասիկ կը կոթողվի մութին մեջ,

Հետո ծունկի վրա ընդքարշ կը մոտենա խուժանին,

Եվ հեգնորեն, քըքջալիր արյուտողիք կը թըքնե

Խարույկին մեջ տոնական: Կ’անցնին հովերն ողբագին

Դիակներուն վըրայեն և վըրայեն փլատակին,

Եվ արյունի սերմերով, մոծիրներով հըրդեհի

Կ’երթան հեռու աշխարհներ գարուն մ’ուրախ ծաղկեցնել:

Օտարակա՛ն, հովերն այդ ահա ծովուն վրա լուսեղ

Առագաստները նավուդ գոգացուցին փըքուռույց,

Ա՛լ մեկնե սա դառն Երկրեն դեպի խաղաղ ափունքներդ,

Զի տատրակները մեռա՜ն, և դեղձենին խամրեցա՜վ:

Երբ նավդ անհուն սարսափով պատռե ջուրեն ու փախչի`

Հետապընդված միշտ կայտռուն դըլփիններեն` որոնք մեր

Ծովախորշերն արգավանդ եկան փընտռել դիակներ,

Երբ թիկնոցիդ մեջ ծածկած դեռ նայվածքներդ ահաբեկ

Գիրկը հասնիս ոսկիի եղբայրներուդ,– որ չըմոռնա՜ս

Անոնց ըսել թե ինչպես Կիլիկիան մորթեցին

Ազատության դափներուն նըվագին մեջ դավաճան.

Գիտեմ թե այդ եղբայրներըդ մեծագոգ նավերով

Գալ պիտ’ ուզեն… օգնությա±ն… ո՛հ, ո՛չ… մահվան մնացորդին.

Պիտ’ ուզեն գալ լոկ մեր կույս, ատոք լեռները պեղել,

Եվ մեր ծոցվոր հանքերեն կըթել մետաղն հրաշափառ,

Կըթել մետա՜ղն ու իրենց եսին կուռքերը կերտել…

Օտարակա՛ն, ա՛լ մեկնե: Կ’իջնեմ ես ալ ավասիկ

Այս բարձունքեն, ու փաթթված տառատոկիս մեջ տըրտում`

Նորեն կ’երթամ թափառիլ քաղաքին մեջ զոհերուն:

Մեռելներն հարկ է թաղեմ, և ողջակեզն օծանեմ:

Վիրավորի մը գըլուխ որձաքարին կը հեծե՜…

Աղբյուրին քով քույր մը, ո՜հ, կ’ոգեվարի անտերունջ…

Պետք է փորեմ այս գիշեր գերեզմաններ անհամար,

Եվ լուսեղեն պատանքներ հենում մինչև առավոտ.

Պետք է կերտեմ շիրիմներ, հուշարձանները կանգնեմ,

Եվ մարմարին վրա երգերս տապանագիր քանդակեմ:

Այսպես. մերթ նա կամենում է կարկինի մի ծայրը հաստատել «հավերժորեն խաչված սերին», որպեսզի մյուսով չափի Մարդուն. մերթ նա «իր սերը երազին ծոցին մեջ է նետում»` ամեն վիհ չափելու համար. մերթ նա ձգտում է կենսավետ բնության ծոցի մեջ կանգնել Աստծուն դեմ հանդիման, մերթ նա կամենում է համամարդկային ջահը վառել «գաղափարին բագնին վրա», խուսափել մթին կյանքից, ինչպես խոր անդունդից, ուր ծխի մեջ «լոկ արծաթի ձայնով իրար կըճանչնան», բայց և միևնույն պահին զգումյ է, որ «ես գերի եմ իմ գոյության պատճառին», այսինքն նրանց, ովքեր հղացել, ծնել ու սնել են իրեն` իր ծնողներին. նա զգում է, որ իր ծնողի թշնամական շունչը ուղղված է այն ջահի վրա, որը իր ձեռքով վառվել է «գաղափարին բագնին վրա»: Նա զգում է, որ մոր մազերը իր քնարին են փաթաթվում. նա լսում է այլոց խոսքերը, թե «չի ամփոփիլ հայ գրչին մեջ հայ գրողի անձնական կյանքն իսկ մթին», էլ ո±ւր մնաց վերանալ, հոգու մեջ կնքել բնության և հավերժականի պատկերը. պետք է եղծել այն, փետել թռիչքը և կառչել հողին…

Ահա Վարուժանի ողջ պոեզիայի էությունը, ահա նրա տրագեդիան, որը որոշ առումով հիշեցնում է Նարեկացու ողբերգությունը, նրա հոգեկան ալեկոծությունը, այն ահռելի տարոըբերումը, երբ նա նույն վայրկյանին համոզվելով, թե իր ձայնը հասել է Աստծուն, նույն վայրկյանին իսկ կասկածում է դրանում, նույն վայրկյանին, երբ կարծեք թե հոգեկան երկպառակտումից դուրս է եկել, նույն վայրկյանին իսկ նա խրվում է ավելի խորին երկընտրանքի մեջ: Ավելին. այդ երկփեղկվածությունը ոչ միայն կարելի է բռնել առանձին բանաստեղծությունների մեջ, երբ կարելի է հակադրել մի քառյակը, մի միտքը մյուսին, այլև այդ երկփեղկվածությունը նրա գրքերի մեջ ուղղակի կերպով:

Նրա «Ցեղին սիրտը» գիրքը հենց բաժանված, երկփեղկված է երկու իրար հակադիր, բայց իրար պայմանավորող մասերի` «Բագինին վրա» շարքը և ապա «Կրկեսին մեջ» բաժինը, որին հետևում են նաև «Դյուցազնավեպերը»:

«Բագինին վրա» շարքը ոչ այլ ինչ է, քան, ինչպես ինքն է հայտնում` իր ձեռքով վառված ջահը «Գաղափարին բագինին վրա», քան կարկինի մի ծայրը «հավերժորեն խաչված սերին վրա» բևեռելը, որպեսզի մյուսով «Մարդը չափե»: Այստեղ առավել չափով արտահայտված է նրա հոգեկան երկընտրանքի մի կողմը միայն. այնտեղ ավելի երևում են նրա համամարդկային խոհերը, այնտեղ ավելի հաջողությամբ նեղ-ազգայինը բարձրանում է մինչև համընդհանուրը, ազգային թշվառության պատկերը դառնում է ընդհանրապես մարդկության թշվառության պատկեր և իրեն, ազգային բանաստեղծի դերն ու նշանակությունը` բանաստեղծի կոչմանը առհասարակ, անկախ ազգային պատկանելությունից: Այստեղ նրա երկպառակտությունները` «իր մեջ» և «իրենից դուրս», հանդես են գալիս շատ ավելի երկմիասնաբար, քան հաջորդ շարքում:

Ահա «Նեմեսիսը»: Սա բանաստեղծի հավատո հանգանակն է, Credo-ն:

Անտաշ ու կոպիտ «իր բըրտության մեջ ննջող» մարմարե զանգվածը արվեստագետի մուրճի հարվածների տակ դառնում է Արդարության ու Վրեժի աստվածուհի, դառնում է Նեմեսիսի արձան, նա՛, որ

Եկավ զանգված մ’իր բըրտության մեջ նընջող

Եվ արթընցավ Դիցուհի՜.

Զերթ քարափերթ մ’ըստրուկ ինկավ մուրճին տակ,

Եվ կանգնեցավ Վրիժուհի՜:

Նա «Լուսնակին պես» հարստահարված ամբոխի-մոլեգնածուփ «ալիքները կքաշե դեպի ծոցն իր մայրենի». և հիրավի`

Անո՜ր, անո՜ր կը դիմեն:

Գործատունեն, թիարանեն, բանտերեն

Գըրոհ կու տան: Արյունոտ են ու քաղցած:

Դեռ բեկորներ շըղթայի` զոր ջարդեցին,

Մերկ ոտքերուն հետ ընդքաշ

Սալհատակին շըռինդ շըռինդ կը հընչեն:

…………………………………………………….

Ամեն շըղթա կը բեկտի,

Եվ կը փըլչի ամեն բանտ.

Հրապարակին մեջտեղ կրակի կը տըրվի

Կառափնարանն` հերոսներուն արյունեն

Վարդակարմիր և ճարպոտ,

Եվ իր մեծ բոցն երկնոլոր

Ամբոխներուն գիտակցության կ’ըլլա ջահ:

……………………………………………………

Ուրիշներու դըղյակ շինող ամբոխն է`

Որ ոտքի միակ մոլեգնադռույթ ոտումով

Նույն իր խորունկ գերեզմանին քարին վրա

Ահավասիկ կը կանգնի:

……………………………………………………

… Իրենց գոռուգոչումն ահավոր

Կը սասանե գահերուն վրա կայսըրներ,

Եվ կ’օրորե պատվանդանին վրա նընջող

Քերթողին քունն հանդարտիկ:

Այս գեղեցիկ բանաստեղծության մեջ ոչ միայն պարզվում է Վարուժանի ըմբռնումը բանաստեղծի կոչման մասին, այլև պարզվում է այս ամբողջ ցիկլի էությունը: Ամբողջ հետագա ցիկլը ոչ այլ ինչ է, քան հենց «Նեմեսիսի» այլազան կերպավորումը` գեղարվեստական տարբեր կտորների մեջ: Իզուր չէ, որ «Նեմեսիսը» դրված է ցիկլի սկզում իբրև «Նախերգանք»: Հիրավի, «Բագինին վրա» ցիկլում երևում է ոչ այլ ոք, քան նույն քանդակագործը, որ կերտում է Արդարության և Վրեժի դիցուհու արձանը: Այն, ինչ «Նախերգանքում» քանդակագործ-արվեստագետն է կատարում, նույնը հետագա ցիկլում` բանաստեղծ-արվեստագետը, նա, որի ձեռքով վառվում է «Գաղափարի ջահը» մի բագնի վրա, որը ոչ այլ ինչ է, քան հենց Նեմեսիսի` Արդարության և Վրեժի դիցուհու աղոթատեղին:

Այստեղ ժամանակն է հաշվի առնել մի հանգամանք, որ խիստ որոշակի նշանակություն ունի սմբողջ հայ գրականության և մասնավորապես արևմտահայ գրականության համար:

Դա հայրենասիրության հարցն է:

Մեկընդմիշտ, երբ հայ ժողովուրդը տառապում է օտար և արյունոտ թշնամական կրնկի տակ, սկսած դեռ միջնադարից, մեկընդմիշտ, երբ հայերնիքի գաղափարը, ազգային-անկախության գաղափարը, սեփական պետականության հարցը դամոկլյան սրի պես կախված էր հայ ժողովրդի վրա, մեկընդմիշտ, երբ օրըստօրե ֆիզիկապես բնաջնջման, երկարատև և տաժանելի գաղթերի վտանգը ուրվականի պես հետևում էր այդ անհայրենիք ժողովրդին, հայրենասիրությունը նրա համար և հատկապես հայ գրողի համար ոչ այնպիսի զգացում էր, ինչպես այդ կարելի է տեսնել օտար գրականությունների մեջ:

Հայ գրականության մեջ հայրենասիրությունը դարձել էր գաղափարախոսություն, աշխարհայացք: Եվ այն քննադատները, որոնք հայ այս կամ այն գրողին մոտենում են առանց այս հանգամանքը հաշվի առնելու, անշուշտ, վրիպում են իրենց խնդրից:

Մասնավորապես Վարուժանի մոտ խիստ պայծառ է դրսևորվում հայրենասիրությունը` իբրև աշխարհայացք: Ինչպես կտեսնենք քիչ հետո, «Հեթանոս երգերի» մեջ, այնպես էլ նրա «Ցեղին սիրտի» մեջ բանաստեղծի հայրենասիրությունը իսկապես որ արտահայտվում է մի ամբողջական աշխարհայացքով, և հենց այդ է պատճառը նրա հոգեկան տրագեդիայի:

Առայժմ վերացաբար ընդունելով հայրենասիրության` իբրև աշխարհայացքի գոյությունը, նկատենք, որ այս դեպքում ամբողջ խնդիրը կայանում է նրանում, թե բանաստեղծը որքանով կբարձրանա ինքն իրենից, որքանով կազատագրվի իրազգային հայրենասիրությունից` դրան տալով համամարդկային բնույթ, ըստ այդմ էլ ազգային գրականության մակարդակից որքանով կբարձրանա դեպի համամարդկային գրականության բարձունքները:

Ահա հենց այդ իմաստով է, որ հայ գրողի հայրենասիրության մեջ, իբրև կիզակետում, խտանում են նրա հոգեկան երկսայրի ձգտումները, նրա հոգեկան երկպառակությունները, և բամբողջ հարցը այդ երկպառակություններից ազատագրվելու մեջ է` նրանց երկմիասնական արտահայտության միջոցով:

Այստեղ բանաստեղծի մեզ ծանոթ երկպառակությունները` «իր մեջ» և «իրենից դուրս», իրենցով պայմանավորում են երկկողմանի միայլ օրինաչափություն, որը այս անգամ վերաբերում է ոչ թե բանաստեղծի ներաշխարհին, ոչ թե նրչա հոգեկան վիճակին, այլ հանդիսանում է այդ հոգեկան վիճակի լեզվական արտահայտությունը և, վերաբերելով ավելի կերտողական կողմին, արվեստին, տվյալ արվեստագետի ստեղծագործության առավել կամ պակաս խորության և մնայնության հարցում ձեռք է բերում ոչ պակաս վճռական գործոնի դեր այն պարզ պատճառով, որ հոգեկան ապրումներն ու ներհակությունները այլ կերպ չեն կարող արտահայտվել, քան լեզվական մտածողությամբ:

Այս անգամ հարցը կոնկրետանում այն հանգամանքի վրա, որը կարելի է կոչել արտահայտություն «տողի մեջ» և արտահայտություն «տողից դուրս»:

Փորձենք ավելի շոշափելի դարձնել այս օրինաչափությունը:

Խնդիրը միայն այն չէ, թե ինչի՛ մասին է գրում պոետը, այլև այն, թե ինչպե՛ս է գրում: Շատ հաճախ նա իր նեղանձնական, սուբյեկտիվ ապրումների մասին (ի՛նչը) կարող է արտահայտվել այն ձևով (ինչպե՛ս-ը), որ այդ «ինչը» միանգամայն այլ բնույթ ստանա, դառնա ընդհանուրի օբյեկտիվ ապրումը` դադարելով անհատական լինելուց:

Սակայն գրականագիտության մեջ մի աքսիոմա է, որ հայտնի է բոլորին:

Սակայն շատ հաճախ արվեստագետը, տվյալ դեպքում բանաստեղծը, կարող է իր այս կամ այն բանաստեղծության մեջ իր այս կամ այն հույզը արտահայտելու գործում վիրտուոզության հասնելով հանդերձ շատ ավելի սահմանափակ ոլորտի մեջ մնալ, քան իրոք կարելի էր սպասել նույն հուզը, կամ նույն ապրումը փոքր-ինչ այլ ձևով ներկայացնելու դեպքում:

Հենց բանաստեղծության նմանօրինակ որակն է, որ մենք անվանում ենք արտահայտություն «տողի մեջ»:

Այլ կերպ ասած` բանաստեղծը կոնկրետ, շոշափելի կերպով կարող է կերպավորել մի հույզ, մի զգացում, մի գաղափար, մի երևույթ` այդ հույզը, զգացումը, գաղափարը` երևույթը դիտելով բոլոր կողմերից, բայց դիտելով «տողի մեջ»:

Խնդիրը միայն այն չէ, թե ինչպե՛ս և ի՛նչ է արտահայտում բանաստեղծը «տողի մեջ», այլ, որ ամենագլխավորն է, այն, թե տվյալ դեպքում ինձ ի՛նչ է թելադրում նրա տվյալ ստեղծագործությունը «տողից դուրս», այն, որ ես իբրև ակտիվ ընթերցող ի՛նչ չափով և ի՛նչ ուղղությամբ եմ մասնակցելու նրա ստեղծագործական ներշնչմանը` «տողի մեջ» արտահայտածից բխեցնելու նաև «տողից դուրս» արտահայտածը, ավելի ճիշտ` չարտահայտածը, բայց արտահայտելին, այսինքն` կոնկրետից անցնելու դեպի վերացականը, մասնավորից` դեպի ընդհանուրը, անձնականից` դեպի հասարակականը, ազգայինից` դեպի միջազգայինը:

Ա՛յս իմաստով և միայն ա՛յս ձևով է հնարավոր տալ գեղարվեստապես լիարժեք գործեր, ա՛յս իմաստով և միայն ա՛յս ձևով է հնարավոր բարձրանալ ինքն իրենից, ազատագրվել հոգեկան ներհակ պառակտումներից` նրանց միասնաբար հանդես բերելու իմաստով:

Ավելի պարզ ասած, տվյալ դեպքում հայ գրողի համար անհրաժեշտ է և անխուսափելի գեղարվեստական ստեղծագործության նյութ դարձնել յուր սեփական հայրենիքի, կոնկրետ կերպով յուր սեփական հոր կամ մոր տառապանքը, յուր սեփական ազգի օրհասական վիճակը, առանց որի նա կզրկվեր կայուն հողից և կախված կմնար օդում:

Սակայն ամբողջ խնդիրը այն է, որ այդ ամենը նա արտահայտել կարողանա «տողի մեջ» այնպես և այն ձևով, որ ինձ` ընթերցողիս, «տողից դուրս» թելադրի յուր սեփական հայրենիքի առնչությամբ համայն տիեզերքի, յուր սեփական հոր կամ մոր տառապանքով` առհասարակ հայրության և մայրության, յուր սեփական ազգի վիճակով` համայն մարդկության վիճակը: Այստեղ արդեն, հիրավի, նա արտահայտած կլինի իր հոգեկան երկընտրանքը ու երկպառակտությունը միասնաբար, ինչպես ասում են` մի գնդակով երկու նապաստակ որսալով:

Մեկընդմիշտ, երբ մենք բացահայտել ենք հոգեկան ներհակությունների երկսայրի բնույթը հայ գրողի մոտ առհասարակ և Վարուժանի մոտ մասնավորապես, մնում է խնդիրը տանել այն ուղղությամբ, թե այդ երկսայրի հակասություններն ինչպե՛ս և որպիսի՛ հաջողությամբ է արտահայտում Վարուժանը «տողի մեջ» և «տողից դուրս», որով և մենք պարզած կլինենք նրա ստեղծագործության արժեքն ու նշանակությունը: Հենց այդ տեսակետից էլ պիտի մոտենալ Վարուժանի հայրենասիրությանը, և կրկին պիտի դառնալ «Ցեղին սրտին»:

Այժմ գալով «Բագինին վրա» ցիկլին, նկատենք, որ համեմատած «Կրկեսին մեջ» ցիկլին և առավել ևս «Դյուցազնավեպերին», այստեղ առավել հաջողությամբ են դրսևորվում «տողի մեջ» և «տողից դուրս» հասկացությունները այն իմաստով, որ այդտեղ Վարուժանի հայրենասիրությունը կրում է շատ ավելի ընդհանրական, շատ ավելի համընդհանուր բնույթ և այդ ոչ թե բացասական իմաստով, այլ այն իմաստով, որ այստեղ ազգային տառապանքն ու թշվառությունը «տողի մեջ» փոխարկվում են համամարդկային ապրումների «տողից դուրս»:

Ահա «Ողորմությունը», որին մենք իր ժամանակին անդրադարձել ենք. ահա «Թիապարտները». ահա մեզ ծանոթ «Լվացարարուհին»: Ահա «Հայհոյանքը», երբ պառավ մայրը իր 80-ամյա հավատքի մեջ դառնալով Աստծուն և նշելով իր տեսած ու ապրած բոլոր արհավիրքները` զայրագին բացականչում է.

Դու որ Որդվույդ Խաչն ողբալեն բըլշակնած

Իմ աչքերս այս սահմանեցիր դեռ լալու

Մորթըված յոթը զավակ,

Դու` զերդ Վիշապ երկնածին

Երկու թաթերդ երկու ամպի վրա դըրած,

Ծըռե՛ և տե՛ս. Ողորմությանդ սըտությունն

Հոն վարը, տե՛ս. գյուղե՜ր, գյուղե՜ր և գյուղե՜ր

Կը հըրդեհվին, և բոցն իրենց կը հասնի

Արարատեն բարձըր և բա՛րձըր քեզմե.

…………………………………………………….

Ինձ ունկնդրե՛. Հանո՜ւն այն

Ժողովուրդին` որ քեզ սիրեց և առանց

Քու օգնությանդ խաչվեցավ,

Հանո՜ւն անոր` որ ողջակեզ ըրավ քեզ

Ոչխարներեն ամենեն կույսն, ամենեն

Լըծընկեցն իր ցուլերուն,

Եվ իր գինին խըմորած

Սափորներու մեջ պորփյուր

Քու արյունիդ սահմանեց.

Հանուն անոր` որուն սըրտին վրա, դարեր,

Իբր ադամանդ կըռվանի

Կայծակնացոլ ոտքըդ դըրիր, ուզեցիր

Որ կըրունկիդ տակ փըշրելով

Եղջյուրներն իր դիմամարտ`

Սըրբարանիդ մարմարներուն վրա միայն

Հույսին ձեթերը վառե…

……………………………………………….

Հանուն այդ հեգ Ժողովուրդի՛ն կ’ըսեմ ես

Սա մըթընշաղ ժամուն մեջ ո՛ւր որ ըլլաս,

Ո՛ր աստղին մեջ և կամ ո՛ր

Թուխ ամպին վրա շանթ ի բռին,

Իմ կըռուփս ըզքեզ կը գըտնե

Եվ բերանս իմ կ’հայհոյե՜...»:

Սա բողոքի և հոգեկան ահավոր պոռթկման արտահայտություն է, մի հրաշալի, բայց և սարսափելի նկարեն պատկեր, ուր դրսևորված է մարդկային հոգեբանության մի դրամատիկ անցում, տարիներով ամբարված և վայրկենապես դրսևորված մի հորձանք, որի առաջ կարելի է փշաքաղվել և, անկախ կենսափորձի համընկնումից, զգալ ողբերգական պահի ամբողջ ահավորությունը: Անգիտակցականից գիտակցականի, լռությունից բողոքի անցնելու այս վայրկյանը, նայեցե՛ք, թե որքան է խտանում բանաստեղծության վերջամասի մեջ, երբ սարսափելի, ահավոր բողոքից հետո, իջնում է առավել ահավոր լռությունը.

− Ըսավ: − Իր շուրջը տըղաներն ահաբեկ`

Գլուխնին ծածկած թևերուն տակ իրենց մոր

Ըսկըսան լալ, և կիներն ալ աղոթել.

Իսկ գազանները հեռավոր լեռներեն`

Արարչին սուրբ Անվան համար վրեժխընդիր`

Լուսինն ի վեր եկա՜ր երկա՜ր ոռնացին...

Ակամա կծկվում են ջղերդ, և լսում ես սրտիդ բողոքող բաբախյունը: Իսկ նա`

Չը լըսեց ան, կամ չուզեց

Ոչինչ լըսել: Մոտենալով դիվահար

Լայն անդունդի մ’առլեփին,

Մըրթմըրթալով, հուսահատ,

Ինքզինքը վար արձակեց...

Երկար ժամանակ չի կարելի ազատվել այս տեսարանի տպավորությունից: Կարծես ոչ թե կարդացել, այլ տեսել կամ մասնակցել եք այդ ահավոր արարողությանը:

Նույնպիսի հաջողությամբ բանաստեղծի երկպառակտությունները միասնաբար հանդես են գալիս նաև «Օձը», «Մարած օճախը», «Կարոտի նամակը» և այլ բանաստեղծություններում, որնց մեջ, պահպանելով տեղային կոլորիտը, բանաստեղծը հասնում է խորին ընդհանրացումների:

Ոչ մի կասկած, որ ինչպես այս բանաստեղծությունները, այնպես էլ այս ողջ գիրքը իր անմիջական ստիմուլը առել է հայկական ջարդերից և հայ ժողովրդի օրհասական վիճակն է պատկերում: Սակայն այս բոլորովին խաթարող հանգամանք չի ծառայում բանաստեղծի համար բարձրանալու ազգայինից դեպի համամարդկայինը:

Եվ այդ սարսափ ազդող բանաստեղծությունից հետո գրված է «Օձը», որին իբրև բնաբան բերված է «իսկ ապրող հայերն ալ ասպես ապրեցան» խոսքերը: Այս բանաստեղծության մեջ սիմվոլիկ պատկերով տրված է հայ ժողովրդի, որպես վեր բարձրացող, առաջընթաց, կուլտուրական ուժի և մյուս կողմից` սուլթանական Թուրքիայի վար իջնող, հետադիմական և արյունախում բնավորության իսկական հակադրությունը, բայց միաժամանակ, եթե մոռանանք վերոբերյալ բնաբանը, այլևս այնտեղ շոշափելի իմաստով տեսողական, նեղ-ազգային ոչինչ հնարավոր չէ գտնել: Այդ սիմվոլի լեզուն որքան հային, հավասարապես նույնքան հարազատ կարող է թվալ ամեն մի ազգի, իբրև ստեղծագործ ուժի և բնաջնջող ախտի հակադրություն:

Ահավասիկ այդ բանաստեղծությունը քաղվածաբար.

Տըղա կյանքիս, օգոստոսի մ'արևով,

Կ'ելլեի ես անկե [հեղեղատով] վեր,

Դեպի լեռն այն, դեպ իր դաշտերն ընդարձակ…

……………………………………………………….

Կեցա՛ հանկարծ, ու արևն հետըս կեցավ

Խարըսխըված գըլխուս վրա.

Վերեն` խրամատ ժայռե մը դուրս սըլացիկ`

Վա՛ր կու գար օձ մը հըսկա:

Ալիք ալիք օղակներով իր ճապուկ

Դահանակի և լալի,

Ու շըչելով` իբրև եղեգ մ'հողմակոծ`

Ան կ'իջներ, ես կ'ելլայի:

Տեսանք զիրար, կեցանք, զիրար չափեցինք...

Իր բոլոր զենքը անի

Բերանին մեջ հավաքեց, ես` աչքերուս,

Ես, դեռ անզեն պատանի:

Ոստում մ'ըրավ նավածքներուս ուղղությամբ`

………………………………………………………

Եվ փաթթելով ինքզինք մատղաշ իրանիս

Իբրև բաղեղ` վարդենվույն,

Կուրծքը կուրծքիս դըրավ, ուղղեց շըրթներուս

Կոր գըլուխն իր լիաթույն:

Ես պարուրված ոլորտներուն մեջ իր ցուրտ

Մահվան դողով դողացի.

Մինչդեռ աչքերս իր աչքերուն խըմցուցին

Թովչանքն հոգվույս մըտացի.

Դըրին անոնց բոցերուն մեջ դեղնորակ

Իմաստությունը մարդուն,

Ըղեղին լույսն` որ քընացուց կամ սանձեց

Բընազդը նենգ կենդանվույն:

Խայթն ամփոփեց. ու ես կյանքի, մահվան մեջ,

Կյանքի, մահվան արցունքով

Արտասվեցի: Ան բերանն իր բացած լայն

Կըզակիս տակ, անվըրդով,

Խըմեց շիթ շիթ կաթող արցունքն արտերես,

Քամեց բիբերըս բերրի….

……………………………………………………..

Հետո շըչաց ու նոր օղակ մ'ընելով

Շուրջը վըզիս` զայն սեղմեց.

Մինչ պոչն իր նո՛ր քաղցով ետևը ճոճուն`

Կը ջախջախեր քար մը մեծ:

……………………………………………………

Ու ես վայրկյան մ'ըզգացի մեջըս փակված

Չորս ճամբաները կյանքին:

Ու ունչերես ու աչքերես բըխեցավ

Արյունըս դուրս սորսորուն….

………………………………………………………

Իսկ ան հեցած կըզակն ուղիղ կըզակիս

Խըմեց արյունս անդեղյա:

Մեն մի կըլլված շիթ, որ կ'իջներ` կը զգայի

իր մարմնույն մեջ, մարմնույս վրա:

…………………………………………………….

Կըշտացած էր. վիզես, մեջքես, ծունկերես

Լուծեց օղերն համրաբար,

Միշտ հիշատակն իր օձ – ձևին թողելով

Շուրջն իրանիս դալկահար:

Կըշտացած էր իմ արցունքով, արյունով...

Ա՛լ, զերդ ոճիր կենդանի,

Արփվույն ներհակ, միշտ այդ կարմիր ճամբայեն`

Ան կ'ջներ, ես կ'ելլա՜յի....

Սակայն միշտ չէ, որ Վարուժանն իր հոգեկան ներհակություններից ազատվում է նրանց երկմիասնական արտահայտությամբ: Միշտ չէ, որ նա «տողի մեջ» արտահայտածով ենթադրել է նաև « տողից դուրս» արտահայտելին: Շատ հաճախ` մղված գազանային արհավիրքները անմիջաբար պատկերելու ցանկությունից, նա գրում է բանաստեղծություններ, որոնք, «տողի մեջ» զարմանալի պատկերավորությամբ, արտահայտչական դիպուկ միջոցների կիրառմամբ, մտքի զարմանալի թռիչքներով առատ լինելով, այնուհանդերձ, թույլ չեն տալիս, ավելի ճիշտ հիմք չեն ծառայում «տողից դուրս» ընդհանրացումներ կատարելու: Այդպիսի դեպքերում նրա երկպառակտումը «ինքն իր մեջ» լուծվում է այդ երկպառակտման մի կողմը միայն պատկերելով: Այսպիսի դեպքերում նա, հիրավի, կերտում է բանաստեղծություններ, որոնք իսկապես չեն բավարարում Տերյանի, որ նույնն է` նաև լիարժեք արվեստի պահանջները: Այսպիսի դեպքերում նրա բանաստեղծությունները դուրս չեն գալիս տեղական ազգային շրջանակներից`հասկանալի մնալով միայն այն ժողովրդին, որի ծնունդն է ինքը` բանաստեղծը:

Շոշափելի կերպով հայկական, հաճախ պատմական տեղանուններով և անձնանուններով չափից դուրս ծանրաբեռնված նրա այդպիսի բանաստեղծությունները իրենք իրենց կաշկանդում են ազգայինից դեպի համազգայինը, հայկականից դեպի համաշխարհայինը բարձրանալու գործում:

Սիամանթոն շատ ավելի խորությամբ անդրադարձավ իր ժողովրդի օրհասական վիճակին, շատ ավելի երկարատև, շատ ավելի անջնջելի պահեց իր ստեղծագործության մեջ հայկական կոտորածների, հայ ժողովրդի բնաջնջման սարսափը. եթե «Ցեղին սրտից» հետո Վարուժանը գրեց իր «Հեթանոս երգերը», որոնց մեջ ավելի հեռվից անդրադարձավ այդ կոտորածներին,շատ հաճախ ընթերցողի աչքից կորցնելով դրանց հետքերը, եթե «Հեթանոս երգերից» հետո իր «Հացին երգի» մեջ այդ հետքը համարյա իսպառ ջնջեց` տալով հայ շինականի ստեղծագործ խաղաղ շինարարական գործունեությունը, այլ կերպ ասած` եթե Վարուժանն իր պոեզիայում մտցրեց այլազան գույներ և այլազան երևույթների պատկերում` հասնելով մինչև իսկ բանվորական շարժման գաղափարին, ապա Սիամանթոն, ընդհակառակը, իր ողջ պոեզիան ծառայեցրեց նույն սևեռյալ նպատակին` հայ ժողովրդի վիճակը համիդյան ռեակցիայի տարիներին պատկերելուն:

Սակայն չնայած Սիամանթոն իր ողջ կյանքում համարյա ոչինչ չգրեց բացի «կոտորածներից», «ավերումի գիշերներից», այնուամենայնիվ, նրա պոեզիան համեմատած Վարուժանի պոեզիայի այն էտապի հետ, որի մեջ նրանց ստեղծագործությունները գլխավոր մոտիվներով համընկնում են, անշուշտ մի քայլ առաջ է հենց այն իմաստով, որ Սիամանթոն, կրկնում եմ, ավելի խորությամբ ապրած լինելով հայ ժողովրդի տվյալ վիճակը, այնուամենայնիվ, միշտ, կամ համարյա միշտ [հեռանում է] նեղ, տեղական տարրից` իր ստեղծագործությանը տալով ավելի ընդհանրական բնույթ: Եթե մի կողմ դնենք նրա «Հայորդիներ» շարքը, ապա նրամնացած գործերում դժվար է գտնել երևույթներին հականե-հանվանե դիմելու տենդենց, հայոց պատմական անձնավորությունների և տեղանունների զեղման փաստ, ինչպես այդ նկատվում է Վարուժանի մոտ:

Սիամանթոյի այդօրինակ գործերը հասկանալի և այժմեական կարող են լինել բոլոր ժողովուրդների և բոլոր ժամանակների համար` կոտորածների, արհավիրքների, ահավոր պատերազմների, պատմական ամեն տեսակ մռայլ ուժերի սրածությունների ժամանակ` կուլտուրական և ազատատենչ ուժերի բնաջնջման նկատմամբ: Նրա այդօրինակ բանաստեղծությունները նույնիսկ մեր ժամանակներում նույնքան հարազատ կարող էին թվալ մի հաբեշի, մի իսպանացու, մի հույնի` ընդդեմ գերմ[անական]-իտալական զավթիչների և այսօր` ամեն մի խորհրդային քաղաքացու, Հայրենական պատերազմի ժամանակաշրջանում` գերմանական զավթիչների ավերածություններն ու գազանությունները նկատի առնելով:

Այդնույնը չի կարելի ասել Վարուժանի այնպիսի բանաստեղծությունների մասին, որոնց մի մասը ամփոփված են նրա «Կրկեսին մեջ» ցիկլում, «Դյուցազնավեպերի» մեջ և «Ջարդ»-ում:

Այդօրինակ բանաստեղծությունների մեջ ազգային կոխկրտված արժանապատվությունը, վրեժի և ատելության լավան շատ հաճախ, բանաստեղծին հանելով արվեստի սահմաններից, բանաստեղծին գցում են հռետորականության մեջ. այդպիսի դեպքերում շատ հաճախ կորցնելով չափի զագցումը, նա անցնում է մերկ կոչերի, լուտանքների, ու եթե Վարուժանին այդպիսի դեպքերում փրկում է որևէ բան, դա նրա զարմանալի պատկերավոր ոճն է, ամեն կարգի երևույթների մեջ պատկերավորման համապատասխան եղանակը գտնելը, որը, ինչ խոսք, որոշ չափով մեղմացնում է հռետորականության և կոչի դիսոնանսները:

Առանձնապես կարիք չկա նմանօրինակ բանաստեղծությունների վրա երկար կանգ առնել. բավական է հիշել նրա «Ալիշանին շիրմին առջև», «Անիի ավերակներուն մեջ», «Դերենիկ», «Կիլիկյան մոխիրներուն», «Արծիվներու կարավանը», «Առևանգիչը», «Առաքյալը» և այլ բանաստեղծություններ, որպեսզի մեր միտքը մեկընդմիշտ հաստատված երևա:

Այդ ուղղությամբ են զարգանում նաև նրա «Դյուցազնավեպերը», որոնց գեղարվեստական թուլությունը շատ ավելի ակնբախ է դառնում նաև այն պարզ պատճառով, որ նրանց մեջ առկա է ուժեղ սյուժետային տարր, մի բան, որ իրենով ենթադրում է մարդկային հոգեբանության դրսևորում համոզեցուցիչ պարագաների մեջ, գործողությունների ռեալիստական պատկերավորում, խնդիրներ, որոնք լուծված են ոչ միայն գեղարվեստական ռեալ և համոզիչ պրիոմներով, որքան ռոմանտիկական երանգավորումով: Հիշենք «Արմենուհին», «Երկիտ Տոնելը» և այլն:

«Հովիվը» որոշ իմաստով կարող է բացառություն կազմել: Սակայն այս կարգի ստեղծագործությունների մեջ առավել չափով դրսևորված է Վարուժանի կարողությունը` հաս[արակական]-քաղաքական հարցերը, եվրոպական դիպլոմատիայի խաղերը պարզ կերպով հասկանալու ուղղությամբ:

Եթե Սիամանթոն կոչ էր անում իր հայորդիներին` պայքարել այն աստիճան, որ ջրերի վրա լողացող նավերը (իմա´ Եվրոպական երկրների նավերը) նկատեն այդ և օգնության շտապեն, այսինքն լիբերալ բուրժուական մտայնության այն թեզը, թե հարկավոր է արյուն թափելով գրավել Եվրոպայիուշադրությունը, ապա Վարուժանի համար մեկընդմիշտ պարզ է եվրոպական դիվանագիտության էությունը:

Օտարականին մեկ-մեկ ցույց տալով Կիլիկյան բոլոր արհավիրքներն ու ավերները` վերջում բանաստեղծը դիմում է նրան.

Երբ թիկնոցիդ մեջ ծածկած դեռ նայվածքներդ ահաբեկ

Գիրկը հասնիս ոսկիի եղբայրներուդ,– որ չըմոռնա՜ս

Անոնց ըսել թե ինչպես Կիլիկիան մորթեցին

Ազատության դափներուն նըվագին մեջ դավաճան.

Գիտեմ թե այդ եղբայրներըդ մեծագոգ նավերով

Գալ պիտ’ ուզեն… օգնությա±ն… ո՛հ, ո՛չ… մահվան մնացորդին.

Պիտ’ ուզեն գալ լոկ մեր կույս, ատոք լեռները պեղել,

Եվ մեր ծոցվոր հանքերեն կըթել մետաղն հրաշափառ,

Կըթել մետա՜ղն ու իրենց եսին կուռքերը կերտել…

Կամ §Ջարդ¦-ի մեջ դիմելով Հայաստանին` գոչում է.

Լա՛ց ու պատռե ծիծերդ ըզմեզ մեծցընող

Երակներեդ թող հոսե թույն մ՚ոխության

Ու Թեյմըզի, Հըռենոսի, Վոլկայի

Ակերն ամբողջ լեցընե ժահը, սևցընե,

Զի հոն լվացին քեզ դատող

Պիղատոսներն իրենց ձեռքերն ու հոգին…

………………………………………………..

Եվ ճակտիդ դեմ փակելով

Դեսպանական իրենց դըռները` կ՚ընեն

Սեմերեն ներս, նույն քու մահվանըդ վրա

Ճառեր ծափով ընդունված,

Ծըրագիրներ համակիր

Որոնք հետո տապանագիրըդ եղան:

Կամ`

Խանձումն ու հոտը մարմնի

Մեր սերմերեն, օրոցքներեն դեպի վեր,

Դեպի երկինք կը ճենճերին` որոնց դեմ

Իրենց պինչերը բացած`

Ալլահն ամպին մեջե, Սուլթանը ցեխին

Հոտոտելով փոխն ի փոխ`

Կը ժըպտին հաշտ իրարու,

Եվ Եվրոպան դեմքն իր ետև դարձուցած

Կոպերը թաց կը շըփե –

Մեր ծուխեն աչքն իր բոզի

Կըսկըծելո՜ւն համար լոկ:

Ավելին, երբեմն նաև առանձին կտորների մեջ, նա իր հայրենասիրությունը հասցնում է այն առավելագույն աստիճանին, որ դուրս գալով թուրքական ռեակցիայի սահմաններից, կոնկրետ` Սուլթան Համիդից, անցնում է ավելի լայն ընդհանրացումների: Հայ-թաթարական կռիվների առթիվ գրած իր մի բանաստեղծության մեջ (§Վիրավորը¦) նա երազում է ցարի և սուլթանի կամ բռնության կործանումը:

Նույնպիսի պաթոսով է ներկայացնում նա իր խորին հիասթափությունը Աթուրքական սահմանադրությունից, մի հիասթափություն, որ խիստ տիպական էր ամբողջ հայության և մասնավորապես արևմտահայության համար:

Օսմանյան բուրժուական սահմանադրության հրապարակումը մի պահ թվաց ժողովուրդների եղբայրության և ազատության տոն, երբ ժողովուրդները §կանաչին վրա Վոսփորին եղբայրության խրաճանքին նստեցին¦, երբ անգամ §Ավերակներու տիկինը¦- Հայաստանի մայրը, նա, որ դարերով

Քուրձ կը հագվեր, մոխի¯ր կ’ուտեր,
Եվ մայրորեն ծիծերն ափին մեջ բըռնած` Անմահությունն իր անոնց մեջ կ’օրորեր…

անգամ նա, լսելով §Ամբոխների ծովածուփ հրավերը¦ միացավ §եղբայրական հանդեսին¦, գինովցավ նրանց մեջ և հարսնացավ §Մեծ ազգին հետ օսմանյան¦` դառնալով մի մայր`

Որ գիշերվան մեջ հերոսներ կը թաղե,

Առավոտուն կ’ըլլա հարս…

Բայց որքան ուժեղ էր հակումը դեպի այդ սահմանադրությունը, նունչափ զորավոր էր նրան հաջորդող հիասթափությունը, մի բան, որ բանաստեղծն ամբողջ խորությամբ ամփոփում է մի տողում.

Ըսե° Այրի, ըսե° Դըշխո, ըսե° Մայր,

Պիտի հրաբուխդ ա±յսպես լեռն իր պայթեցներ:

Ահա այն ուղին, որով անցել է Վարուժանի հայրենասիրությունը և այն տեղը, որտեղ նա մնաց մինչև §Հեթանոս երգերը¦, որտեղ առավել խորությամբ դրսևորվեցին պոետի հոգեկան ներհակությունները, և որտեղ նրա հայրենասիրությունը, ազգային և համազգային ապրումները ստացան նոր որակ և նոր յուրօրինակ կերպավորումներ:

§Ցեղին սրտի¦ մեջ արդեն, ինչպես տեսնում ենք, հայ ժողովրդի ազատագրությունը, օսմանյան կառավարության ռեֆորմներով կամ եվրոպական կառավարությունների միջամտությամբ Վարուժանի համար անիրագործելի և անհուսալի մի հարց էր. Հայ ժողովրդի կրած տառապանքների, արհավիրքների և ատելության հրաբուխը այդ կերպ չէր կարող բռնակալության լեռը պայթեցնել:

Այդ երանելի ազատագրությունը չէր կարելի նաև սեփական ուժերով: Բանաստեղծը, չնայած իր բարձրացրած կոչերին, չնայած բանաստեղծի կոչման իր հասկացողությանը ¥տես` §Նեմեսիս¦¤, այնուամենայնիվ, ցավոք, համ,ոզված է դրանում, որովհետև իր անիրական հայրենիքի §թշվառ որդիները¦

Կամ հեռացած հորենական երկըրեն

Կըխառնակին ազգերու խորթ արյունով,

Կամ նույն երկրին ծոցին մեջ

Կըմեռնին լուծն ուսերուն,

Ապրողներուն թողլով մաս

Մերկացում ողջ հայութենեն, խորդացումն`

Որով կ’ըլլան իրարու դեմ թշնամի

Եվ թըշնամվույն դեմ` ծառա:

Հայրենիքի այսպիսի վիճակը կամ, ավելի ճիշտ, հայրենիքի բացակայությունը բանաստեղծի մեջ ծնում է խորին նոստալգիա, հիվանդագին կարոտ հայրենիքի նկատմամբ: Այս նոստալգիան իրենով պայմանավորում է մի երկկողմանի պրոցես: Մի կողմից դրա ծնունդն են Վարուժանի պանդխտական երգերը` §Կարոտի նամակ¦, §Ծեր կռունկ¦, §Պատվեր¦, §Հիվանդը¦, վերջապես §Կարմիր հողը¦, որոնցից յուրաքանչյուրը մի-մի գլուխգործոց են իրենց տեսակի մեջ: Մյուս կողմից` այդ նույն պատճառով հայ գրողը բնականաբար հետադարձ հայացք է ձգում Հայաստանի պատմական անցյալը, դեպի այն դարերը, ուր հայ ժողովուրդը զուրկ չէր հայրենիքից, ուր ինքնուրույն պետականության փաստը իրենով պայմանավորում էր տնտեսական և կուլտուրական բարգավաճում:

Իրականում Վարուժանի անցումը §Ցեղին սրտից¦ դեպի §Հեթանոս երգերը¦, դեպի հեթանոսական դարերը ոչ թե միջնադարի գովերգություն էր, ոչ թե ֆեոդալականության փառաբանում, ինչպես դիտել են ոմանք, այլ բնական հետևանք նրա հայրենասիրության, որի համար հենց նույն մարդիկ գովել են նրան:

Ա՛յսպես երգեց Վերածնուհին` երբ բացավ

Թևերն ուղիղ դեպ երկինք,

Երբ մատներն իր մըխըրճեցան մեղմորեն

Կապույտին մեջ լուսածոր.

– «Կ’ելլե՜մ, կ’ելլեմ. նախճիրներու ծընունդ եմ.

Վայրկյան մ’ալ դեռ և ահա

Վարդի թերթե ծընած ոգվո մ’հանգունակ

Ա՛լ կ’ազատեմ ոտքերս արյան քողերեն:

Զիս հըղացող արգանդեն

Եվ այն ծոցեն որ խուճապներս օրորեց

Մեծցած կուսան` կը հառնեմ

Վե՜ր, դեպի վե՜ր, լըվալու,

Գլուխս աստղերու ալիքներուն մեջ հրաբորբ:

Ոտքրես ա՛լ վար կը թոթվեմ մըզանքներս

Եվ խանձարուրս և պորտընկերս և մըթարս

Եվ ամպերն կը դիտե

Զիս իբր աղիք պատող փողերն հրացանին,

Ծո՛վն արյունի դիակներով խարակված`

Որ բուսատպսակ մարմար ճակատս ողորկեց

Եվ օծանեց մայրորեն

Մազերըս լի՛ մըրրիկներու համբույրով.

Կը դիտեմ մեծ հոգիներն հայ Հանճարին,

Որոնք իրենց գանկին թասով ըղեղնին

Ջամբեցին իմ ծըրթունքներուս մանկական.

Կը դիտեմ գոռ պայթած ռումբերն հրակոկոն,

Այդ կըճեպներն իմ սըրտիս

Որոնց բոցերն արյունս հուռթի կ’ընեին.

Կը դիտեմ վարն նաև մեռած եղբայրներ

Նույն արգանդի մեջ սընած,

Որոնց, ինծի հավասար,

Մեր Մայրը կյանք չըտըվավ,

Չը կամեցավ իր սիրտը լայն և աստղերն`

Իրմե զանոնք մոլեբար դուրս վիժելով.

Գուցե մեր Մայրն այդ լավ գիտնար` թե անոնց

Սև սաղմին մեջ կը լայննան

Եղբայրակուլ անդունդներ,

Եվ թագչած իր աղիքներուն խորքին մեջ

Վաղվան համար նենգաբար

Կը դարանին սըղոսկումին մատնըչի:

Մե¯ծ պիտ` ըլլամ, հավերժական պիտ’ըլլամ.

Զիս տաքցընողն, ո°վ Ազգեր,

Ձեզ տաքցընող ճաճանչի նույն թափը չէ±.

Մոխիրն հըսկա պապերուս

– Արևու շեջ մընացորդ –

Օր մը նըվա±զ միթե եղավ ահավոր,

Կամ միթե ան` մատյաններու մեջ այսօր

Դեռ չի± սըրսփար, չի± հուսար:

Մե¯ծ պիտ’ ըլլամ, հավերժական պիտ’ ըլլամ.

Զարկիս ներքև կը բաբախե զարկն հուժկու

Մըշեցիի, Վանեցիի.

Մարմարեղեն բազուկներուս թափն ըմբոստ

Փայլակն աչքիս, կույս հոգվույս մռունչն անվեհեր.

Կ’ըսեն թե ներսըս կ’ապրի

Սիրտ մը մատակ առյուծի,

Սիրտ լի պղընձե սիրով, վրեժով քինահույզ,

Որ կը խոտե վարդերն հարսի վավաշոտ,

Եվ հանգըստի անկողնույն մեջ տեսնա

Մեկոնաբույր շըրթունքներով Ցոփությունն

Որ կը խեղդե համբուրելով: Կը ճանչնա¯,

Կը ճանչնա սիրտն այդ` թե հըզոր է ինք միշտ,

Ինչպես Ապրիլն` հըղի ատոք գարունով,

Ինչպես մըրրիկն` ազատությամբ հոլաթև.

Գիտե որ մեջն հաճարե լո°է ծորած.

Բոց է, և է բոց ապագան. Ան գիտե

Որ հավատքով գաղափարին խարըսխված`

Պիտի բանա կայծակով դուռն Դրախտին»:

23. ԱՊՐԻԵԼ

Ո±ր քարայրեն մութ, ո±ր մութ խըրճիթեն

Ելավ, չեմ գիտեր. դեմի հովիտեն

Կը վազե կուգա: Բիբերով հըրձիգ`

Կարծես լի դողով մը նոր եղեռնի,

Ոև մազերն հովին, ոտքերով բոպիկ,

Ամայի դաշտին մեջտեղ կը կանգնի:

Վերածնուհին է, լեռներո°ւ աղջիկ,

Մրըրկին պես զորեղ, վարդին պես գողտրիկ,

Իր հույնով գըծված շըրթունքին աղու

Կա համբույր մ’հուռթի, արևու քըթթում,

Եվ կ’այրի հոգին տենչով մը` տալու

Խոցելով` ծաղիկ, մահով` ըստեղծում:

Կը գոչե. «Հերի°ք սառույցե կըճյա

Գերեզմանը ձեզ արթընցե°ք, ահա

Բերած եմ լազվարթ երկինք, օդ ջերմին,

Կուռ ծիծերուս մեջ ծաղկի անուններ.

Ձյունեն դուրս, ցցուն վիզով դեպ արփին`

Ապըստամբությո°ւն եմ ձեզի բերեր»:

Կ’ըսե: Իր հմայիչ գոռ ձայնեն ըսթափ`

Աղիքներն երկրին նոր կյանքով մ'հրատապ

Կը սըկսին թընդալ. և լուռ կը սողա

Ակոսներուն մեջ շոգի մ'հուր, ծավի.

Մերկ անտառներուն, մերկ բլուրներուն վրա

Կանանչ պատմուճան մը կը ծըրագըրվի:

Հոն, կանգնած գեղջուկն հյուղի թաց շեմին`

Ուր կը մնա ձյունեն մաս մը տակավին`

Կ'աճռե բըժոտ աչքն երկինք նայելով,

Գոմեշներն արբշիռ տաք հողին հոտեն

Մութ գոմերեն դուրս կարկառուն վիզով`

Աղջըկան դեմքին, գոհ, կը պոռոչեն:

Բայց Ան կը խըթե, կու տա կըռուփներ

Անոնց` որոնք ծույլ կը հորանջեն դեռ.

Ամպրոպի մ'հանգույն կ'անցնի անտառեն.

Եվ աչքերեն բորբ, սերմի աղբյուրներ,

Կը տեղա օդին փոշի մ'ոսկեղեն,

Հովերուն մեջ` երգ, սըրտերու մեջ` սեր:

Կոճղեզներուն մեջ և սըրտուկներուն

Կը մըղե ավշի մ'ալիք մընչուն.

Կը ճեղքե ամեն պըտուկ, բուն, դըժնիկ,

Ոստերուն ծիլ ծօլ վառելով բուծին

Եվ իր շունչին տակ, զեփյուռ անդրանիկ,

Թուփեր կը խընկեն, կը ծաղկի նըռին:

Կը լայննա կապույտն. Ամպեր կաթնորակ,

Իբրև կարավան մ'ուղտերու ճերմակ

Կ'երթան տա°ր աշխարհ, դանդաղ, լըրջահոն,

Ու երբ կը մընա երկինքն ազատ` Ան

Կը լեցընե բյուր ծիծեռնակներ հոն,

Օրհներգու մոգերն իր արարչության:

Հետո խոնջ, մըխած իր սև մազերուն

Վարդ մը, առջինե°կը դեռ վարդերուն,

Կ'երթա. Փութալով մարգին մեջե ճոխ,

Հոն վարը հանդարտ ծաղկած նըշիի

Մը լայն շուքին տակ լուռ մունջ երազող

Բանաստեղծի մ'հուր գիրկը կը հանգչի:

Ահա ևս մի կարոտաբաղձ բանաստեղծություն
24. ՊԱՏՎԵՐ

Դրենիկ Ճիզմեճյանին

Ահա քղամիդդ ըզգեցար և ճամբորդի ցուպդ առիր.

Կը բաբախե սիրտդ արդեն հայրենիքի կարոտեն:

Քանի մ’օրեն պիտի մեր հողն համբուրես սիրալիր.

Պիտ’ համբուրես հարսնացող քույրդ իր անեղծ նարոտեն:

Ընկե՛ր, պատվեր մը ունիմ քու հոգիիդ հանձնելու.

Հայրենակոխ ոտքերուդ սիրտ մը ունիմ.

Ճամբուդ վըրա, Ալիսի ջուրերուն մոտ այցելու,

Ուռինազարդ գյուղ մը կա. նե՛րս մըտիր. ան գյուղն է իմ:

Տըղեկ մ’ուշի, և բոպիկ, առաջնորդե պիտի քեզ

Տունս հայրենի` շինված ջինջ զով առվակի մ’եզերքին,

Որուն քիվին կը մընչեն աղավնիներ տարփակեզ,

Եվ պատերուն երկայնքին վառ կակաչներ կը ծաղկին:

Գուցե գըտնես դրան առջև մայրս ըզբաղած կըկոցին,

Եվ քովը մեր ծեր կատուն գաղջ արևին տակ պառկած,

Կամ պարտեզն հոգ կը տանի ան մեղվաշատ փեթկնոցին,

Մեղր շինելու օրինակ տալով իր սիրտն անկասկած:

Ըսե՛ կընկանն այդ դողդոջ, եղած արդեն մոխրագես,

Որ իր պանդուխտ զավակե՜ն կու գաս` զոր ան կը պաշտե,

Եվ մըտիր տունս հայրենի, լվա՛ ճակատդ արփակեզ,

Ուղևորի քու այդ հին փոշոտ թիկնոցըդ թոթվե:

Նըստե տոհմիկ սեղանին առջև շատոնց ամայի…

Սիրակաթ մայրըս քեզի պիտ’ բերե թա՛ն, լավաշ հաց,

Եվ պըղպըջուն հին գինին` որ միշտ զըվարթ կը նայի

Կանանչկուժեն` մեր հըզոր արևուն տակ թըրծըված:

Երբոր ճամբուն տաժանքեն բուժի հոգիդ հեղձուցիկ`

Բաց տարերկրիկ հուշերուդ ծըրարն` որ քու ճոխ գանձն է,

Եվ նամակն այս` զոր կը դընեմ գոտիիդ մեջ ավասիկ,

Պանդուտ օրերս արցունքին շիթովն համրող մո՛րս հանձնե:

Հանձնե մորս իմ և ըսե` որ օրհնե զայն իր ձեռքով.

Զայն թող օծե իր աչքին արտոսրներովն աղոթկեր.

Եվ գըլխուն սև քող առնե, բայց սիրտն առնե թող կորով.

Զի, ընկե՛ր, այդ նամակին մեջ կարմիր Ուխտս եմ գըրեր:

25. ԿՌՎԻ ԵՐԹ

Երթա՛նք, երթա՛նք, Հայուհի՛,

Դու, ո՛վ արծվիկ, հեղեղատին բոմբյունով

Լերան կողին օրորերգված և մեծցած,

Երթանք արդար բախումին:

Անդի՜ն անդի՜ն կը մորթեն

Կյանքն արտին մեջ, և գաղափարը` գանկին.

Դեռ արուն շողը սերմին չըհասած`

Անդի՜ն անդի՜ն կը մորթեն:

Ո՛վ սևաչվի, ավելի բորբ սիրով քեզ

Պիտի սիրեմ եթե ,եկտեղ տըրոփեն

Քու զամբիկդ, իմ խարըստիս:

Կըկոցը թո՛ղ, որուն շաչող ոլորտներ

Ներշնչեցին քեզ երգն հանդարտ աըրտերու.

Ալ թո՛ղ երդիքն` որուն վրա

Կ’ուռճանայիր գարնան արձակ հովերեն,

Մերթ ըլլալով սըրտաթունդ

Վառյակի մ’հեգ ճըվոցեն`

Զոր ցինն արտին մեջ կըտցահար կը խեղդեր:

Հիշե՛ այն լեռն` ուր քեզ առջի հեղ տեսա

Նախ վարդի թուփ կարծելով,

Մենք գիշերվան մեջ անկե վար պիտ’ իջնենք

Նըժույգ հեծած, զուգահետ,

Խավարակուռ դաշտին մեջ

Դաշույնիդ ցուրտ փայլին հետ, ո՛վ մարտկուհիս,

Շանթերն աչքիդ ցայտած վրեժի երկընքեդ`

Ռազմի ճամբան պիտ’ ցույց տան:

Մազերդ արձակ պիտի նետես ուսերուդ`

Թողլով որ գոռ մըրրիկն անոնց երգե

Բարբարոս երգը բնության:

Եվ երբ ասա՛նկ ընթանանք,

Երբ նըժույգիդ ամեն մեկ խրոխտ ոստումին

Մըկանունքներըդ ցունցերեն զորեղնան,

Երբ այն ծաղիկն` որ լանջքիդ վրա պիտ’ բուրեր`

Սըմբակի տակ ճըմլըվի,

Ես այն ատեն գըգվանքի տեղ փափկասուն

Պիտի դիմեմ փոթորկատիպ, կորովի

Եվ մեղրածոր համբույրի՜դ:

Ի՜նչ, երբ տեսար գրասեղանիս միշտ առջև

Այս իմ մըռայլ հոգիս, ով կո՛ւյս, կարծեցիր

Թե պիտի հե՞ղգ մընա միշտ.

Ի՜նչ, կարծեցիր թե չե՞մ կըրնար ես ես ընել

Գըրիչըս դաշույն և կաղամարըս` կարմիր

Սիրտ գազան ոսոխին:

Ես շատ, շա՛տ լավ կըրնամ Երազը փոխել,

Մերկացնելով իր զեփյուռե ըզգեստեն`

Աստղեր ցընցող մըրրիկն անոր հանգցընել:

Երբոր անդին միշտ կու լան

Զի կը մեռնին, ու կը մեռնին զի կու լան`

Ինծմե հեռո՜ւ թուղթ և գիրք.

Տանդեն բոցին ես կը նետեմ,

Գերեզմաննոց կը նետեմ ես

Դուրյանն` որ ա՛յնքան ժամանակ սիրեցի:

Աղվո՛ր աղջիկ, ուրիշներու արցունքին

Գիտե՞ս թե ո՛րչափ աշխարհս է անտարբեր.

Մենք իր քունով չընիրհենք.

Իր վերմակին տակ` տըռփոտ`

Աստղիկն անուշ կը բոզնա, ու լըլկված

Թեմիսը հոն նոր Բագեսներ կը ծընի:

Բըզիք, բըզիք, արյունլվա,

Հոն վարը մեզ կը սպասեն.

Ես կապարճիս մեջ դընելու չըմոռցա

Հրաշեկ շանթերը Արեսի երկընքին.

Հիմա սիրո նայվածքե մ’իսկ ուժեղ եմ,

Եվ անհողդողդ` ճակատագրեն ավելի`

Քանի որ կո՛ւյսն է ընկերս,

Ու սերն հրաթև ռահվիրաս:

Դու, ո՛վ վարդ կույս, հոն լափողբոց պիտ’ ըլլաս.

Դու, ո՛վ տատրակ,կարշնեղ արծիվ պիտ’ ըլլաս.

Քանի որ այրն է ընկերդ,

Ու գաղափարն ռահվիրադ:

Ես թերևս հոն պիտի մեռնիմ, իցի՜վ թե,

Երկա՜ր ատեն բաղձացի

Արյունն ինծի վերմակ ընել, բարձ ընել

Կողը ձիուս` ընկած վերքի խըրխինջով:

Մեռցընելե վերջ վերջ մեռնիլ

Երկա՜ր ատեն բաղձացի:

Լուսնին վըկա նայվածքին տակ, քանի մ’հեղ

Լեցընելե վերջ ոսոխին արյունով

Մեծ սաղավարտը Հայկին`

Հոգ չէ թե ա՛յսպես իյնամ.

Երբ օր մ’հեգիս լայնախոց

Հայրենական հողին մեջե արթընցած

Պիտի տեսնեն որբն հագ և հագն` ապահով,

Մըշակն անվախ արտին մեջ` արտն` անավեր,

Կյանքը ազատ, ազատությունն` հառաջադեմ,

Հոգ չէ թե ա՛յսպես իյնամ.

Գիտեմ որ իմ շիրմիս քով

Պիտի երբեք օձ չըսողա, պիտի միշտ

Կապույտ մընա անմոռուկդ, ո՛վ Հայուհիս,

Եվ հաղթական առյուծ մ’հոն թաթը դըրած

Բորենիի մը կուրծքին

Աստղերն ի վեր, լիաթոք,

Պիտի հավետ մըռընչե՜…

Շինված է ան նոճիով`
Եվ արյունով ներկըված.
Կ’երգեն բուերն իրեն քով.
Կ’օրրե մըրրիկը կատղած:

Կամարեն վար կը կախվին
Կապույտ կապույտ ուլունքներ.
Արցունքներն են երկընքին`
Ինկեր ցուրտեն հոն սառեր:

Խոնավության մեջ, մուրին,
Որով խըրճիթն է լեցուն,
Լուռ կը ճոճի օրոցքն հին,
Հին վրեժին իմ հոգվույն:

Անդունդն է մ’է ան` ուր հայն իր
Վիշապներն հեստ կը ծընի,
Ուր համբույրներն, վարդերն հիր
Կը բուրեն հոտն արյունի:

Ոչ մեկ գիրգ ծոց ծնողական
Հոն կը բանա իր երկինք.
Խավարներն հոն մայր կ’ըլլան,
Եվ կայծակներն ալ` ըստինք:

Ու ճիչերու մեջ, լացի,
Տըժգույն տըղան կը մեծնա
Բարեկամի, դիպվածի
Ձեռքերուն մեջ կը մեծնա:

Եվ գուցե վաղն ան ըլլա
Ռազմիկ մ’հրաչյա, շանթող ամպ.
- Մեզ մսուրն Հիսուս մը կու տա`
Իսկ հայ օրոցքն` Ապըստամբ…

27. ԱՐԾԻՎՆԵՐՈՒ ԿԱՐԱՎԱՆԸ

Է կարավանն արծիվներու. կը ճախրե
Աշտանակված գաղափարի քաջերեն:
Շառաչ մը գոռ թըռիչքի
Կը ճեղքե սև ամպերն ու լայն կը բանա
Կապույտ ճամբա մը ազատ:
Ակընկառույց կը դիմեն
Նըպատակին` իբրև լերան մ’ադամանդ:
Վեհ հոգիներ են անոնք,
Ռազմիկի վեհ հոգիներ.
Անոնք հազար գարուններե ավելի
Են երգեցիկ և կարող:
Իրենց աչքին մեջ, Արեսի՛ ատրուշան,
Երիտասարդ կյանքը առույգ կը ժըպտի:
Սիրողնե՜ր են. և սե՛րն իրենց սովրեցուց
Ըսպանությունն ըստեղծիչ.
Եվ այսպես խրոխտ ու ազատ,
Վարն ետևնին թողուցած
Աղաչավոր մայրեր, հարսեր արցունքոտ,
Կ’երթա՜ն, կերթա՜ն կապույտի մեջ լողալով.
Արծիվներուն լայն թըռիչքի բախյունեն
Աստղերը շեկ կ’արծարծին.
Եվ անոնց դուժ կըռինչներեն, վըհասույզ,
Մըռայլ տարմերն ագռավներուն կը թագչին,
Եվ ռազմիկներն արբշիռ, սարսռուն (ավելի
Գուցե զիրենք Աստուծո մոտ ըզգալեն)
Շարան շարան կը սուրան.
Կ’ըմպեն շիթ շիթ կապույտեն`
Իբր ան ըլլար բանաստեղծի մը հոգին.
Ամպերեն դուրս կը փետեն
Կայծակներն հուր և անոնցմով կը պսակեն
Ճաճանչավուխտ ճակատնին.
Իրենց արյան մեջ կը խառնեն մըրրիկներ.
Կ’ըլլան բնության և վրիժագոռ աղոթքով
- Ըմբոստներու շարական-
Աստված իրենց գանկերուն մեջ կը բանտեն,
Հառա՜ջ, հառա՜ջ:- Բայց կար’վանն ա՛լ կը կենա
Սա ժայռերուն կարմիր, սա սև ժայռերուն:

Կ’ելլե գաղջ հոտ մ’արյունի`
Ծոթրիններու բուրումներեն` հաղթական.
Կը բարձրանա հովիտներեն խեղդուկ լաց
Մ’որուն մեջ լա՛վ կը զգացվի
Մարդու հոգին կապտըված նույնիսկ, ավա՜ղ,
Արտասվելու մեծ բարիքեն կենակից:
Հոն կար’վանն ալ կը կենա:
Եվ արծիվները ճերմակ
Բաբախելով թևերնին`
Կըտուցներով ժայռերը կուռ կը ծեծեն,
Եվ ռազմիկներն, ընձառյուծներ դարանած,
Ըսպասելով ահեղահունչ վայրկյանին
Լերան կողին կը մոլեգնին, կը սպառնան,
Մինչդեռ անդին գիշերվան մեջ, կասկածոտ,
Լուսնին Մահիկը ցըրտադող սարսափով
Տավրոսին վրա կը դեղնի՜:

28. ՀԱՅՐԵՆԻ ԼԵՌՆԵՐ

Լեռնե՜ր, լեռնե՜ր հայրենի, անմահական դըշխոներ`
Որոնց արփին կը դնե թագ և մըշուշն ալ պատմուճան.
Լեռներ սառե ծոցերով, գըլուխներով ձյունահեր`
Զոր կ’օծանե լուսընկան:

Ձեր ճակատները կույս են լոկ Աստուծմե համբուրված,
Թըխակարկառ ուսերնիդ կը լվա կապույտն երկընքին.
Վիհերու մեջ ուր լիճեր կը քնանան մենակյաց,
Աստղերը սոսկ կը ծաղկին:

Քարայրներեն` որոնց մեջ հովը գայլի պես կ’ոռնա`
Գետեր բըխած գարնան դեմ կը գահվիժին փըրփրահեր,
Եվ կ’երթան ձեր ոտքերուն սըփռել գորգեր միշտ ծաղկյա`
Ուր կը նըստին հովիվներ:

Կը սողա շանթն օձի պես ձեր գըլխուն շուրջ կրանիտե,
Որմե բռընկած կը մըխան եղևնիներ օրերով.
Արծիվն այդտեղ աստղերեն միայն իր կուտը կ’ուտե,
Կը խըմե ջուրն ամպեն զով:

Օրհնյա՜լ ըլլաք, ո՜վ լեռներ, օրորոցներ ադամանդ,
Ուր մեր պապերն առջի հեղ իրենց աչքերը բացին,
Եվ վագրի մորթ մ’ուսերնուն իջան դաշտերն արգավանդ,
Կըրթեցին եզը` լուծին:

Փայլակնաբիբ ամպրոպին մեջե (երկնի գոռ գազան)
Մեր արքաներն որսալու ելան փախչող սատրապներ.
Իրենց ձիուն խըրխինջեն` անդունդներուն մեջ սուզան
Ժայռին մրափող վիշապներ:

Օրհնյա՜լ ըլլաք դո՛ւք` որ տվիք գըրկերը ձեր շաղածին
Անակորդվույն, Տըրդատին պատըսպարան և անդույր,
Որոնք քաշված այրերու մեջ` լուսնին տակ կարդացին
Ժամագըրքեր խընկաբույր:

Դո՛ւք որ տեսաք փապարի մեջ կույսերու ոսկըրներ`
Զոր հետո լույս մ’երկնային փոխակերպեց շուշանի,
Դո՛ւք որոնց մեջ ճըգնազգեստ քուրձերով են վախճաներ
Արքաներ նման տիտանի:

Արծաթն, ոսկի՛ն կ’եռան ձեր արգանդներուն մեջ հրագանձ,
Որոնցմով հայ տիկիններն իրենց զարդեր շինեցին,
Հայրապետներն ըսկիհներ, և ասպետներն հերապանծ
Նետերն իրենց մահածին:

Ձեր մայրենի ծոցին մեջ կաթը մարմարն է առատ`
Զոր կըթեցին մեր հայրերն օր մը ձեռքով ժըրաջան,
Ու կերտեցին աստվածներն ու բագիններն անարատ,
Ուր տատրակներ մորթվեցան:

Կառույց Երվանդ իր քաղաքն ու Երվազն ալ իր մեհյանն.
Հըսկա սյուներ խոյագլուխ Մասիսի պես շողացին,
Ու ձեր մարմարն արփացոլ հագավ ձևերը տիտան
Մեր պապերուն հանճարին:

Արշակկապեց կամուրջներ Եփրատին վրա դիվաձայն`
Որոնք այդ խեռ դիցուհվույն ճապուկ մեջքը պարուրող
Եղան գոտի ալեսանձ` որոնցմե վար կախվեցան
Մորմենիներ աղամող:

Քանդակվեցան ձեր կուճով դամբարաններն Անիի
Եվ սափորները լեցուն Արշակունի աճյունով`
Որոնց մեջե ծըլեցավ իբրև ընձյուղ կաղնիի
Բագրատունին մարտախռով:

Լեռնե՜ր, լեռնե՜ր, սև՜ լեռներ, այլևս ավա՜ղ թափուր եք
Շողապըսակ փառքերեն, հերոսներեն հինօրյա.
Դիոսի տեղ ամպ մ’այսօր` զերդ քողն այրի կընոջ մ’հեգ`
Կը նըստի ձեր գըլխուն վրա:

Թող ձե՛զ դառնա նոր Սերունդն, ըլլա դրացի արևուն.
Իրեն դըղյակ թող ընե իր հայրերուն օրորանն.
Արծվի թևերն իր վըրա՛, իր վրա՛ երկինքը անհուն.
Թող շանթերո՛վ զինվի ան:

Փըրկությունն ա՛լ ձեր մեջ է, ձեր փապերուն մեջ մըթին,
Սեպերուն վրա՛ է` ուր այծն ելած վիհին կը նայի
Հոդ ջըրվեժներն` որոնց քով վարդենիներ կը ծաղկին`
Կու տան հրավեր պայքարի:

Թող ձե՜զ դառնա նոր Սերունդն, աստղահամարզ ըլլա զորք,
Թըշնամվույն դեմ բերդ եք դուք, դյուցազներու` ապարանք.
Լոկ քաջերո՛ւն համար ձեր ժայռերը լալ, ջրողորկ,
Կ’ըլլան գահեր ոսկեզանգ:

Եվ թող տրոփեն վեհորեն լոկ քաջերո՛ւն ոտքին տակ
Հըրաբուխներն ըսքողված, ձեր սըրտերն այդ ծըծմբաեռ.
Եվ վաղը թող շինվին ձեր մարմարներեն ըսպիտակ
Հերոսներու արձաններ:

Լերկակարկառ և ամայի լերան վրա

Ինչպես արծիվը` օձին,

Հանդիպեցա ես անոր

Եվ, ճապռորեն, ձեռքով ուսն իր պըրկեցի.

Գըլխուս վերև նախանձեն

Անգղը երեք հեղ թևերն իր բաբախեց:

Մինչդեռ պատվեն զորացած

Բազուկիս տակ լիրբ թըշնամիս դեռ հոխորտ

Կը գալարվեր` ես բարկասաստ մռընչեցի.

– «Գանկդ իբրև գուշ կը ջարդեմ.

Ե՛տ. ե՛տ դարձուր հափափած կույսըդ աչեղ»:

– «Այտերն առած` ծընոտը քեզ կը բերեմ»:

Ընդվըզեցավ: Ըզգացի

Որ ճակատես վեր խուժեցին բարկության

Վառ երակներս ինչպես հալած կայծակներ,

Եվ բարկասաստ մռընչեցի.

– «Ամեն մեկ ո՛սկրըդ զատ շան կը նետեմ.

Ե՛տ. ե՛տ դարձուր հափափած կույսըդ աչեղ

Զոր սիրտս արբշիռ կը ցանկա»:

– «Տո՛ւր, դաշույնս իմ սիրտըդ իրեն կը տանի»:

Ընդվըզեցավ: Մոլեցա:

Եվ հակընդդեմ իբրև երկու կայծակներ

Մեր դաշույններն ընդհարեցան բոցաթափ.

Մաքառեցանք. Սուրբ է սո՜ւրբ

Մաքառումն այն` ուրկե ժայթքած արյունն հիր

Արդարության ոտքերն զղվոր կը լըվա:

Մեր կըրունկներուն տակ թընդաց

Լեռն իր բոլոր ընդերքներուն խորերեն.

Մաքառեցանք. ձորե ժայռ,

Ժայռերե ձոր ելևէջներ գործեցինք:

Մեր սըրտերուն խորը ամպրոպն էր նըստած

Եվ բռունցքներուն վըրա` շանթ:

Դեմքն իր արյամբ ներկեցի`

Հեղելով դուրս կարմրությունն իր ցըռուկին`

Ուր, ո՛վ Սատան, գուցե հարվածս ըսպաննեց

Համբույր մ’երկա՜ր լըլկումներով ըստացված:

Զայն մըղեցի, մըղեցի,

Ըսպասելով կեր ընել

Տարտարոսի մ’ավելի խոր: Գըլխուս վրա,

Արեգակին շողերուն մեջ քողարկված

Հոգին կույսի մ’անծանոթ

Ուժերուս ուժ կը բարդեր,

Երակներուս մեջ կը ծորեր, շիթ առ շիթ,

Քըրտինքս արյան վերածած:

Զայն մըղեցի, մըղեցի զայն: Ձեռքերեն`

Բուռն հարվածի մը տակ, իբրև ընդոստ իժ,

Վիհ մը դաշույնն իր կըլլեց:

– «Ա՛յ, քեզ անե՜ծք…» – մըրմըռաց.

Եվ մեկ զարկիս տակ կարշնեղ

Սահմըռտկելով ինչպես կըրոնք մը խարդախ

Մութ արնունդի մ’արգանդին մեջ, ա՛լ անդարձ,

Թավալգլոր, արյունոտ, խոր, վիժեցա՜վ…

Հոն վարը. Ես լըսեցի.

Զիս օրհնեցին. Ես լըսեցի. վա՛րը հոն:

Հայուհիներ հափափված`

Որոնց համար գեղեցկությունը եղավ

Մագնիսը պիղծ ոճիրին,

Քըրքում կույսեր, վարդ կույսեր`

Որոնք բըռնի տըռփանքներու ենթարկված

Տեսան որ ծոցն իրենց փեթակը դարձավ

Պիծակներու թունալից,

Շուշանազգեստ նոր հարսեր`

Որոնց ճերմակ քողերն եղան պատանքներ

Կուսաժըպիտ երազներու. և կիներ,

Տժգույն աստղեր ճահճի մեջ ցոլացած,

Կիներ գերված, կիներ խեղճ,

Թագըստոցի, քարայներու ներքևեն,

Հավատարմության հավտարիմ,

Անձնասպանի երազներով` դալկահար,

Եվ, ո՛վ Սարսափ, պըղծըված`

Մեր պապերուն նըշխարքներուն վրա քինոտ,

Շըղթայված էգ առյուծներ,

Խոժոռ, ահեղ, մռընչելով զի՛ս օրհնեցին…

30. ՎԱՀԱԳՆ

Ո°վ Աստվածն իմ հայրերուս,

Կը մոտենամ ահա բագնիդ,և ինձ հետ

Իր պախուրցեն քաշելով

Կը բերեմ ցուլ մ'հովիտներեն Տարոնի:

Տե'ս պարարտ է զոհս իմին.

Երբուծին մեջ կաթնաթույր

Հողին ամբողջ կյանքը կա.

Պարանոցն իր մըսուրն ի'նչ է չի' գիտեր.

Ան սընած է արոտներուն մեջ ազատ,

Ու ակռաներն իր լըվացված են միայն

Հացյաց դրախտի աղբյուրին մեջ նվիրական:

Երբ կը հևա` իր հըզոր շունչն առջևեդ

Կը վանե հողն ու ավազները գետնեն,

Եվ կու գա սև ռունգերեն հոտը ամբողջ

Դաշտային թաց կանանչին:

Տե'ս, զոհս իմին գեղեցիկ է և վսեմ.

Գըլխուն վըրա կոր եղջյուրները խարտյաշ

Փառքի պսակն իր կ'ըլլան.

Կը բորբոքին աչքերուն մեջ ամեհի

Հըզորության սև խունկեր.

Եվ թավամազ իր ագին

Իբրև լորտու կողերուն շուրջը հարասող

Գոռեխներեն, բոռերեն.

Մարմինն անբի'ծ, մարմինը սո¯ւրբ կը պահե:

Ո'վ դու Վահագն, աստվածահա'յր զորության,

Ո'վ Տիգրանի սերմին մեջ

Դու մարդացած Արեգակ,

Լըվա հոգիս, ճառագայթով մը օծե

Շըրթունքներս այս, զի ավասիկ կ'համբուրեմ

Բագինդ սուրբ և առած մուրճը ահեղ`

Ըսպասարկու հաղթ բազուկով կը ջարդեմ

Ցուլիս ճակատն և իր արյունն հորդավեժ

Կը նըվիրեմ ծունկներուդ:

… Արդեն ահա կը մըխա

Նըվիրական խարույկն առջևդ ճարճատուն.

Կը շըրջի բոցն ոստերուն մեջ ձիթենվո,

Եվ գինուն հալած խեժեն արբեցած

Կ'ոստնու ուղիղ, և կ'երգե

Վերափոխումն իրերուն ջինջ հոգիին:

Ա'ռ. Արյունոտ ասոնք կողերն են զոհիս.

Ցըռուկն է այս, ասոնք ճարպոտ զիստերն են,

Ահա ըղեղն` որ ուղղեց բնա'զդն ու շընչեց

Եղջյուրներուն խեռություն:

Ահա ջերմ սիրտն` որ տակավին կը սըրսփա,

Եվ իր լեղին` զոր ազդրին վրա կը դընեմ

Հույսով մ'որ ան պիտ' տոչորի ամբողջ. ա'ռ:

Եվ բոցն ար արդ նետած պսակն իր ծուխի

Վըճիտորեն կը բարձրանա. Կը տանի

Ցուլը ճենճեր առ ճենճեր

Վերն, ապարանքըդ երկնային խընկելու.

Ո°վ դու Հըզոր, ընդունե

Նըվերներս իմ` զոր մաքրափայլ սափորով

Կըրակին վրա կը հեղում:

Ահա գինին. Պինչերըդ բա'ց ու շընչե

Քաղցրաբույր հոտն, և հաշտվե`

Աստվածային գինովությամբ մը զըվարթ`

Այսօրվան քու ժող'վուրդին հետ կրոնափոխ:

Ահա հոման.– առջևդ զայն կը թափեմ

Մաքո¯ւր, անո¯ւշ և առա¯տ,

Ինչպես թափեց ծառն իր կուրծքեն վիրավոր

Իմ յոթ անգամ լըվացված

Թակույկներուս մեջ շըքեղ,

Զայն ընդունե, համարե

Ինչպես արյունն երեխայի մը` անմեղ,

Ինչպես քըրտինքն հըղիներու` թանկագին:

Ո՛վ վեհ, գո՞հ ես, տըվի քեզի ի՛նչ որ կար

Խըրճիթիս մեջ և հոգիիս, քեզ տըվի

Թըշնամին ի՛նչ որ մոռցած էր այսօրվան

Այրիացած Հաշտիշատիդ մեջ ամա:

Արդ մեր տոհմին իբրև վերջին Վահունի

Բագնիդ առջև ծունկի կու գամ երկյուղած

Կը համբուրեմ հողն ուր քու

Հոգիեդ մաս մ’արմատ կու տա շոճերուն,

Եվ վերցուցած քեզի՜, քեզի՜ կարկառուն

Սա սոթտըված թևերս` որոնց արմուկեն

Ցուլին արյունը տակավին կը կաթի,

Ո՛վ դու Վահագն, ո՛վ աստվածն իմ հայրերուս

Կ’աղոթե՜մ ես… կ’աղոթե՜մ…

Ուժի՜ն համար, կրոնքի՜ն համար բազուկիդ,

Որով դու օր մը պատռեցիր բերաններ

Վիշապներու, երկընքին մեջ սըփռեցիր

Զերդ արևու հունտեր, աստղերն Հարդգողին.

Ո՜ւժին համար` որ թըռիչն է և հոգին

Արարչության անվախճան,

Որուն անհուն համբույրին տակ կը ծընի

Աշխարհներեն մաս մը ծաղիկ, մաս մը բոց,

Կ’ապրի սկըզբունքն Անմահության հուլին մեջ

Եվ ըղեղին և կամքին,

Որուն հըզոր մատին տակ

Կը ճեղքըվին սերմերն, ավիշն երգելով

Կաղնիներուն մինչև գագաթը կ’ելլե.

Ուժի՜ն համար` որ կը լեցնե ստինքներ,

Կ’օրորե մեր օրրանն, ու մեզ, մահեն վերջ,

Մինչև աստղերը կը տանի, ու մինչև

Երկրորդ կյանքի մ’արարչագործ պատճառին,

Որ կը կանգնե Ազգ մ’ինչպես խումբ մ’առյուծի,

Բազուկդ անոր բազուկին մեջ կը հեղու,

Եվ զերդ հրեղեն վարազահավ` իր լուսեղ

Թըռիչներուն ամփոփման տակ կը թըխսե

Մեր մայրերուն ծոցին մեջ

Դյուցազուննե՜ր, հանճարնե՜ր,

Այդ սուրբ Ուժին համար կ’ըսեմ` որուն դու

Իմացական աղբերակն ես հորդահոս,

Ո՜վ դու Վահագն, ահա քեզի կարկառած

Բազուկներս իմ արյունոտ

Կ’աղոթե՜մ ես… կ’աղոթե՜մ…

Իրականության վատթարագույն վիճակը, հայ ժողովրդի օրհասական ապրումները` ազգային անկախության բացակայության և սուլթաններու ու ցարերի բռնակալության պայմաններում, երբ մեղքերն ու ոճիրները գործում են միայն այն ժամանակ, երբ արևը ննջում է և ոչ թե բացահայտ, ոչ թե արևի լույսի տակ, որպես հետևանք առաքինի քաջության, երբ ճիշտ նույն անալոգիայով սրերը պատյանի մեջ են թաքնվում` փոխանակ հեթանոսական դարերի օրինակով մերկ մնալու, ինչպես այդ դարի նիզակներն ու հոլանի տեգերը, երբ տիրողները §ոսկի են ցանում, որ բոզությունը հնձեն¦` փոխանակ հեթանոսական դարերի, ուր §գեղեցկությունը ծնունդ էր զորության հորձանքին, ինչպես մարգրիտն օվկիանի անդունդներում մոլեգին¦, §ուր պաշտվում էր Գեղեցկությունն ու Զորությունը¦ միայն, ուր սերը ոչ թե վաճառվում էր Մյունխենի մի բաժակ գարեջրով, այլ §նվիրվում իբրև պսակ սարդենի¦:

Այդ տեսակետից հեթանոսական դարերի մարդը իր պարզ և բնական վարք ու բարքով, իր զորության և գեղեցկության պաշտամունքով Վարուժանի իդեալն է` համեմատած այն իրականության հետ, որի մեջ ապրում էր ինքը. բայց ոչ միայն այդ: §Հեթանոսությունը¦, ինչպես մի անգամ ասել ենք, նրա համար դառնում է ամբողջական աշխարհայացք, գաղափարախոսություն, և ոչ սակայն նախասիրություն վաղնջական դարերի նկատմամբ: Ամբողջական աշխարհայացք, գաղափարախոսություն նախ ր առաջ այն պատճառով, որ §հեթանոսություն¦ բառի տակ բանաստեղծը խտացնում է այն ամենը, ինչ վեհ է, գեղեցցիկ, ինչ լավ է և երազելի, այն ամենը, ինչին բանաստեղծը §հաճույք¦ է անվանում` հակադրելով §ցավին¦ և ընդհակառակը` իր ժամանակակից իրականության տակ դնելով այն ամենը, ինչ ստոր է, վատ, դաժան, անբնական և անբանական` լինեն դրանք սուլթան-համիդյան խարդավանքներ, եվրոպական դիպլոմատիայի խաղեր, թե բանվոր դասակարգի նորորակ թշվառություններ ու հարստահարում, այն ամենը, ինչ բանաստեղծի համար §ցավ¦ է: Պատմականի և ժամանակակցի իրար հակադիր այս երկու բևեռները բանաստեղծը ներկայացնում է երկու սիմվոլով` ի դեմս հեթանոսության և քրիստոնեության:

Վարուժանի այն գիրքը, որ հայտնի է §Հեթանոս երգեր¦ խորագրով, իսկապես երկու` իրար ծայրահեղորեն հակառակ, բայց միաժամանակ իրար սերտորեն պայմանավորող գրքեր են` §Հեթանոս երգերը¦ առանձին և §Գողգոթայի ծաղիկները¦ առանձին:

Դա պատահական երևույթ չէ:

Այստեղ առավելագույն խորությամբ հանդես են գալիս բանաստեղծի հոգեկան ներհակությունները §ինքն իր մեջ¦, որոնց պայմանավորվածությունը §իրենից դուրս¦ եղած ներհակությունների հետ այստեղ արդեն միանգամայն պարզորոշ է: Ինշպես նույնը տեսանք §Ցեղին սրտին¦ մեջ` ի դեմս §Բագինին վրա¦ և §Կրկեսին մեջ¦ բաժինների, այստեղ առավել ցցունությամբ հոգեկան երկփեղկվածության արգասիքը դրսևորվում է առավել ծայրահեղ բևեռներով, արդեն միանգամայն առանձնահատուկ և նորորակ արտահայտությամբ: Բավական է միայն թվել այդ բաժինների պարունակությունը, որպեսզի պարզ դառնա այն ամբողջ հակադրությունը, որ բանաստեղծը տեսնում է §հեթանոսություն¦ հասկացության և §քրիստոնեություն¦ հասկացության միջև` անդադրում հյուսելով այն շղթան, որ գոյանում է §ցավն հաճույքին և հաճույքները ցավին¦ պատմելուց: Փորձենք ավելի մոտիկից ծանոթանալ այդ բաժիններին:

Քրիստոնեության հակառակ` հակումը դեպի հեթանոսություն, Քրիստոսի փոխարեն` հեթանոս աստվածների սիմվոլիկ կուլտը սկսվում է դեռ <<Ցեղին սրտից¦: Հարստահարված, բայց և ըմբոստացած ամբոխը դիմում է <<հեթանոս¦ Նեմեսիսին հետևյալ խոսքերով.

Դո՛ւ մեզ Աստված, դո՛ւ Տիրամայր, դե՛հ իջիր

Պատվանդանեդ և ձուլե մեզ կամքիդ մեջ,

Եվ օրենքներըդ գըրե

Մեր ճակատին վըրա արյան գըրերով:

Քու ժողովուրդըդ մե՜նք ենք.

Պիտ’ ըսպաննենք մեր աստվածներն հին և նոր

Եվ աճյունին վրա անոնց`

Ատտիկեի և մեհյանեդ ալ հոյակապ

Պիտ’ քու մեհյանըդ կանգնենք:

Ձըմերային հրապույրով ծեր մ’է շըքեղ,

Մերկացուցած են տարիները մեջտեղ

Իր գանկին

Իր լուսափայլ մազերը շուրջ կը պատեն

Անոր պըսակ մ'որ կը հասնի ճակատեն

Ծոծրակին:

Ջինջ պըսակն այդ կարծես դափնի մ'է տըժգույն

Սնած ամենե՛ն ճերմակ շողովն արևուն.

Ան չունի

Բիծերն արյան կայսերական թագի վես.

Մաքուր կյանքի մ'արտաբըխումն է, ինչպես

Ձյունն երկնի:

Ճակտին վըրա խորշոմներ ծալ ծալ կ'իջնեն.

Մինչև անոր թավ թավ հոնքերը գըլխեն

Կը շարվին

Շատ մ'աշխարհներ, շատ մ'աշխարհներ զանազան

Երկար կյանքի մը սյուքերուն, և որոտման,

Աշունին:

Կորաքամակ և հևքոտ ան կը քալե.

Ա՛լ չի տեսներ երկինքն. երկինքը մեջն է

Հոգվույն տաք

Ու երկիրս ալ աչքին ներքև ըղձական.

Նըպատակն է գըլխուն վըրա, իսկ ճամբան

Ոտքին տակ:

Երբեմն իր հետ կը պըտըտինք սիրասույզ,

Եղած ես իր խոնջած մարմնույն, ինքն` հոգվույս

Հենացուպ.

Ու ան վըրաս ձըմեռ, գարուն ես իր տակ,

Կը հառաջենք միշտ իրարու հակառակ,

Միշտ ալ հուպ:

Երբոր իրեն այսպես կու տամ թիկունքն իմ,

Կը զգամ թե վրաս արմատն ամբողջ կը տանիմ

Մեր ցեղին:

Կը զգամ եղած փըթթուն խեչակ մ'ուռենի`

Որ հազիվ հազ ա՛լ կը վերցնե հայրենի

Դրան կաղնին:

Ո՛հ, ո՜րքան ինձ քաղցր է ըլլալ միշտ իր քով,

Զինքը դիտել` երբ Խորհուրդին մեջ հոգվով

Կը սուզի,

Լըսել` երբ ուշ ատեն նըստած մեր բակին

Ջըրհորին քով` Աստուծո հետ առանձին

Կը խոսի:

Մըտածումներըս շատ անգամ կը մագլեն

Դեպի վե՜ր իր տարիներուն աստղերեն,

Բայց չընչին

Թիթեռնիկս իմ չըհասած իր արևուն`

Կ'ուժասպառի. թերթելեն գիրքն իր անհուն`

Կը խոնջիմ:

Մերթ կը պատմեմ թե մըղած է ի՛նչ պայքար

Մարդուն դեմ նենգ, և այս հողին դեմ համառ,

Եվ զերդ հին

Զինվոր մ'որ պարծ` կը թըվե իր ըսպիներ`

Ան ցույց կու տա իր կընճիռներն ու մազեր

Ձյունային:

Ես երկյուղած կը համբուրեմ մազերն այդ`

Որոնք այսօր իրենց ներքև անարատ

Կը սքողեն

Այլևս առանց մըրրկի օվկիան մ'ամփոփված,

Եվ շուշաններն են բարության` մընացած

Անցյալեն:

Եվ կը դըպչի ճակատս իմ իր ճակատին

Եվ անդամներս անգիտակից կը սարսռին,

Զի ընդդեմ

Հանդըգնորեն կ'հանեմ Խորշս իր անհունին,մ

Եվ տասնևինս ութսունին հետ միասին

Կը չափե՜մ...